Англа-фрызскія мовы

Тэрытарыяльнае распаўсюджванне англа-фрызскіх моў.
Англик      Англійская      Шатландская Фрызскія мовы      Заходнефрызская      Паўночнафрызская      Усходнефрызская

Англа-фрызскія мовы — падгрупа заходнегерманскіх моў, якая ўключае старажытнаанглійскую, старажытнафрызскую і мовы, якія ўзыходзяць да іх.

Англа-фрызскае дрэва моў:

• «Англік» кластар
  • англійская
  • шатландская
  • ёла і фінгальская (вымерлыя).

• Фрызскі кластар
  • заходнефрызская
  • усходнефрызская
  • паўночнафрызская.

Англа-фрызскія мовы адрозніваюцца ад іншых заходнегерманскіх моў законам інгевонскіх насавых спірант, вымаўленнем пярэдняга «А» (англ.: A-fronting), палаталізацыяй (змякчэннем) старажытнанямецкага *K k пярэднеязычным зычным перад галоснымі пярэдняга раду, напрыклад:

• англ.: cheese, заходнефрызскае — tsiis (пар. нідэрл.: kaas, ніжненямецкае Kees, ням.: Käse) ці
• англ.: church, заходнефрызскае — tsjerke (ср. нідэрл.: kerk, ніжненямецкае — Kerk, ням.: Kirche).

Носьбіты старажытных англа-фрызскіх і старажытнасаксонскай моў жылі дастаткова блізка, каб сфармаваць моўны саюз, таму англа-фрызскія мовы маюць некаторыя рысы, характэрныя толькі для гэтых моў. Аднак, нягледзячы на іх агульнае паходжанне, моўныя кластары «Англік» і фрызскі падвергліся моцнай дыферэнцыяцыі, галоўным чынам з-за моцнага ўплыву нарвежскай і французскай моў на «англік» і галандскага і нямецкага ўплыву на фрызскі кластар. У выніку ў наш час фрызскія мовы маюць значна больш агульнага з галандскай мовай і ніжненямецкімі дыялектамі, у той час як мовы «Англіка» знаходзяцца пад моцным уплывам паўночнанямецкіх (і не толькі нямецкіх) дыялектаў.

Эвалюцыя фаналогіі англа-фрызскіх моў

Асноўныя змены, якія паўплывалі на гучанне галосных у англа-фрызскіх мовах храналагічным парадку :

• назалізацыя заходнегерманскага ā̆ перад насавым зычным;
• страта n перад спірантам, што прыводзіць да падаўжэння і назалізацыі папярэдняга галоснага;
• цяперашні і мінулы час у множным ліку зводзіцца да адной формы;
• A-fronting : WGmc→ ǣ , нават у дыфтонгах ai и au;
• палаталізацыя (але не фанемізацыя палатальных зычных);
• пераход ǣ → а пад уплывам суседніх згодных;
• пераход ǣ → ē у старажытнаанглійскіх дыялектах (выключаючы заходнесаксонскі) і фрызскіх мовах;
• аднаўленне a перад галоснай задняга раду ў наступным складзе; фрызскі æu → au → старажытнафрызскі ā/a;
• у заходнесаксонскай дыфтангізацыя паднябенных зычных;
• i — мутацыі, якія ідуць за сінкопай;
• фанемізацыя палатальных зычных і асібіляцыя;
• зліццё суседніх галосных гукаў і зваротная мутацыя.

Параўнанне лічэбнікаў

Параўнанне колькасных лічэбнікаў ад 1 да 10 у англа-фрызскіх мовах:

Мова 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Англійская one two three four five six seven eight nine ten Шатландская ane ae* twa three fower five sax seiven aicht nine ten Ёла oan twye dhree vour veeve zeese zeven ayght neen dhen Заходнефрызская ien twa trije fjouwer fiif seis sân acht njoggen tsien Усходнефрызская aan twäi twäin twoo träi fjauwer fieuw säks soogen oachte njugen tjoon Паўночнафрызская (дыялект мурынг) iinj ån tou tuu trii tra fjouer fiiw seeks soowen oocht nüügen tiin

• Ae /eː/, /jeː/ форма, якая выкарыстоўваецца перад імёнамі.

Параўнанне фрызскай лексікі з англійскай, нямецкай і нідэрландскай

Фрызская	Англійская	Нідэрландская	Нямецкая
dei	day	dag	Tag
rein	rain	regen	Regen
wei	way	weg	Weg
neil	nail	nagel	Nagel
tsiis	cheese	kaas	Käse
tsjerke	church kirk (Scotland)	kerk	Kirche
tegearre	together	samen tezamen tegader (archaic)	zusammen
sibbe	sibling*	sibbe	Sippe
kaai	key	sleutel	Schlüssel
ha west	have been	ben geweest	bin gewesen
twa skiep	two sheep	twee schapen	zwei Schafe
hawwe	have	hebben	haben
ús	us	ons	uns
hynder	horse	paard ros (dated)	Ross / Pferd
brea	bread	brood	Brot
hier	hair	haar	Haar
ear	ear	oor	Ohr
doar	door	deur	Tür
grien	green	groen	Grün
swiet	sweet	zoet	süß
troch	through	door	durch
wiet	wet	nat	nass
each	eye	oog	Auge
dream	dream	droom	Traum
it giet oan	it’s on	het gaat door	es geht weiter/los

• слова sibling, якое азначае «сваяк», у англійскай мове ўключае паняцці «брат і сястра».

Альтэрнатыўная класіфікацыя

Асноўны артыкул: Інгевонскія мовы

Дрэва англа-фрызскіх моў было апісана ў XIX стагоддзі Аўгустам Шлейхерам.

Альтэрнатыўную класіфікацыю англа-фрызскіх моў прапанаваў у 1942 нямецкі лінгвіст Фрыдрых Маўрэр (1898—1984) у працы Nordgermanen und Alemannen. Маўрэр не лічыў англа-фрызскія мовы падгрупай германскіх моў. Замест гэтага ён прапанаваў канцэпцыю інгевонскіх моў — паводле яго меркавання, агульнага продка старажытнафрызскай, старажытнаанглійскай і старажытнасаксонскай моў. Маўрэр не лічыў інгевонскія мовы адзінай маналітнай прамовай, разглядаючы іх хутчэй як групу цесна звязаных дыялектаў, якія параўнальна адначасова зведалі некаторыя змяненні.

Гл. таксама

• Верхненямецкія мовы
• Ніжнефранкскія мовы

Літаратура

• Friedrich Maurer (1942), Nordgermanen und Alemannen: Studien zur Sprachgeschichte, Stammes- und Volkskunde, Strasbourg: Hünenburg.