Генацыд армян

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Армянскі генацыд)

Генацы́д армя́н (арм.: Հայոց Ցեղասպանություն, турэцк.: Ermeni soykırımı — генацыд армян, турэцк.: Ermeni Kırımı — армянская разня; па-армянску часцей выкарыстоўваецца выраз арм.: Մեծ Եղեռն [МФА: [mɛts jɛˈʁɛrn]] — Вялікае Злачынства) — злачынства супраць армянскага насельніцтва, здзейсненае ў 1915 годзе ў час Першай сусветнай вайны (паводле некаторых крыніц і пазней[1][2][3]) на тэрыторыях, якія кантралявалі ўлады Асманскай імперыі. Адбывалася фізічнае знішчэнне і масавыя дэпартацыі цывільнага насельніцтва ва ўмовах, што прыводзілі да яго гібелі. З уцекачоў-армян з Асманскай імперыі сфарміравалася большая частка дыяспары.

У супольнай Дэкларацыі ад 24 мая 1915 года краін-саюзніц (Вялікабрытанія, Францыя і Расія) масавыя забойствы армян упершыню былі прызнаны злачынствам супраць чалавецтва[4]. Тэрмін «генацыд» прапанаваў Рафаэль Лемкін для абазначэння масавага знішчэння армян у Асманскай імперыі[5][6][7] і яўрэяў на тэрыторыях, акупаваных нацысцкай Германіяй; азначэнне ўжываецца і ў больш позніх крыніцах[1][8][9][10].

Гістарычныя перадумовы[правіць | правіць зыходнік]

Армянскі этнас сфарміраваўся на тэрыторыі сучаснай усходняй Турцыі і Арменіі, у рэгіёне, што ўключае ў сябе гару Арарат і возера Ван.

Рассяленне армянскага насельніцтва ва ўсходніх абласцях Асманскай Імперыі (Заходняя Арменія) ў 1896 годзе.

Насельніцтва Асманскай імперыі ў канцы XIX стагоддзя было этнічна размытым. У яго ўваходзілі некалькі мусульманскіх этнасаў: туркі, курды, арабы, чаркесы і іншыя выхадцы з Паўночнага Каўказа і інш., сярод хрысціянскіх этнасаў вылучаліся армяне, грэкі, балгары і інш. Таксама ў Асманскай імперыі жылі яўрэі і прадстаўнікі некаторых іншых народаў. У шэрагах асманскага афіцэрскага корпуса служылі, у тым ліку, арабы, якія таксама займалі высокія ўрадавыя пасады, асабліва падчас кіравання султана Абдул-Хаміда II.

Да пачатку XX стагоддзя этнонім «турак» (Türk) часта ўжываўся ў зневажальным сэнсе. «Туркамі» называлі цюркамоўных сялян Анатоліі, з адценнем пагарды да іх невуцтва (напр. kaba türkler «грубыя туркі»)[11]. У пачатку XX стагоддзя, з прыходам да ўлады младатуркаў, палітыка турэцкага нацыяналізму стала больш заўважнай, панцюркізм стаў афіцыйнай ідэалогіяй, а этнонім «турак» страціў адмоўную канатацыю (гл. раздзел «Арганізацыя знішчэння армян»). Тым не менш, многія арабы працягвалі лічыць сябе «асманамі» да канца існавання імперыі[12].

У артыкуле пры апісанні падзей, папярэдніх распаду Асманскай імперыі, для ідэнтыфікацыі мусульманскага насельніцтва, калі гэта не вызначаныя этнічныя групы (як, прыкладам, курдскія качавыя плямёны), выкарыстоўваюцца тэрміны «мусульмане» ці «асманы», хоць, строга кажучы, у лік апошніх фармальна ўваходзілі і армяне. Так, у склад асманскіх войскаў эпохі Першай сусветнай вайны ўваходзілі прадстаўнікі амаль усіх падуладных асманскім султанам народаў, у тым ліку, армяне. Пры апісанні дзяржаўных інстытутаў імперыі да сканчэння Першай сусветнай вайны галоўным чынам выкарыстоўваюцца тэрміны «атаманскі» ці «асманскі», радзей «турэцкі» — хоць гэта прынятая назва ў рускай і савецкай гістарыяграфіі (прыкладам, Руска-турэцкая вайна (1877—1878)).

Асманская імперыя і армянскае пытанне[правіць | правіць зыходнік]

Азіяцкая Турцыя з указаннем 6 армянскіх вілаетаў. Карта 1903 года.

Армяне Асманскай імперыі, не быўшы мусульманамі, лічыліся другаразраднымі грамадзянамі — зімі  (руск.). Армянам забаранялася насіць зброю, яны павінны былі плаціць больш высокія падаткі. Армяне-хрысціяне не мелі права сведчыць у судзе[8][13][14][15].

Нягледзячы на тое, што 70 % армянскага насельніцтва складалі бедныя сяляне, сярод мусульманскага насельніцтва быў пашыраны стэрэатып хітрага і паспяховага армяніна з вялікім камерцыйным талентам. Варожасць да армян пагаршалі нявырашаныя сацыяльныя праблемы ў гарадах і барацьба за рэсурсы ў сельскай гаспадарцы[16]. Гэтыя працэсы ўскладняліся прытокам мухаджыраў  (руск.) — мусульманскіх уцекачоў з Каўказа (пасля Каўказскай вайны і руска-турэцкай вайны 1877—78 гадоў) і з наватворных балканскіх дзяржаў. Выгнаныя хрысціянамі са сваіх зямель, уцекачы пераносілі сваю нянавісць на мясцовых хрысціян. Спробы армян атрымаць асабістую і калектыўную бяспеку і адначасовае пагаршэнне іх становішча ў Асманскай імперыі прывялі да ўзнікнення так званага «армянскага пытання» як часткі больш агульнага ўсходняга пытання  (руск.)[8][13][14][15].

У 1882 годзе ў Эрзурумскай вобласці было створана адно з першых армянскіх аб’яднанняў — «Сельскагаспадарчае таварыства», закліканае абараніць армян ад рабаванняў, што ажыццяўляліся курдскімі і іншымі качавымі плямёнамі. У 1885 годзе была створана першая армянская палітычная партыя Арменакан, платформа якой ставіла на мэце дасягненне мясцовага армянскага самавызначэння з дапамогай асветы і прапаганды, а таксама вайсковай падрыхтоўкі для супраціўлення дзяржаўнаму тэрору. У 1887 годзе з’явілася сацыял-дэмакратычная партыя Гнчак, мэтай якой было вызваленне турэцкай Арменіі шляхам рэвалюцыі з удзелам усіх этнічных груп і стварэнне незалежнай сацыялістычнай дзяржавы. Нарэшце, у 1890 годзе ў Тыфлісе прайшоў першы з’езд найбольш радыкальнай партыі Дашнакцуцюн. Праграма партыі ставіла на мэце атрыманне аўтаноміі ў межах Асманскай імперыі, свабоду і роўнасць для ўсіх груп насельніцтва, а ў сацыяльнай частцы абапіралася на стварэнне сялянскіх камун як асноўных элементаў новага грамадства[14].

Масавыя забойствы армян у 1894—1896 гадах[правіць | правіць зыходнік]

Разаніна ў Эрзуруме, 1895 год.
Падрабязней гл. таксама: Эрзурумская разня

Масавыя забойствы ў 1894—1896 гадах, якія панеслі жыцці многіх дзясяткаў, а то і сотняў тысяч армян, складаліся з трох асноўных эпізодаў: разні ў Сасуне  (руск.), забойстваў армян па ўсёй тэрыторыі імперыі восенню і зімой 1895 года і разні ў Стамбуле і ў раёне Вана, нагодай для якой паслужылі пратэсты мясцовых армян. Найбольш крывавай і найменш вывучанай з’яўляецца другая фаза. Ступень удзелу ўлад у арганізацыі забойстваў дагэтуль з’яўляецца прадметам бязлітасных спрэчак[17].

У раёне Сасуна курдскія правадыры абклалі данінай армянскае насельніцтва. У той жа час асманскі ўрад запатрабаваў пагашэння запазычанасцей па дзяржаўных падатках, якія да таго прабачаліся, улічваючы факты курдскіх рабаванняў. У наступным годзе курды і асманскія ўрадоўцы запатрабавалі ад армян выплаты падаткаў, але сустрэлі супраціўленне, задушыць якое быў пасланы Чацвёрты вайсковы корпус. Былі забітыя не менш за 3000 чалавек. Паслы Брытаніі, Францыі і Расіі прапанавалі стварыць камісію па расследаванні, аднак прапанова была адхілена Портай  (руск.)[17][18][19][20].

Карыкатура на султана Абдул-Хаміда II, «Le Rire», 29 мая, Парыж, 1897 год.

Пратэстуючы супраць нявырашанасці армянскіх праблем, гнчакісты ў верасні 1895 года вырашылі правесці вялікую дэманстрацыю, аднак на іх шляху ўстала паліцыя. У выніку распачатай страляніны дзясяткі армян былі забітыя і сотні параненыя. Паліцыя адлоўлівала армян і перадавала іх софтам — навучэнцам ісламскіх навучальных устаноў Стамбула, якія забівалі іх да смерці. Разня працягвалася да 3 кастрычніка[17][21]. 8 кастрычніка мусульмане забілі і жыўцом спалілі каля тысячы армян у Трабзоне. Гэта падзея стала прадвеснікам арганізаванай асманскімі ўладамі серыі масавых забойстваў армян ва Усходняй Турцыі: Эрзінджане  (руск.), Эрзуруме, Гюмюшханэ  (руск.), Байбурце, Урфе і Бітлісе  (руск.)[22][23].

Нягледзячы на тое, што дашнакі устрымліваліся ад публічных акцый, разня 1895 года прывяла іх да рашэння захапіць будынак Атаманскага банка ў Стамбуле  (руск.). 26 жніўня 1896 года група добра ўзброеных дашнакаў захапіла будынак Атаманскага банка, узяла еўрапейскі персанал у закладнікі і, пагражаючы выбухам банка, запатрабавала ад турэцкага ўрада правесці абяцаныя палітычныя рэформы. У выніку перамоў прадстаўнік расійскага пасольства і дырэктар банка, Эдгар Вінсент, угаварылі нападнікаў пакінуць будынак банка пад асабістую гарантыю бяспекі. Аднак улады распарадзіліся пачаць напады на армян яшчэ да таго, як група дашнакаў пакінула банк. Цягам двух дзён пры выяўным патуральніцтве ўлад туркі забівалі да смерці армян, забіўшы больш за 6000 чалавек[22][24].

Дакладны лік ахвяр разні 18941896 гадоў падлічыць немагчыма. Яшчэ да сканчэння гвалтоўных дзеянняў лютэранскі місіянер Іаганес Лепсіус  (руск.), які знаходзіўся ў гэты час у Турцыі, выкарыстоўваючы нямецкія і іншыя крыніцы, сабраў наступную статыстыку: забітых — 88 243 чалавек, спустошаных матэрыяльна — 546 000 чалавек, разрабаваных гарадоў і вёсак — 2493, гвалтоўна навернутых у іслам вёсак — 456, апаганеных цэркваў і манастыроў — 649, пераўтвораных у мячэці цэркваў — 328[25]. Ацэньваючы агульны лік забітых, Кінрос прыводзіць лічбу 50—100 тысяч[22], Блоксхэм — 80—100 тысяч[26], Аванісян — каля 100 тысяч[27], Адалян і Тотэн — ад 100 да 300 тысяч[28][29], Дадран — 250—300 тысяч[30], Сюні — 300 тысяч чалавек[31].

Прыход младатуркаў да ўлады. Кілікійская разня[правіць | правіць зыходнік]

Адана, 1909 год.

У 1907 годзе султан Турцыі Абдул-Хамід II быў зрынуты і сасланы. Прынятыя новыя законы азначалі канец традыцыйнай перавазе мусульман над армянамі. Аднак, калі ў Стамбуле прыхільнікі Абдул-Хаміда паднялі мяцеж, у Адане кансерватыўна настроеныя мусульмане напалі на армян, што складалі чвэрць насельніцтва горада. Улады ўмяшаліся праз два дні, калі ўжо былі забітыя больш за 2000 армян. Вайсковыя падраздзяленні, што прыбылі ў горад, разам з пагромнікамі напалі на армянскую частку горада, якая была спалена. Пагромы прайшлі па ўсёй Кілікіі, даходзячы да Мараша і Кесаба  (англ.)[32][33].

Пасля канстытуцыйнай рэвалюцыі 1908 года младатуркі фактычна прызналі захоп зямель армянскага насельніцтва пры Абдул-Хамідзе, яны таксама заахвочвалі перасяленне мухаджыраў на гэтыя тэрыторыі. Пачалася кампанія гвалтоўнага атурэчвання насельніцтва, забаранілі арганізацыі, звязаныя з нетурэцкімі этнічнымі мэтамі. 400 000 мухаджыраў былі размешчаныя ў Анатоліі, што прывяло да значнай перавагі мусульман у імперыі, хоць у сярэдзіне XIX стагоддзя немусульмане складалі каля 56 % яе насельніцтвы. Перастаўшы супрацоўнічаць з партыяй турэцкіх буржуазных рэвалюцыянераў Іціхат  (руск.), армянскія палітычныя партыі зноў звярнуліся за падтрымкай да еўрапейскіх дзяржаў. Пры падтрымцы Расійскай імперыі ў лютым 1914 года Асманскай імперыі быў навязаны план, паводле якога ставілася на мэце стварэнне дзвюх зон з шасці армянскіх абласцей і горада Трапезунда, якія павінны былі кіравацца прадстаўнікамі еўрапейскіх дзяржаў[34][35][36].

Першая сусветная вайна. Генацыд армян[правіць | правіць зыходнік]

Арганізацыя знішчэння армян[правіць | правіць зыходнік]

Асманскі «трыумвірат»: Талаат-паша, Энвер-паша, Джэмаль-паша

Пасля рэвалюцыі Іціхат у 1908 годзе перад туркамі ўстала праблема пошуку новай ідэнтычнасці. Імперская атаманская ідэнтычнасць была падарвана канстытуцыяй, што зраўнавала розныя групы насельніцтва Асманскай імперыі ў правах і пазбавіла туркаў імперскага статусу. Апроч таго, гэта ідэалогія прайгравала агрэсіўнай ідэалогіі панцюркізму і ісламскай дактрыне. У сваю чаргу, пазіцыі ісламскай ідэалогіі падрывалі факт наяўнасці суседняй шыіцкай дзяржавы Персія і атэістычнага светапогляду лідараў Іціхат. Самым уплывовым ідэолагам младатуркаў быў сацыёлаг і паэт Зія Гёкальп  (руск.), які сфармуляваў прынцыпы, у адпаведнасці з якімі Асманская імперыя ўзяла ўдзел у Першай сусветнай вайне. Гэтыя прынцыпы ставілі на мэце стварэнне краіны Туран  (руск.), населенай цюркамоўнымі мусульманамі, прытым тэрыторыя Турана павінна была ахапляць увесь арэал цюркскага этнасу. Гэта канцэпцыя, што фактычна выключала няцюркаў не толькі з улады, але і ўвогуле з грамадзянскай супольнасці, была непрымальная для армян і іншых этнічных меншасцей Асманскай імперыі. Найболей зручны для асноўнага насельніцтва імперыі панцюркізм быў цягам некалькіх гадоў прыняты амаль усімі лідарамі Іціхат у якасці асноўнай ідэалогіі. Армяне, якія ідэнтыфікавалі сябе, перадусім, з рэлігійнага пункту гледжання, лічылі (магчыма, памылкова[Кам 1]) цюркізм меншым злом за іслам. Падчас балканскай вайны 1912 года армяне ў большасці сваёй схіляліся да ідэалогіі асманізму, а армянскія салдаты — больш за 8 тысяч добраахвотнікаў — ігралі значную ролю ў турэцкіх войсках. Многія з армянскіх салдат, паводле сведчання англійскага пасла, дэманстравалі выключную адвагу. У сваю чаргу, армянскія партыі Гнчак і Дашнакцуцюн занялі антыасманскую пазіцыю. Прадстаўнік дашнакаў арганізоўваў у Тыфлісе праармянскія атрады для аперацый супраць Турцыі, а прадстаўнікі гнчакістаў прапанавалі вайсковую дапамогу расійскаму штабу на Каўказе[37][38].

2 жніўня 1914 года Турцыя падпісала сакрэтны дагавор  (руск.) з Германіяй, адным з пунктаў якога была змена ўсходніх меж Асманскай імперыі для стварэння калідора, што будзе весці да мусульманскіх народаў Расіі, што таксама значыла выкараненне армянскай наяўнасці на змененых тэрыторыях. Гэта палітыка была публічна агучана атаманскім урадам пасля ўступу ў вайну 30 кастрычніка 1914 года. У звароце было сцвярджэнне пра «натуральнае» аб’яднанне ўсіх прадстаўнікоў турэцкай расы[37][38].

Мільён армян забітыя ці выгнаныя. New York Times, Сн. 15, 1915.

Адразу пасля заключэння дагавора з Германіяй у Асманскай імперыі пачалася рэквізіцыя  (руск.) маёмасці, непрапарцыйна ўжывальная да хрысціян. У лістападзе 1914 года быў абвешчаны джыхад, што падагрэла антыхрысціянскі шавінізм сярод мусульманскага насельніцтва. На загад Энвера і Джамаля брытанскае і французскае насельніцтва Стамбула выкарыстоўвалася ў якасці жывога шчыта пры атаках на франтах. Шырокае пашыранне атрымала стратэгія выкарыстання патэнцыйна мяцежных этнічных абшчын, што жылі на варожай тэрыторыі: так, Турцыя звярнулася да мусульман Расіі, заклікаючы іх далучыцца да джыхаду, Брытанія актыўна падтрымвала арабскія паўстанні, а Германія — украінскіх нацыяналістаў. Асманскія ўлады паспрабавалі выкарыстаць Дашнакцуцюн для арганізацыі паўстання армян, якія жылі ў расійскім Закаўказзі, абяцаючы ў выпадку перамогі стварэнне армянскага раёна пад турэцкім кіраваннем, аднак прадстаўнікі Дашнакцуцюн заявілі, што армяне кожнага боку павінны заставацца лаяльнымі свайму ўраду[36]. Узвар’яваны гэтай адмовай кіраўнік «Адмысловай арганізацыі» Бехаэдзін Шакір загадаў расстраляць некалькі лідараў дашнакаў. З іншага боку фронту, міністр замежных спраў Расійскай імперыі прапанаваў выкарыстаць армян і курдаў для арганізацыі паўстанняў у Турцыі. Намеснік Каўказа Варанцоў-Дашкоў  (руск.) заклікаў армян падтрымаць Расію і абяцаў, што Расія будзе прытрымлівацца плана аўтаноміі армянскіх рэгіёнаў Турцыі, аднак гэтыя абяцанні былі наўмысным падманам: нягледзячы на наяўнасць прапаноў ваенна-марскога і сельскагаспадарчага міністэрстваў пра анексію ў паваенны час раёнаў Асманскай імперыі з пераважна армянскім насельніцтвам, вышэйшае кіраўніцтва імперыі ў цэлым няўхвальна глядзела на гэту перспектыву, не жадаючы мець справу з армянскім нацыяналізмам. Таму прасоўванне расійскіх войскаў углыб Анатоліі адбывалася толькі ў той меры, у якой апраўдвалася вайсковымі меркаваннямі; міністр замежных спраў С. Д. Сазонаў, паводле слоў англійскага пасла Б'юкенена  (руск.), выказаў намер расіян «акупаваць як мага менш зямель на захад ад Эрзурума»)[39]. План Варанцова-Дашкова ставіў на мэце стварэнне ўзброеных армянскіх атрадаў, якія б кіраваліся рускімі, на Каўказе, у Турэцкай Арменіі і Персіі. Былі сфарміраваныя пяць батальёнаў, укамплектаваных армянамі з тэрыторый, захопленых Расіяй у Турцыі ў 1878 годзе, а таксама бежанцаў з Турцыі. Армянскія падраздзяленні былі разгорнутыя на мяжы з Турцыяй у разліку на тое, што армяне па той бок мяжы падымуць паўстанне. Анаталійскія армяне рыхтаваліся да самаабароны, атрымліваючы падтрымку ад добраахвотнікаў з Расіі. Аналагічная самаарганізацыя адбывалася ў мусульман Каўказа, падахвочваных Турцыяй да паўстання. Адбываліся сутыкненні паміж армянамі і туркамі, напрыклад, дыверсіі на тэлеграфнай лініі ў Ване і сутыкненні ў Бітлісе ў канцы 1914 — пачатку 1915 года, аднак яны насілі лакальны характар. Асноўнае армянскае насельніцтва не падтрымала антыасманскую палітыку. Расійская агітацыя сярод курдаў мела яшчэ меншы поспех. Рыторыка бакоў канфлікту пра «этнічных братоў» на тэрыторыі праціўніка маскіравала заданне выкарыстання гэтага насельніцтва ў якасці гарматнага мяса[40].

Далучэнне некалькіх тысяч мусульманскіх добраахвотнікаў да асманскіх войскаў пасля акупацыі Турцыяй некаторых тэрыторый Персіі і расійскага Закаўказзя спрычыніла дэпартацыі расійскіх мусульман за расійскую мяжы, а таксама разню. Аналагічная палітыка праводзілася супраць армян Турцыі. Гэтыя дэманстратыўна жорсткія меры паказваюць, што для вайсковых і нерэгулярных фарміраванняў усходняй Анатоліі стаўленне да армян ужо было «гульнёй па правілах», яны не вагаліся пры ўжыванні жорсткіх мер для падаўлення любых інцыдэнтаў, якія імі ўжо не вызнаваліся за лакальныя. Аднак да канца сакавіка 1915 года разня армян насіла публічны і папераджальны характар супраць магчымых хваляванняў, што якасна адрознівае яе ад пазнейшых дэпартацый і забойстваў, што хаваліся лідарамі Іціхат[40].

У забойствах армян бралі ўдзел многія мусульманскія этнасы, у тым ліку, курды і чаркесы, аднак гэтыя дзеянні часта здзяйсняліся на заказ турэцкіх службовых асоб[Кам 2][41].

Першыя забойствы[правіць | правіць зыходнік]

Міністр унутраных спраў Асманскай імперыі Талаат у гутарцы з паслом ЗША Маргента  (руск.)[42]:

«…мы ўжо пазбавіліся трох чвэрцей армян, іх больш не засталося ў Бітлісе, Ване і Эрзуруме. Нянавісць паміж армянамі і туркамі ў наш час такая моцная, што мы павінны скончыць з імі. Калі мы гэтага не зробім, яны будуць нам помсціць»

Праз некалькі гадзін пасля заключэння сакрэтнага турэцка-германскага вайсковага дагавора Іціхат абвясціла ўсеагульную мабілізацыю, у выніку якой амаль усе здаровыя армянскія мужчыны былі пакліканы ў армію. Першы прызыў закрануў узроставую катэгорыю 20—45 гадоў, наступныя два — 18—20 і 45—60 гадоў. Неўзабаве пасля ўступлення ў Першую сусветную вайну Асманская імперыя аказалася ўцягнута ў вайсковыя дзеянні на некалькіх франтах. Уварванне асманскіх войскаў на тэрыторыю Расіі і Персіі павялічыла арэал рэпрэсій супраць армян: паміж лістападам 1914 года і красавіком 1915 года былі зрабаваныя 4—5 тысяч армянскіх вёсак і забітыя ў агульнай колькасці 27 000 армян і мноства асірыйцаў[43][44].

На ўсходнім фронце армія Энвера пацярпела жорсткае паражэнне пад Сарыкамышам  (руск.) у студзені 1915 года ад расійскай арміі. У выніку асманская армія была адкінута ад Тэбрыза і Хоя  (руск.). Перамозе расійскай арміі ў значнай ступені дапамаглі дзеянні армянскіх добраахвотнікаў з ліку армян, якія жылі ў Расійскай імперыі, што прывяло да прапаганды Іціхат пра здраду армян у цэлым[43][44].

Энвер публічна падзякаваў турэцкім армянам за лаяльнасць у час сарыкамышскай аперацыі, скіраваўшы ліст архібіскупу Коньі. У лісце Энвер паведаміў, што абавязаны жыццём армянскаму афіцэру з Сіваса[Кам 3], які вынес яго з поля бою падчас панічных уцёкаў[45]. На шляху ад Эрзурума да Канстанцінопаля ён таксама выказаў падзяку турэцкім армянам за «поўную адданасць асманскаму ўраду». У Канстанцінопалі, аднак, Энвер заявіў выдаўцу газеты «Танін» і віцэ-прэзідэнту асманскага парламента, што паражэнне стала вынікам армянскай здрады і што надышоў час дэпартаваць армян з усходніх абласцей. Асатуран звязвае гэту змену ў пазіцыі Энвера са спробай выратаваць свой прэстыж і апраўдацца за паражэнне[36]. У лютым супраць асманскіх армян былі распачатыя надзвычайныя меры. Каля 100 000 армянскіх салдат асманскай арміі былі раззброеныя, у грамадзянскага армянскага насельніцтва была канфіскавана зброя, дазволеная ім з 1908 года. За раззбраеннем, паводле сведчанняў сведак, адбывалася жорсткае забойства армянскіх вайскоўцаў, ім пераразалі горла ці закопвалі жыўцом[43][44].

Пасол ЗША ў Турцыі, Генры Маргента, ахарактарызаваў гэта раззбраенне як прэлюдыю да знішчэння армян[46]. У некаторых гарадах улады пагражалі масавымі рэпрэсіямі, а таксама ўтрымлівалі ў закладніках у турмах сотні чалавек, патрабуючы ад армян збору вызначанай уладамі колькасці зброі. Кампанія па раззбраенні армян суправаджалася жорсткімі катаваннямі. Сабраная зброя часта фатаграфавалася і пасылалася ў Стамбул у якасці доказу «здрады», што стала падставай для агульнага пераследу армян[43][44].

Арганізацыя дэпартацыі армян[правіць | правіць зыходнік]

Дакумент Міністэрства ўнутраных спраў ад 24 красавіка 1915 года пра арышт і дэпартацыю армянскай інтэлігенцыі Стамбула.

Раззбраенне армян зрабіла магчымым правядзенне сістэматычнай кампаніі супраць армянскага насельніцтва Асманскай імперыі, сутнасць якой была ва ўсеагульным высыланні армян у пустыню, дзе яны былі вырачаны на смерць ад бандаў марадзёраў ці ад голаду і смагі. Дэпартацыі былі падвергнутыя армяне з амаль усіх асноўных цэнтраў імперыі, а не толькі з прымежных раёнаў, закранутых вайсковымі дзеяннямі[47][48].

Спачатку ўлады збіралі здаровых мужчын, заяўляючы, што зычліва наладжаны да іх урад, выходзячы з вайсковай патрэбы, рыхтуе перасяленне армян у новыя дамы. Сабраныя мужчыны памяшчаліся ў турму, а потым выводзіліся з горада ў пустэльныя месцы і знішчаліся з выкарыстаннем агнястрэльнай і халоднай зброі. Потым збіраліся старыя, жанчыны і дзеці, якім таксама паведамлялі, што яны павінны быць пераселены. Іх гналі калонамі пад канвоем жандараў. Тых, хто не мог працягваць ісці, забівалі; выняткі не рабіліся нават для цяжарных жанчын. Жандары абіралі па магчымасці доўгія маршруты ці прымушалі людзей ісці назад па тым жа маршруце, пакуль ад смагі ці ад голаду не паміраў апошні чалавек[43][44].

Першая фаза дэпартацыі пачалася з высылання армян Зейтуна  (руск.) і Дзёрт'ёла  (руск.) ў пачатку красавіка 1915 года. 24 красавіка былі арыштавана і дэпартавана армянская эліта Стамбула, пад дэпартацыі падпала таксама армянскае насельніцтва Александрэты і Аданы. 9 мая ўрад Асманскай імперыі прыняў рашэнне выслаць армян усходняй Анатоліі з месцаў кампактнага жыцця. З-за боязяў, што армяне могуць супрацоўнічаць з рускай арміяй, высыланне павінна была здзяйсняцца на поўдзень, аднак у хаосе вайны гэты загад не быў выкананы. Пасля ванскага паўстання пачалася чацвёртая фаза дэпартацый, паводле якой павінны былі быць высланы ўсе армяне, якія жылі ў прымежных раёнах і Кілікіі[49].

26 мая 1915 года Талаат прадставіў «Закон пра дэпартацыю», прысвечаны барацьбе з выступоўцамі супраць урада ў мірны час. Закон быў зацверджаны меджлісам 30 мая 1915 года. Хоць армяне там не згадваліся, было ясна, што закон быў напісаны пра іх. 21 чэрвеня 1915, падчас апошняга акта дэпартацыі, Талаат загадаў выслаць «усіх армян без выключэнняў», якія жылі ў дзесяці правінцыях усходняга рэгіёна Асманскай імперыі, з выняткам тых, хто быў прызнаны карысным для дзяржавы. Дэпартацыя здзяйснялася згодна тром прынцыпам: 1) «прынцып дзесяці працэнтаў», паводле якога армяне не павінны былі перавышаць 10 % ад мусульман у рэгіёне, 2) колькасць дамоў дэпартаваных не павінна было перавышаць пяцідзесяці, 3) дэпартаваным забаранялася змяняць месцы іх прызначэння. Армянам забаранялася адкрываць уласныя школы, армянскія вёскі павінны былі знаходзіцца на адлегласці не менш за пяць гадзін язды адна ад адной. Нягледзячы на вымогу дэпартаваць усіх армян без вынятку, значная частка армянскага насельніцтва Стамбула і Эдзірне не была выслана з боязі, што замежныя грамадзяне стануць сведкамі гэтага працэсу. Армянскае насельніцтва Ізміра было выратавана губернатарам Рахмі-беем, які лічыў, што высыланне армян нанясе смяротны ўдар па гандлі ў горадзе. 5 ліпеня межы дэпартацыі былі яшчэ раз пашыраны за кошт заходніх правінцый (Анкара, Эскішэхір і г. д.), Кіркука, Масула, даліны Еўфрата іпр. 13 ліпеня 1915 года Талаат заявіў, што дэпартацыя была праведзена для «канчатковага рашэння армянскага пытання», што фактычна азначала знішчэнне праблемы армян у Асманскай імперыі[49].

Першыя дэпартацыі[правіць | правіць зыходнік]

У сярэдзіне сакавіка 1915 года брытанска-французскія сілы атакавалі Дарданэлы. У Стамбуле пачаліся падрыхтоўчыя імпрэзы для пераносу сталіцы ў Эскішэхір і эвакуацыі мясцовага насельніцтва. Баючыся далучэння армян да саюзнікаў, урад Асманскай імперыі меў намер правесці дэпартацыю ўсяго армянскага насельніцтва паміж Стамбулам і Эскішэхірам. У гэты ж час адбылося некалькі пасяджэнняў цэнтральнага камітэта Іціхат, на якіх кіраўнік «Адмысловай арганізацыі» Бехаэдзін Шакір прадставіў довады дзейнасці армянскіх груп ва ўсходняй Анатоліі. Шакіру, які сцвярджаў, што «ўнутраны вораг» не менш небяспечны, чым «вонкавы вораг», былі дадзены пашыраныя паўнамоцтвы. Пад канец сакавіка — пачатку красавіка «Адмысловая арганізацыя» паспрабавала арганізаваць разню армян у Эрзуруме і скіравала ў правінцыі для антыармянскай агітацыі найбольш радыкальных эмісараў Іціхат, у тым ліку Рашыд-бея (турэцк.: Reşit Bey), які надзвычай жорсткімі метадамі, улучаючы арышты і катаванні, шукаў зброю ў Дыярбакыры, а потым стаў адным з найбольш фанатычных забойцаў армян. Танерам Акчамам  (руск.) выказвалася версія, што рашэнне пра ўсеагульную дэпартацыю армян было прынята ў сакавіку[50], аднак той факт, што дэпартацыя са Стамбула так і не была праведзена, можа азначаць, што на той момант лёс армян усё яшчэ залежаў ад далейшага ходу вайны[51].

Нягледзячы на сцвярджэнні младатуркаў, што дэпартацыі былі адказам на нелаяльнасць армян на Усходнім фронце, першыя дэпартацыі армян былі здзейсненыя пад кіраўніцтвам Джамаля не ў суседніх з усходнім фронтам раёнах, а з цэнтра Анатоліі ў Сірыю. Пасля паражэння ў егіпецкай кампаніі ён ацаніў армянскае насельніцтва Зейтуна і Дзёрт'ёла як патэнцыяльна небяспечнае і вырашыў змяніць этнічны склад падкантрольнай яму тэрыторыі на выпадак магчымага пасоўвання саюзных дзяржаў, упершыню прапанаваўшы дэпартацыю армян[49]. Дэпартацыя армян пачалася 8 красавіка з горада Зейтун, насельніцтва якога стагоддзямі карысталася частковай незалежнасцю і знаходзілася ў канфрантацыі з турэцкімі ўладамі. У якасці нагоды прыводзілася інфармацыя пра, нібы існую, сакрэтную дамоўленасць паміж армянамі Зейтуна і расійскім вайсковым штабам, аднак ніякіх варожых дзеянняў армяне Зейтуна не распачыналі[52][53][54].

Армяне-бежанцы ля цела мёртвага каня ў Дэйр-эз-Зорскім канцэнтрацыйным лагеры  (руск.).

У горад былі ўведзеныя тры тысячы турэцкіх салдат. Частка маладых мужчын Зейтуна, улучаючы некалькіх дэзерціраў, якія напалі на турэцкіх салдат, бегла ў армянскі манастыр і арганізавала там абарону, знішчыўшы, паводле армянскіх крыніц, 300 салдат (турэцкія паказваюць маёра і восем салдат), перш чым манастыр быў захоплены. Паводле паведамленняў армянскага боку, напад на салдат быў помстай за непрыстойныя паводзіны гэтых салдат у армянскіх вёсках. Большасць армянскага насельніцтва Зейтуна не падтрымвала мяцежнікаў, лідары армянскай абшчыны пераконвалі мяцежнікаў здацца і дазволілі ўрадавым войскам расправіцца з імі. Аднак толькі невялікая колькасць асманскіх урадоўцаў гатова была прызнаць лаяльнасць армян, большасць была пераканана, што армяне Зейтуна супрацоўнічаюць з ворагам. Міністр унутраных спраў Талаат выказаў падзяку за дапамогу армянскага насельніцтва ў злове дэзерціраў армянскаму патрыярху Канстанцінопаля, аднак у пазнейшых паведамленнях маляваў гэтыя падзеі як частку агульнага з замежнымі дзяржавамі армянскага паўстання — пункт гледжання, што падтрымліваецца турэцкай гістарыяграфіяй. Нягледзячы на тое, што асноўнае армянскае насельніцтва не падтрымала супраціўленне асманскай арміі, яно, тым не менш, было дэпартавана ў Конью і пустыню Дэр Зор, дзе пазней армян або забівалі, або пакідалі гінуць ад голаду і хвароб. Услед за Зейтунам, той жа лёс спасціг жыхароў іншых гарадоў Кілікіі. Трэба адзначыць, што гэтыя дэпартацыі адбыліся да падзей у Ване, якія асманскія ўлады выкарысталі ў якасці абгрунтавання антыармянскай кампаніі. Дзеянні асманскага ўрада былі выяўна неадпаведнымі, аднак яны яшчэ не ахаплялі ўсю тэрыторыю імперыі[52][53][54].

Дэпартацыя армян Зейтуна растлумачвае важнае пытанне, звязанае з тэрмінамі арганізацыі генацыду. Некаторая частка армян была выслана ў горад Конья, які знаходзіўся далёка ад Сірыі і Ірака — месцаў, куды пазней, галоўным чынам, дэпартаваліся армяне. Джамаль сцвярджаў, што асабіста выбраў Конью, а не Месапатамію, каб не ствараць перашкод для транспартавання боепрыпасаў. Аднак пасля красавіка і за межамі юрысдыкцыі Джамаля частка дэпартаваных армян скіроўвалася ў Конью, што можа азначаць існаванне плана дэпартацый ужо ў красавіку 1915 года[54].

Ванскае паўстанне[правіць | правіць зыходнік]

Пасля паразы пад Сарыкамышам горад Ван уяўляў стратэгічную цікавасць як для турэцкага, так і для рускага бакоў. З 1914 года Дашнакцуцюн, якая мела значны ўплыў у горадзе, таемна назапасіла вялікую колькасць зброі. Пасля падыходу расійскіх добраахвотнікаў пад камандаваннем Андраніка  (руск.) ў Сарай  (руск.) асманскія ўлады запатрабавалі ў дашнакаў выдачы армянскіх дэзерціраў, уцекачоў з турэцкай арміі, адразалі горад ад тэлефоннага паведамлення і заняліся паборамі сярод мясцовага насельніцтва, якія ў выніку выліліся ў сутыкненні паміж салдатамі і чэтэ (мусульманскімі бандытамі) з аднаго боку і армянскімі групамі самаабароны з іншай. У лютым 1915 года губернатарам Вана, адзінай вобласці імперыі, дзе армяне складалі большасць, быў прызначаны швагер Энвера — Джэўдэт-бей  (англ.), вядомы сваёй схільнасцю да гвалту. Джэўдэт-бей толькі што вярнуўся з няўдалага паходу ў Персію, і яго суправаджалі некалькі тысяч курдскіх і чаркескіх нерэгулярных салдат, так званыя «батальёны мяснікоў». Турэцкі ўрад у канцы 1914 года адзначаў магчымасць паўстання ў Ване, сцвярджаючы, што армян і некаторыя персідскія плямёны ў раёне Вана ўзбройваюць ворагі Турцыі. Армянскія лідары Вана спрабавалі супакоіць улады і выказалі пакорнасць Джэўдэту. У пачатку сакавіка 1915 года Джэўдэт запатрабаваў у армян Чатака  (руск.) пад страхам смяротнага пакарання і дэпартацыі сем’яў падаць усіх мужчын ад 18 да 45 гадоў (4000 мужчын, а таксама шматлікіх дэзерціраў) у якасці працоўных для арміі. Армяне падалі толькі 400 чалавек, а замест астатніх прапанавалі выплаціць так званы «падатак на вызваленне» (дазволеная законам выплата вызначанай грашовай сумы наўзамен службы ў арміі), што выклікала нязгоду Джэўдэта. Яшчэ адзін інцыдэнт адбыўся, калі Джэўдэт адправіў армяна-турэцкую групу з васьмі чалавек у сяло Шадах, дзе трэба было разабрацца ў гісторыі з памяшчэннем у турму армяніна. Па дарозе ўсе чатыры армянскія члены групы былі забітыя. 17 красавіка Джэўдэт скіраваў «батальёны мяснікоў» для знішчэння армян Чатака, аднак недысцыплінаваная армія напала на найбліжэйшыя армянскія сёлы[55][56][57].

Масавыя забойствы пачаліся 19 красавіка, калі ў наваколлі Вана былі забітыя каля 2500 армян, а ў найбліжэйшыя некалькі дзён — яшчэ каля 50 тысяч. Напады на армян правакаваліся Іціхат, што пазней прызнавалася двума генерал-губернатарамі Вана, Ібрахімам Арвасам і Хасанам Ташынам[44]. Мусульманам пад страхам смерці забаранялася бараніць армян. Армяне Вана, чакаючы нападу, некалькі тыдняў умацоўвалі сваю частку горада і на працягу чатырох тыдняў аказвалі эфектыўнае супраціўленне. Насельніцтва армянскай часткі Вана складала каля 30 тысяч чалавек, сярод якіх толькі 1500 былі ўзброеныя. Зброя часткова выраблялася саматужным спосабам. 16 мая, калі расійская армія падышла да Вана, туркі змушаныя былі пайсці, і расійскі генерал Нікалаеў абвясціў у Ване армянскі ўрад. Праз шэсць тыдняў адступілі ўжо расіяне, забіраючы тых армян, хто мог пайсці[55][56][57].

Падзеі ў Ване не мелі загадзя запланаванага характару, армяне імкнуліся падтрымаць калідор для патэнцыйных уцёкаў у Персію, а Джэўдэт выкарыстаў рэпрэсіі для падаўлення «армянскай пагрозы», якая бачылася яму. Яго дзеянні не былі тыповымі для таго часу. У гэты ж час адбываліся паўстанні курдаў у раёне Бітліса і асірыйцаў у Башкале  (руск.)[56].

Працяг дэпартацый[правіць | правіць зыходнік]

Апісанне атаманскім чыноўнікам Саідам Ахмедам працэдуры высылання армян з Трапезунда[Кам 4]:

Спачатку асманскія чыноўнікі адабралі дзяцей, некаторых з іх спрабаваў выратаваць амерыканскі консул у Трапезундзе. Мусульмане Трапезунда былі папярэджаныя пра смяротнае пакаранне за абарону армян. Потым адлучылі дарослых мужчын, заявіўшы, што яны павінны ўзяць удзел у працах. Жанчыны і дзеці былі высланыя ў бок Масула пад аховай і з гарантыямі бяспекі, пасля чаго мужчыны былі вывезеныя за горад і расстраляныя ля загадзя выкапаных равоў. На жанчын і дзяцей арганізоўваліся напады «чэтэс», якія рабавалі і гвалтавалі жанчын, а потым забівалі. Вайскоўцы мелі строгі загад не замінаць дзеянням «чэтэс». Адабраныя дзеці таксама былі высланыя і забітыя. Дзеці на апецы амерыканскага консула былі адабраныя нібы для адпраўкі ў Сівас, вывезеныя ў мора на лодках, потым заколатыя, целы пагружаныя ў мяшкі і скінутыя ў мора. Праз некалькі дзён некаторыя целы былі знойдзеныя на беразе ля Трапезунда. У ліпені 1915 года Саіду Ахмеду загадалі суправаджаць апошні канвой армян з Трапезунда, які складаўся са 120 мужчын, 400 жанчын і 700 дзяцей. Спачатку з канвою былі адабраныя ўсе мужчыны, пазней Саіду Ахмеду паведамілі, што яны ўсе былі забітыя. Уздоўж дарог знаходзіліся тысячы цел армян. Некалькі груп «чэтэс» спрабавалі ўзяць з канвою жанчын і дзяцей, аднак Саід Ахмед адмаўляўся выдаваць ім армян. Па дарозе ён пакінуў каля 200 дзяцей мусульманскім сем’ям, якія пагадзіліся клапаціцца пра іх. У Кемахе Саід Ахмед атрымаў загад канваяваць армян датуль, пакуль яны не памруць. Яму атрымалася ўключыць гэту партыю армян у групу, што прыбыла з Эрзурума, якой камандаваў прадстаўнік жандармерыі Махамед Эфендзі. Эфендзі пазней паведаміў Саід Ахмеду, што гэта група была дастаўлена на бераг Еўфрата, дзе была адлучана ад канвою і знішчана бандамі «чэтэс». Прыгожыя армянскія дзяўчыны сістэматычна публічна гвалтаваліся, а потым забіваліся, у тым ліку і трапезундскімі чыноўнікамі. У якасці арганізатараў забойстваў армян Саід Ахмед назваў у Эрзуруме Бехаэдзіна Шакіра, у Трапезундзе — Наіль-бея, у Кемахе — членаў парламента ад Эрзінджан. Штабы «чэтэс» знаходзіліся ў Кемахе.

Калі агульная дэпартацыя і не была загадзя запланавана, тым не менш, пасля нарад у сакавіку 1915 года прадстаўнікі Іціхат разгарнулі агітацыю за масавыя забойствы армян. Падзеі ў Ване і забойства, згодна афіцыйнай турэцкай статыстыцы, 150 000 мусульман (Халіл Берктай дае ацэнку ў 12 000 забітых армянамі мусульман ва ўсёй усходняй Анатоліі за 1915 год), таксама былі выкарыстаныя асманскімі ўладамі як падстава для антыармянскіх дзеянняў. 24 красавіка ў Канстанцінопалі былі арыштаваныя 235 бачных армян, якія потым былі сасланыя. Услед за гэтым адбыўся арышт 600 армян, потым яшчэ 5000. Большасць з іх была забіта ў наваколлі Стамбула. Гэтыя дзеянні не былі санкцыянаваныя якім-небудзь законам, а ў гутарцы з паслом ЗША Генры Маргента Талаат характарызаваў гэтыя дзеянні як «самаабарону». 30 мая 1915 года саветам міністраў Асманскай імперыі быў прыняты закон пра высыланне, паводле якога вайсковае камандаванне было ўпаўнаважана душыць узброенае супраціўленне насельніцтва і дэпартаваць падазраваных у здрадзе і шпіянажы. Для надання законнасці згадваліся ахова высланых і кампенсацыя згубленай маёмасці, аднак на справе ніводная з гэтых умоў не выконвалася. Галоўную ролю ў знішчэнні армян іграла размешчаная ў Эрзуруме «Адмысловая арганізацыя» — Тэшкілят-і Махсуса, якая налічвала да 34 000 членаў і ў значнай ступені складалася з «чэтэс» — выпушчаных з турмаў злачынцаў. «Адмысловая арганізацыя» падначальвалася непасрэдна Талаату. Упершыню яна выявіла сябе ў рэпрэсіях супраць армян у снежні 1914 года ў раёнах, пакінутых расійскімі войскамі, за паўгода да падзей у Ване, што паслужылі афіцыйнай прычынай дэпартацыі армян. Актыўны ўдзел у масавых забойствах прыняў таксама Бехаэдзін Шакір, які ўзначальваў спецслужбы краіны і стварыў адмысловыя эскадроны смерці[55][Кам 5][Кам 6].

18 красавіка ў наваколлі Эрзурума адбыўся масавы турэцкі мітынг, на якім армян звінавацілі ў здрадзе, а мусульман, якія дапамагалі ім, папярэдзілі пра тое, што яны таксама падзеляць лёс армян. На працягу наступных тыдняў армяне эрзурумскай вобласці сталі аб’ектам серыі нападаў туркаў. У сярэдзіне мая адбылася разня ў Хынысе  (руск.) і яго наваколлі, дзе былі забітыя 19 000 армян. Армяне з іншых вёсак вобласці дэпартаваліся ў Эрзурум, большасць з іх памерла ад голаду, смагі і знясілення, а тых, хто засталіся жывымі, скідалі ў раку са схілаў цясніны Кемах. Большасць з 65 тысяч армянскіх жыхароў Эрзурума ў чэрвені — ліпені 1915 года была дэпартавана і забіта ў цясніне Кемах, астатніх дэпартавалі ў Алепа і Масул, дзе некаторым удалося выжыць. У Эрзуруме былі пакінутыя каля 100 армян, якія працавалі на важных вайсковых аб’ектах. Армяне Эрзінджана таксама галоўным чынам былі выразаныя ў цясніне Кемах. У армян Байбурта, яшчэ аднаго горада Эрзурумскай вобласці, спачатку адабралі грошы і маладых дзяўчын, даўшы гарантыю бяспекі, потым на іх напалі «чэтэс». Тых, хто спрабавалі бегчы назад у Эрзінджан, расстрэльвалі жандары[58].

Жанчыны і дзеці з Арду былі пагружаныя на баржы пад падставай транспартавання ў Самсун, а потым вывезеныя ў мора і выкінутыя за борт. Падчас трыбунала 1919 года начальнік паліцыі Трапезунда паказаў, што адпраўляў маладых армянак у Стамбул у якасці падарунка губернатара вобласці лідарам Іціхат. Падпалі пад гвалт дзяўчыны-армянкі з бальніцы Чырвонага паўмесяца, дзе губернатар Трапезунда гвалтаваў іх і трымаў у якасці наложніц[59]. Паўднёвая частка турэцкай Арменіі чысцілася ад армян Джэўдэтам і яго «батальёнамі мяснікоў»  (тур.). Нягледзячы на законапаслухмяныя паводзіны армян Бітліса, Джэўдэт спачатку запатрабаваў у іх выкуп, а потым павесіў многіх з іх. 25 ліпеня горад быў аточаны войскамі Джэўдэта, і пасля нядоўгай аблогі армянская частка горада капітулявала. Мужчыны былі забітыя, маладыя дзяўчыны аддадзеныя мясцовым туркам і курдам, астатняе армянскае насельніцтва адпраўлена на поўдзень і патоплена ў Тыгры. Усяго ў Бітлісе былі забітыя каля 15 000 армян, іх дамы былі перададзеныя турэцкім і курдскім мухаджырам[58].

Адначасова было выразана армянскае насельніцтва ў сёлах вакол Бітліса. Пасля Бітліса Джэўдэт адправіўся ў раён Муша  (руск.), дзе пасля майскіх нападаў туркаў і курдаў на армян дзейнічала часовае перамір’е. Пасля прыбыцця сіл Джэўдэта ў вобласць пачаліся катаванні лідараў армянскай абшчыны, мужчынскае насельніцтва было заколата штыкамі, жанчыны і дзеці сагнаныя ў стайню і спаленыя жыўцом. Потым Джэўдэт і турэцка-курдскія атрады напалі на армян Сасуна, якія бараніліся, пакуль у іх не скончыліся боепрыпасы і ежа. У гарадах на ўзбярэжжы Чорнага мора армян загружалі на караблі, а потым тапілі. Знішчэнню былі падвергнутыя таксама армяне пратэстанцкай і каталіцкай канфесій. У Харпуце, разам з 13 тысячамі армянскіх салдат, былі забітыя студэнты і выкладчыкі Еўфрацкага каледжа, заснаванага амерыканскімі місіянерамі. Тая ж доля спасцігла армян Мерзіфона  (руск.), у якім пад кіраваннем амерыканскіх пратэстанцкіх місіянераў дзейнічаў Анаталійскі коледж. Пасля высылання большасці з 12 тысяч армян Марсавана прэзідэнт каледжа праз амерыканскага пасла дамогся гарантый бяспекі для членаў каледжа ад Энвера і Талаата, аднак губернатар акругі заявіў, што яму нічога невядома пра гарантыі, і дэпартаваў астатніх армян у пустыню, дзе яны і памерлі. Падпалі пад высыланне і армяне Анкары, большасць з якіх прыналежала да каталіцкай канфесіі[58].

З успамінаў Такуі Леванян, 1900 года нараджэння[60]:


Ад Палу  (руск.) да Тыгранакерта (Дыярбекір) нас моцна мучылі, і мы вельмі пакутавалі. Не было вады і ежы. У маёй маці было штосьці ў торбе, яна давала нам крыху час ад часу. Мы ішлі ўвесь дзень, ад 10 да 15 дзён. На нагах ужо не заставалася абутку. Нарэшце мы дасягнулі Тыгранакерта. Там мы памыліся ля вады, размачылі няшмат сухога хлеба, які ў нас быў, і з’елі. Прайшла чутка, што губернатар патрабуе ад армян вельмі прыгожую 12-гадовую дзяўчынку… Уначы яны прыйшлі з ліхтарамі, шукаючы такую дзяўчыну. Яны знайшлі яе, адабралі ў рыдаючай маці і сказалі, што вернуць яе, потым. Пазней яны вярнулі дзіцё, амаль мёртвае, у жудасным стане, пакінуўшы яго на каленах маці. Маці гучна галасіла, і дзіцё, не вынесшы таго, што адбылося, памёрла. Жанчыны не маглі супакоіць яе. Нарэшце жанчыны паспрабавалі вырыць яму з дапамогай прылады аднаго жандара, і пахавалі дзяўчынку. Там была вялікая сцяна і мая маці і некалькі жанчын напісалі на ёй «Тут пахавана Шушан».

У адрозненне ад ранейшых дэпартацый, якія адрознівалі невінаватых з пункту гледжання ўлад армян ад «вінаватых» у межах мясцовых армянскіх абшчын, дэпартацыі з Кілікіі ўжо не рабілі адрознення паміж армянскімі рэвалюцыйнымі і лаялістычнымі супольнасцямі. Гэтыя дэпартацыі не залежалі таксама ад блізкасці да мяжы і тычыліся ўсіх армян Асманскай імперыі. Гэтым дэпартаваным не падавалася ежа, што азначала фактычную смерць ад голаду. Ім не забяспечвалася абарона, і па дарозе яны падпадалі пад рабаванні і гвалт нерэгулярных асманскіх сіл, курдскіх, чаркескіх і іншых мусульманскіх плямён, у выніку чаго да канчатковага пункта ў пустыні даходзілі каля 20 %. Тое ж самае адбывалася з армянамі ўсёй Усходняй Анатоліі. Армяне заходніх правінцый адносна бесперашкодна дайшлі да Дэр Зора, дзе пасля ў большасці памерлі ці былі забітыя. Лічыцца, што практыка агульнага разбурэння армянскіх абшчын Анатоліі пачалася 24 красавіка 1915 года, калі былі арыштаваныя і дэпартаваныя ў Анкару лідары армянскай абшчыны Канстанцінопаля. Да сярэдзіны чэрвеня амаль усе яны былі забітыя. А да гэтага часу ўжо былі амаль цалкам знішчаныя армянскія абшчыны Бітліса і Эрзурума. 9 чэрвеня міністэрства ўнутраных спраў скіравала губернатару Эрзурума вымогу прадаць маёмасць дэпартаваных армян, вяртанне якіх ужо не чакалася. Цягам лета 1915 года арэал дэпартацый пашыраўся, улучаючы раёны сучаснай Сірыі. Паводле плана дэпартацый, армяне не павінны былі перавышаць 10 % мясцовага насельніцтва, што адлюстроўвала страх младатуркаў перад канцэнтрацыяй армян. Ёсць і падставы меркаваць, што забойствы да 150 000 чалавек у лагерах вакол пустыні Дэр Зор былі здзейсненыя чаркесамі, чачэнцамі і арабамі, каб не дапусціць збору вялікай колькасці армян у адным месцы[48].

Адно з самых яркіх сведчанняў разаніны пакінулі чатыры арабскія атаманскія чыноўнікі, якія перайшлі на бок расіян і пазней расказалі падрабязнасці дэпартацыі Марку Сайксу  (руск.). Так, паводле слоў лейтэнанта Саіда Ахмеда Мухтэра Аль-Бааджа, які знаходзіўся ў Трапезундзе ў 1915 годзе, ён ведаў, што высыланне армян азначае разню, і яму быў вядомы афіцыйны загад расстрэльваць дэзерціраў без суда. Лейтэнант Саід Ахмед паведаміў, што ў сакрэтным загадзе замест слова «дэзерціраў» было «армян», што сведчыць пра разуменне цэнтральнай уладай злачыннасці сваіх дзеянняў і жаданне іх схаваць[61].

Забойствы армян суправаджаліся рабаваннямі і крадзяжом. Паводле сведчання гандляра Мехмета Алі (турэцк.: Mehmed Ali), Асент Мустафа і губернатар Трапезунда Джамаль Азмі прысвоілі армянскіх каштоўнасцей коштам ад 300 000 да 400 000 турэцкіх залатых фунтаў (на той момант каля 1 500 000 долараў ЗША). Амерыканскі консул у Алепа дакладваў у Вашынгтон, што ў Турцыі дзейнічала «гіганцкая схема рабавання». Консул у Трапезундзе паведамляў, што штодня назірае, як «натоўп турэцкіх жанчын і дзяцей ішоў за паліцыяй як сцярвятнікі і захопліваў усё, што мог панесці», і што дом камісара Іціхат у Трапезундзе поўны золатам і каштоўнасцямі, якія складаюць яго долю ад рабаванняў[59].

Да канца лета 1915 года значная частка армянскага насельніцтва імперыі была забіта. Нягледзячы на спробы асманскіх улад гэта схаваць, уцекачы, якія дабраліся да Еўропы, расказалі пра вынішчэнне армянскага насельніцтва. 27 красавіка 1915 года армянскі каталікос  (руск.) заклікаў ЗША і Італію ўмяшацца з мэтай спыніць разню. Саюзныя дзяржавы публічна асудзілі разню армян туркамі і курдамі пры патуральніцтве асманскіх улад, аднак ва ўмовах вайны не маглі нічога зрабіць для рэальнага аблягчэння іх лёсу. У Вялікабрытаніі пасля афіцыйнага расследавання была выпушчана кніга дакументаў «Стаўленне да армян у Асманскай імперыі»[62], у Еўропе і ЗША пачаўся збор сродкаў для ўцекачоў. Знішчэнне армян у цэнтральнай і заходняй Анатоліі працягвалася і пасля жніўня 1915 года[63].

Расійскія ўлады і грамадскасць распачыналі высілкі па падаванні гуманітарнай дапамогі ўцекачам (спачатку толькі хрысціянам, а з вясны 1916 гады — і мусульманам), для чаго было арганізавана адмысловае ведамства на чале з генералам Міхалам Тамамшовым. Пры спрыянні Усерасійскага саюза гарадоў была арганізавана сетка страўней на акупаваных расійскай арміяй тэрыторыях. Тым не менш пераважалі вайсковыя меркаванні — так, у жніўні 1916 года камандуючы Каўказскай арміяй  (руск.) генерал Юдзеніч забараніў армянскім уцекачам вяртацца на пакінутыя імі землі: «вяртанне жыхароў на занятыя намі ў Турцыі землі заўчаснае, бо ўскладніць і без таго складанае пытанне паставак харчу ў гэтыя рэгіёны»; астатняе ж насельніцтва было скіравана на сельскагаспадарчыя працы ў непасрэдным тыле для патрэб арміі. Пазней генерал-губернатар акупаваных раёнаў генерал Пяшкоў таксама публічна абгрунтоўваў гэту забарону нежаданнем правакаваць «непажаданую паніку і непатрэбныя ахвяры», маючы на ўвазе досвед эвакуацыі расійскай арміяй у жніўні 1916 года перад турэцкім наступленнем 50 тысяч армян з Вана, Бітліса і Муша ў Басен і Ыгдыр  (руск.): пасля эвакуацыі расійскія ўлады сутыкнуліся з праблемай забеспячэння перасяленцаў харчамі і медыкаментамі. У сувязі з харчовай праблемай вясной 1915 года Юдзеніч выступіў таксама з прапановай перасяліць на кінутыя курдамі раёны Алашкерта  (руск.), Дыядына і Баязета  (руск.) казакоў, якія нароўні з армянамі павінны былі бы забяспечваць правізіяй 4-ы казачы корпус, што, быўшы падтрымана на словах грамадзянскай адміністрацыяй, так і не было, зрэшты, рэалізавана. Як і на іншых франтах, расійская армія з вайсковых меркаванняў практыкавала і прымусовыя лакальныя дэпартацыі мясцовага насельніцтва: так, каля Эрзурума былі выселеныя больш за 10 тысяч армян з дзесяціверставой прыфрантавой зоны непасрэдна ў раён горада, што яшчэ больш пагоршыла сітуацыю з харчамі. Пратэсты армянскага насельніцтва выклікала і прынятае ў чэрвені 1915 года рашэнне камандуючага Арарацкім атрадам генерал-маёра Нікалаева  (руск.) дазволіць курдам ізноў пасяліцца ў наваколлі Вана. Апроч перасяленняў армянскага насельніцтва расійскімі ўладамі, якія пераследвалі вайсковыя і гуманітарныя мэты, генерал-губернатар Пяшкоў  (руск.) планаваў і маштабную акцыю: дэпартацыю ўсіх армян да ўсходу ад возера Ван, а курдаў — да поўдня; у раёнах Трапезунда і Эрзурума дазвалялася пражыванне толькі тых армян, якія жылі ў гэтых рэгіёнах у даваенны час; павінен быў быць усталяваны рэжым апартэіду з паасобным пражываннем розных нацыянальнасцей. Гэты план, зрэшты, таксама не быў ажыццёўлены[39].

Медыцынскія эксперыменты над армянамі[правіць | правіць зыходнік]

У якасці аднаго з апраўданняў знішчэння атаманскіх армян выкарыстоўвалася біялагічнае абгрунтаванне. Армяне называліся «небяспечнымі мікробамі», ім прысвойваўся ніжэйшы біялагічны статус, чым мусульманам. Галоўным прапагандыстам гэтай палітыкі быў доктар Мехмет Рашыд  (руск.), губернатар Дыярбекіра  (руск.), які першым распарадзіўся прыбіваць падковы да ног дэпартаваных. Рашыд практыкаваў таксама распяцце армян, імітуючы распяцце Хрыста[64]. Афіцыйная турэцкая энцыклапедыя 1978 года характарызуе Рашыда як «выдатнага патрыёта»[65].

Адсутнасць прымальных побытавых умоў і медыкаментаў прывяла да пашырэння ў турэцкай арміі эпідэмій, што забралі жыццё кожнага дзясятага салдата. Паводле дырэктывы лекара Трэцяй арміі Тэўфіка Саліма  (тур.) для распрацоўкі вакцыны супраць сыпнога тыфу  (руск.) ў цэнтральнай бальніцы Эрзінджана праводзіліся эксперыменты над армянскімі салдатамі і кадэтамі вайсковых вучылішчаў, большасць з якіх загінула. Ускосныя сведчанні паказваюць на ўдзел у гэтых эксперыментах і Бехаэдзіна Шакіра. Эксперыменты непасрэдна праводзіў прафесар медыцынскай школы Стамбула Хамдзі Суат Акнар  (тур.), які ўводзіў пацыентам кроў, заражаную тыфам. Пасля сканчэння вайны падчас разгляду гэтай справы стамбульскім трыбуналам Хамі Суат быў змешчаны ў клініку медыцынскай школы на прымусовае лячэнне з прычыны «вострага псіхозу»[66].

Сёння ў Турцыі Хамдзі Суат лічыцца заснавальнікам турэцкай бактэрыялогіі і яму прысвечаны мемарыяльны дом-музей у Стамбуле. Яго эксперыменты былі ўхваленыя галоўным санітарным інспектарам Атаманскіх узброеных сіл Сулейманам Нуманам (турэцк.: Süleyman Numan). Эксперыменты выклікалі пратэсты нямецкіх лекараў у Турцыі, а таксама некалькіх турэцкіх урачоў. Адзін з іх, Джамаль Хайдар (турэцк.: Cemal Haydar), які асабіста прысутнічаў пры эксперыментах, у адкрытым лісце міністру ўнутраных спраў у 1918 годзе ахарактарызаваў эксперыменты як «варварскія» і «навуковыя злачынствы». Хайдара падтрымаў галоўны ўрач бальніцы Чырвонага паўмесяца Эрзінджана доктар Салахедзін, які прапанаваў уладам дапамогу ў вышуку вінаватых у арганізацыі і правядзенні медыцынскіх эксперыментаў. Міністэрства абароны адхіліла гэтыя абвінавачанні ў свой адрас, аднак Хайдар і Салахедзін пацвердзілі сведчанні. Хайдар паўтарыў пра забойствы сотняў армян у выніку медыцынскіх эксперыментаў, а паводле заявы Салахедзіна, на яго ціснулі з мэтай прымусіць яго замоўкнуць. У выніку палітычнай блытаніны пераходнага перыяду арганізатарам эксперыментаў удалося пазбегнуць кары. Хамі Суат пасля апублікаваў вынікі сваіх даследаванняў, дзе апісваліся эксперыменты над «асуджанымі злачынцамі»[66].

У выніку расследавання, праведзенага ваенным трыбуналам 1919 года  (англ.), сталі таксама вядомыя факты атручвання армянскіх дзяцей і цяжарных жанчын кіраўніком санітарна-гігіенічных службаў і дэпартамента аховы здароўя Трапезунда Алі Сейбам (турэцк.: Ali Saib). Тых, хто адмаўляўся прымаць яд, сілком прымушалі прымаць яго ці тапілі ў моры. Выжыўшых пасля дэпартацыі армян, якія дабраліся да лагераў у Месапатаміі, Сейб забіваў, уводзячы ім смяротную дозу морфію ці атрутных рэчываў. Французскія і турэцкія сведкі пацвярджалі факты атручвання дзяцей у бальніцах і школах. Сейбам выкарыстоўваліся таксама мабільныя паравыя лазні (турэцк.: Etüv), у якіх дзяцей забівалі перагрэтай парай[67].

Абарона армян[правіць | правіць зыходнік]

Армянскае насельніцтва, якое жыло ў раёне гары Муса-Даг, недалёка ад Антыёхіі, прадбачачы знішчэнне, у ліпені 1915 года збегла ад улад у горы і там арганізавала паспяховую абарону, адбіваючы атакі асманскіх войскаў сем тыдняў. Каля 4000 чалавек былі выратаваныя французскім вайсковым суднам і вывезеныя ў Порт-Саід. Частка абаронцаў ўступіла ў французскі Усходні легіён  (руск.) і асабліва выявіла сябе ў бітве супраць туркаў пры Арары ў 1918 годзе. Пра абарону Муса-Дага напісана шырока вядомая кніга Франца Верфеля «Сорак дзён Муса-Дага  (руск.)»[68].

Буйныя арганізаваныя супраціўленні былі таксама ва Урфе  (руск.)[69], Мушы  (арм.)[70], Сасуне  (арм.) і Ване.

Выступы туркаў і немцаў супраць знішчэння армян[правіць | правіць зыходнік]

Тэадор Рузвельт[71], прэзідэнт ЗША (1901—1909):

«Жах, што ахапіў армян, — факт. У значнай ступені гэта вынік палітыкі пацыфізму, якой прытрымліваўся гэты народ на працягу апошніх чатырох гадоў. … армянская разня — найбольшае злачынства гэтай вайны, і калі ў нас не атрымаецца выступіць супраць Турцыі, значыць — мы патураем ім».

Даследаванні дапамогі армянам з боку мусульман абцяжараныя, бо дапамога армянам у многіх выпадках каралася смерцю і, адпаведна, хавалася. Тым не менш, вядомыя шматлікія выпадкі выратавання армянскіх дзяцей турэцкімі сем’ямі, а таксама выпадкі пратэстаў асманскіх чыноўнікаў, якія адмаўляліся браць удзел у забойствах армянскага насельніцтва. Супраць дэпартацыі армян выступілі кіраўнік горада Алепа Мехмед Джаляль-бей  (руск.), які заявіў, што армяне бароняцца і што права жыць — натуральнае права кожнага чалавека, і забараніў любыя рэпрэсіі супраць армянскага насельніцтва, а таксама губернатары Смірны Рамі-бей і Адрыянопаля Хаджы Адыл-бей. Джаляль-бей у чэрвені 1915 года быў адхілены ад кіравання горадам. Камандзір канцэнтрацыйнага лагера ў пустыні Дэр-Зор, Алі Суэд Бей, які спрабаваў палегчыць долю армян, быў ссунуты з пасады, а на яго месца быў пастаўлены Зэкі-бей, які выяўляў да армян вылучную жорсткасць. Адзін з лідараў младатуркаў, Джамаль-паша, у сваіх мемуарах пісаў пра тое, што ён прыйшоў у жах ад злачынстваў супраць армян і спрабаваў змякчыць іх долю, аднак гісторыкі сумняваюцца ў праўдзівасці гэтых выказванняў[72].

Прадстаўнікі саюзнага туркам нямецкага боку ў большасці пасіўна патуралі рэпрэсіям супраць армян. Нямецкі пасол барон фон Вангенхайм, нягледзячы на падрабязную карціну, што паказвалася яму консуламі, пратэставаў толькі супраць дробных парушэнняў. І толькі трэці, пасля фон Вангенхайма, нямецкі пасол граф фон Вольф-Метэрніх ацаніў дзеянні Іціхат як шавінізм, скіраваны на знішчэнне армян. Нямецкі місіянер Іаганес Лепсіус здолеў наведаць Стамбул у 1915 годзе, аднак яго просьбы да Энвера пра абарону армян засталіся без адказу. Па вяртанні ў Германію Лепсіус без асаблівага поспеху спрабаваў прыцягнуць грамадскую ўвагу да становішча армян у Турцыі. Доктар Армін Вегнер  (англ.), які служыў у Турцыі пры фельдмаршале фон Гольцы, сабраў вялікі архіў фатаграфій. Яго фатаграфія армянскай жанчыны, якая ідзе пад турэцкім канвоем, стала адным са знакаў генацыду армян. У 1919 годзе Вегнер напісаў ліст прэзідэнту ЗША Вільсану, у якім паведаміў вядомыя яму падрабязнасці знішчэння армян. Марцін Ніпаж (ням.: Martin Niepage), нямецкі выкладчык тэхнічнай школы ў Алепа, у кнізе 1916 года пакінуў апісанні варварскіх забойстваў армян[72].

Рэшткі забітых армян (фатаграфія апублікавана ў 1918 годзе
ў кнізе пасла ЗША Генры Маргента)
Армяне, знішчаныя ў Алепа[73] Калона армян рухаецца
пад узброенай аховай. Красавік 1915 года

Карта асноўных раёнаў знішчэння армянскага насельніцтва. Канцэнтрацыйныя лагеры[правіць | правіць зыходнік]

Асманская імперыя і Рэспубліка Арменіі ў 1918—1923 гадах[правіць | правіць зыходнік]

Па ўмовах Мудраскага перамір’я, саюзныя дзяржавы абавязваліся пакараць туркаў і ўзнагародзіць армян. Настойваючы на кантролі над стратэгічнымі шляхамі, вызваленні ваеннапалонных і сыходзе турэцкіх войскаў з Закаўказзя, Брытанія пагадзілася замяніць патрабаванне вываду турэцкіх войскаў з шасці армянскіх вілаетаў на права саюзнікаў увесці ў гэтыя вілаеты войскі «ў выпадку хваляванняў». Тым не менш саюзныя краіны не збіраліся выконваць гэты пункт дагавора. Пры эвакуацыі з Эрыванскай вобласці турэцкая армія зрабавала і вывезла ўсё, што магчыма: запасы харчаў, хатняе быдла, прылады працы, адзенне, мэблю і нават дзверы, вокны і чыгуначныя шпалы. Калі армянская армія ў снежні 1918 года заняла Александропаль, на чыгунцы не было ніводнага лакаматыва ці чыгуначнага вагона. Зіма 19181919 года ў пазбытай харчаў, адзення і медыкаментаў Арменіі суправаджалася масавай гібеллю людзей. Выжыўшыя ва ўмовах голаду і марозу станавіліся ахвярамі сыпнога тыфу. У выніку загінулі амаль 200 000 армян, г. зн. 20 % насельніцтва Арменіі. У 1919 годзе пры нараджальнасці 8,7 смяротнасць складала 204,2 чалавекі на 1000 жыхароў. Дзеянні асманскай арміі пры адступленні з Арменіі некаторымі гісторыкамі расцэньваюцца як працяг генацыду[74].

Працэс выгнання і знішчэння турэцкіх армян завяршыўся серыяй вайсковых кампаній у 1920 годзе супраць уцекачоў, якія вярнуліся ў Кілікію, і ў час разні ў Смірне  (руск.), калі войскі пад камандаваннем Мустафы Кемаля выразалі армянскі квартал у Смірне, а потым, пад ціскам заходніх дзяржаў, дазволілі эвакуявацца жывым. Са знішчэннем армян Смірны, апошняй ацалелай кампактнай абшчыны, армянскае насельніцтва Турцыі практычна спыніла існаванне на сваёй гістарычнай радзіме. Уцекачы, што засталіся жывымі, рассеяліся па свеце, утварыўшы дыяспары ў некалькіх дзясятках краін[75].

Спрэчныя пытанні. Дэмаграфія, тэрміны і прыняцце «канчатковага рашэння»[правіць | правіць зыходнік]

Армянскае насельніцтва Турцыі[правіць | правіць зыходнік]

Адным з найбольш спрэчных пытанняў з’яўляецца колькасць ахвяр, адказ на яго часта залежыць ад палітычных пераваг. Дакладны падлік ліку ахвяр немагчымы, а ацэнка грунтуецца на ўскосных прыкметах і сведчаннях. Адной з такіх прыкмет з’яўляецца колькасць армянскага насельніцтва Асманскай імперыі.

З моманту ўзнікнення армянскага пытання дэмаграфічная вага армян стала ў Турцыі пытаннем палітычным, закліканым паказаць, што армяне складалі толькі нязначную меншасць сярод мусульманскага насельніцтва. Пад уплывам рэформ  (руск.) у 18641866 гадах Эрзурумскі вілает  (руск.), былое губернатарства Эрменістан, быў падзелены на сем частак, якімі кіравалі муташэрыфы (турэцк.: Mutasarrıf). Частка тэрыторый Эрзурумскага вілаета была перададзена правінцыі Дыярбакыр. Тым не менш, армяне складалі значную долю насельніцтва вілаета, і ў 1878 годзе Эрзурумскі вілает шляхам выдалення цэлых раёнаў ад яго і дадання іншых быў падзелены на чатыры вілаеты: Эрзурум, Ван, Хаккары і Муш. У 1886 годзе Порта падзяліла Армянскае нагор’е, гэтым разам на драбнейшыя адміністрацыйныя адзінкі. Апошняе перакройванне раёнаў адбылося ў 1895 годзе, восем вілаетаў былі аб’яднаныя ў шэсць новых адміністрацыйных адзінак. Пры дэмаграфічных падліках асманскі ўрад лічыў асобна артадаксальных армян ад армян-каталікоў і армян-пратэстантаў, ад грэкаў і сірыйцаў; у той час жа туркі, туркаманы  (руск.), курды, кызылбашы  (руск.), езіды і інш. лічыліся супольна[76].

Прафесар Ізраэль Чарні  (руск.)[77]:

«Генацыд армян характэрны ў многіх адносінах, у тым ліку і таму, што ў крывавым XX стагоддзі ён быў раннім прыкладам масавага генацыду, які многія прызнаюць як „рэпетыцыю“ Халакосту».

Першы перапіс насельніцтва ў Асманскай імперыі 1844 года паказаў каля 2 000 000 армян у Азіяцкай Турцыі. У 1867 годзе на Сусветнай выстаўцы ў Парыжы кіраўніцтва імперыі заявіла пра 2 000 000 армян у Малой Азіі і 400 000 у еўрапейскай Турцыі. Паводле дадзеных армянскага патрыярхату, у 1878 годзе колькасць армян у Асманскай імперыі складала 3 000 000: 400 000 у еўрапейскай Турцыі, 600 000 у заходняй Малой Азіі, 670 000 у вілаетах Сівас, Трапезунд, Кайсеры і Дыярбакыр і 1 330 000 на Армянскім нагор’і. У афіцыйным перапісе 18811893 гадоў лік армян рэзка падае да 1 048 143 чалавек. Нават з улікам страт у 1878 годзе Карса і Ардахана  (руск.) такое змяншэнне колькасці армян можна вытлумачыць толькі маніпуляцыямі з лічбамі. Штогоднікам асманскага ўрада (турэцк.: Salname) за 1882 год падатак, што выплачваўся немусульманскімі мужчынамі, быў вылічаны ў памеры 462 870 турэцкіх фунтаў, аднак паводле таго ж штогодніка савет міністраў Турцыі чакаў паступленняў ад гэтага падатку ўдвая больш, што ўскосна пацвярджае заніжэнне колькасці немусульманскага насельніцтва ўдвая. Афіцыйны перапіс паказваў адсутнасць армян у некаторых гарадах, у дачыненні да якіх верагодна вядома пра іх наяўнасць. Асманскі перапіс 19071908 гадоў выклікае тыя ж пытанні, што і папярэдні. Згодна з гэтым перапісам, армянскае насельніцтва Эрзурума, Бітліса і Вана засталося тым жа, нягледзячы на разаніну 1894—1896 гадоў. Раймонд Кеваркян, падрабязна аналізуючы дэмаграфічныя дадзеныя, мяркуе, што гэты перапіс не меў дачынення да рэальнага падліку армянскага насельніцтва і толькі паўтарыў дадзеныя папярэдняга перапісу, якія, у сваю чаргу, былі заніжаны ўдвая. У 1912 годзе армянская патрыярхія ацаніла колькасць армян у вілаетах Ван, Бітліс, Элязыг, Дыярбакыр, і Эрзурум у 804 500 чалавек. У 1914 годзе патрыярхія правяла больш дакладныя падлікі, якія паказалі 1 845 450 армян на тэрыторыі імперыі. Змяншэнне армянскага насельніцтва больш чым на мільён можна вытлумачыць разанінай 18941896 гадоў, уцёкамі армян з Турцыі і гвалтоўным зваротам у іслам. Апроч таго, перапіс не быў поўным, бо перапісчыкі патрыярхіі не мелі доступу да ўсіх армянанаселеных пунктаў, асабліва калі яны кантраляваліся курдскімі плямёнамі. Найбольш паказальна гэта для вілаета Дыярбакір, армянскае насельніцтва якога, паводле афіцыйных дадзеных, складала 73 226 чалавек, паводле падлікаў патрыярхіі — 106 867, а вясной 1915 года з вілаета былі дэпартаваныя 120 000 армян. Афіцыйная асманская статыстыка ацэньвала армянскае насельніцтва імперыі ў 1915 годзе ў 1 295 000 чалавек[78].

Паводле «Брытанікі», існуюць ацэнкі ад 1 млн да больш чым 3,5 млн[79]. Сучасныя ацэнкі армянскага насельніцтва Асманскай імперыі вагаюцца паміж 1 500 000[80] і 2 500 000[81] чалавек.

Колькасць ахвяр[правіць | правіць зыходнік]

Армянскія сіроты ў снезе чакаюць у чарзе для прыняцця ў прытулак. Фота А. Вегнера.

Канкрэтная ацэнка колькасці ахвяр можа залежаць ад узятай за аснову ацэнкі агульнай колькасці армянскага насельніцтва (гл. #Армянскае насельніцтва Турцыі)[82]. Яшчэ адным параметрам, што ўплывае на ацэнку колькасці ахвяр, з’яўляецца перыяд часу, які разглядаецца як працягласць генацыду: сучасныя ацэнкі вагаюцца паміж няпоўным 1915 годам[83] і перыядам з 1915 па 1923 год[84].

28 верасня 1915 года губернатар Дыярбакыра Рашыд-бей у тэлеграме Талаату паведамляў, што ён выслаў з вобласці 120 000 армян, тым часам як афіцыйная асманская статыстыка паказвала амаль удвая меншы лік[85]. У жніўні 1915 года Энвер-паша паведаміў Эрнсту Якху (ням.: Ernst Jackh) пра 300 000 загінулых армян. Згодна Іаганесу Лепсіусу, былі забітыя каля 1 мільёна армян, у 1919 годзе Лепсіус пераглядзеў сваю ацэнку да 1 100 000 чалавек. Паводле яго дадзеных, толькі падчас асманскага ўварвання ў Закаўказзе ў 1918 годзе былі забітыя ад 50 да 100 тысяч армян. Эрнст Зомер  (англ.) з «Нямецкага саюза дапамогі» (ням.: Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) ацаніў лік дэпартаваных у 1 400 000, а выжыўшых — у 250 000[82]. 20 снежня 1915 года консул Германіі ў Алепа Рослер паведаміў рэйхсканцлеру, што, зыходзячы з агульнай ацэнкі армянскага насельніцтва ў 2,5 млн, ацэнка ліку загінуўшых у 800 000 з’яўляецца цалкам імавернай і можа быць яшчэ вышэй. Адначасова ён адзначыў, што калі за аснову ацэнкі будзе ўзята колькасць армянскага насельніцтва ў 1,5 млн, то лік загінуўшых варта адпаведна зменшыць (г. зн., ацэнка ліку загінулых будзе складаць 480 000)[86].

Згодна Лепсіусу, у іслам былі сілком навернутыя ад 250 000 да 300 000 армян, што выклікала пратэсты некаторых мусульманскіх лідараў імперыі. Так, муфтый Кютах’і абвясціў супярэчным ісламу гвалтоўны зварот армян. Зварот у іслам не меў рэлігійнага сэнсу для лідараў младатуркаў, якія былі нявернікамі, аднак яны пераследавалі палітычныя мэты разбурэння армянскай ідэнтычнасці і змяншэння колькасці армян, каб падарваць глебу да патрабавання аўтаноміі ці незалежнасці з боку армян[82].

Сучасныя ацэнкі колькасці ахвяр адрозніваюцца ад 200 000 (некаторыя турэцкія крыніцы[87] і Стэнфард Шоу ў першым выданні «History of the Ottoman Empire and modern Turkey»[36]) да больш 2 000 000 армян (некаторыя армянскія крыніцы[87] і Рудольф Румель  (руск.)[84]). Рональд Сюні заве дыяпазон ацэнак ад некалькіх сотняў тысяч да 1,5 млн[88]. На думку «Энцыклапедыі Асманскай імперыі», найбольш кансерватыўныя ацэнкі паказваюць лік ахвяр каля 500 000, а больш высокай з’яўляецца ацэнка армянскіх навукоўцаў у 1,5 млн[89]. Паводле «Брытанікі» загінулі ад 600 000 да 1 500 000 армян[79], Гюнтэр Леві паведамляе аб 642 000[90], Эрык-Ян Цюрхер вызначае колькасць ад 600 000 да 800 000 ахвяр[87], Роджэр Сміт называе «больш мільёна»[91], «Энцыклапедыя генацыду» лічыць, што былі знішчаныя да 1,5 мільёна армян[92], згодна Румеля, былі знішчаныя 2 102 000 армян[93] (з іх 258 000 жылі за межамі Асманскай імперыі). Паводле Дугласа Говарда, большасць гісторыкаў ацэньваюць лік ахвяр у дыяпазоне ад 800 000 да 1 000 000[94]. На думку Рычарда Аванісяна, да апошняга часу найбольш пашыранай ацэнкай была лічба 1 500 000, аднак у апошні час у выніку палітычнага ціску Турцыі гэта ацэнка пераглядаецца ў бок зніжэння[95]. Паводле Армена Марсубяна большасць гісторыкаў ацэньваюць колькасць ахвяр ад 1 да 1,5 мільёна чалавек[96]. Профільныя энцыклапедыі даюць наступныя ацэнкі: «Encyclopedia of Genocide» — каля 1 мільёна да 1918 года[97], «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity» — каля 1,2 мільёна[8], «Dictionary of Genocide» — не менш 1 мільёна, але бліжэй да 1,5 мільёна загінуўшых[9].

Прыняцце «канчатковага рашэння»[правіць | правіць зыходнік]

Іншым спрэчным пытаннем з’яўляецца час прыняцця рашэння пра знішчэнне армянскага насельніцтва Турцыі. Гісторыкі, якія разглядаюць гэту праблему (аналагічна гісторыкам Халакосту), падзяляюцца на дзве групы: «інтэнцыяналістаў», якія лічаць, што туркі даўно выношвалі планы знішчэння армян, а падзеі канца XIX — пачатку XX стагоддзя з’яўляюцца рэпетыцыяй масавага знішчэння армян у 1915 годзе, і «функцыяналістаў», якія мяркуюць, што падзеі насілі досыць выпадковы характар і адбыліся пад уплывам уяўленняў пра армянскую пагрозу, што паўсталі падчас Першай сусветнай вайны. Так, «інтэнцыяналіст» Ваагн Дадран  (руск.) бачыць важную прычыну ў ісламе, што ўяўляў непадуладную зменам догму. Дадран абгрунтоўвае свае погляды тым, што забойствы найчасцей адбываліся пасля пятнічных малітваў, на якіх мулы заклікалі да джыхаду супраць армян. Яго апаненты пярэчаць, прыводзячы прыклады выратавання армян мусульманамі і адзначаючы той факт, што рэпрэсіі супраць армян пачаліся ў Асманскай імперыі пасля эпохі Танзімат, калі імперыя адмовілася ад вяршэнства рэлігійных законаў і паспрабавала ўстаць на шлях мадэрнізацыі. «Функцыяналісты», прыкладам, Рональд Сюні  (руск.) і Дональд Блоксхэм  (руск.), бачаць прычыны ліквідацыі армянскай абшчыны ў наступствах паражэння Асманскай імперыі пад Сарыкамышам. Аналізуючы пункт гледжання «функцыяналістаў», іншы даследчык, Асатран, адзначае, што ідэі генацыду выспяваюць на глебе сацыяльнай дыскрымінацыі і ў калектыўных міфах, уласцівых дамінантнай групе. Тым не менш сярод даследчыкаў існуе кансэнсус адносна таго, што «канчатковае рашэнне» было прынята пасля паўстання 1915 года ў Ване. Крайнія пазіцыі ў гэтай спрэчцы займаюць многія гісторыкі з Арменіі, якія мяркуюць, што ўся гісторыя Асманскай імперыі з’яўляецца прэлюдыяй да знішчэння армян, і гісторыкі Турцыі, якія ў большасці зусім адмаўляюць мэтавае знішчэнне армянскай абшчыны[36][98][99].

Знішчэнне культурнай спадчыны[правіць | правіць зыходнік]

Манастыр Святых Апосталаў  (руск.), Муш,
фатаграфія пачатку XX стагоддзя і 2010 года.

Знішчэнне армянскага насельніцтва суправаджалася кампаніяй па знішчэнні армянскай культурнай спадчыны. Армянскія помнікі і цэрквы падрываліся, могільнікі расхіналіся пад палі, дзе сеялі кукурузу і пшаніцу, армянскія кварталы гарадоў разбураліся ці займаліся турэцкім і курдскім насельніцтвам і пераназываліся[100].

У 1914 годзе за армянскім Канстанцінопальскім Патрыярхатам лічылася не менш 2549 прыходаў, у тым ліку звыш 200 манастыроў і не менш 1600 цэркваў[101]. У перыяд правядзення палітыкі генацыду і пасля этнічных чыстак было знішчана мноства армянскіх помнікаў архітэктуры. Многія храмы былі разбураныя, яшчэ большы лік быў ператвораны ў мячэці і караван-сараі  (руск.). Да 1960 года турэцкая палітыка складалася ў планамерным знішчэнні гістарычных сведчанняў знаходжання армян на тэрыторыі Турцыі. Толькі ў 1960-х гадах навукоўцы паднялі пытанне пра рэгістрацыю і выратаванне помнікаў армянскай духоўнай спадчыны. У 1974 годзе навукоўцы ідэнтыфікавалі ў Турцыі 913 будынкаў армянскіх цэркваў і манастыроў. Больш паловы з гэтых помнікаў не захавалася да нашых дзён, а з тых, што засталіся, 252 былі разбураныя і толькі 197 знаходзяцца ў больш-менш прыдатным стане[102].

У канцы 1980-х і ў пачатку 1990-х брытанскі гісторык і пісьменнік Уільям Далрымпл знайшоў сведчанні таго, што разбурэнне армянскіх гістарычных помнікаў працягваецца. Хоць многія помнікі трухлелі з-за землетрасенняў ці па няўвазе ўлад, а таксама з-за сялян-золаташукальнікаў, якія шукалі армянскія скарбы, закапаныя, як яны лічылі, пад цэрквамі, ёсць і выяўныя выпадкі наўмыснага разбурэння. Раней французскі гісторык Дж. М. Цьеры быў прысуджаны завочна да трох месяцаў грамадскіх прац за тое, што спрабаваў узнавіць план армянскай царквы горада Ван. Ён жа адзначаў, што ў 1985 годзе ўлады хацелі знесці армянскую царкву ў Ашкаванку, але ім гэта не ўдалося, бо гэтаму запрацівіліся мясцовыя жыхары, якія выкарыстоўвалі яе ў якасці збожжасховішча. На думку Уільяма Далрымпла, знішчэнне армянскіх помнікаў паскорылася пасля з’яўлення армянскіх тэрарыстычных арганізацый  (руск.), члены якіх нападалі на турэцкіх афіцыйных асоб[102].

Яркім прыкладам знішчэння армянскай спадчыны, паводле Уільяма Далрымпла, з’яўляецца размешчаны каля горада Карс манастырскі комплекс Хцконк  (руск.), што складаецца з пяці цэркваў, які з 1915 года да канца 1960-х гадоў быў афіцыйна забаронены для наведвання. Паводле сведчанняў, манастыр быў падарваны з дапамогай дынаміту часцямі рэгулярнай арміі, якая таксама праводзіла навучальныя стрэльбы па будынках комплексу. Да моманту наведвання гісторыкам манастыра ацалела толькі царква Св. Саргіса XI стагоддзя, сцены якой былі значна пашкоджаныя. Іншым прыкладам з’яўляецца паўразбураная царква Варагаванк, пераўтвораная ў стадолу. Базіліка IX стагоддзя побач з Ерзінджай была пераўтворана ў склад з велізарнай адтулінай у сцяне, праробленай для заезду транспарта. Армянскі сабор у Эдэсе  (руск.) (цяпер Шанлыурфа) быў ператвораны ў пажарнае дэпо ў 1915 годзе, а ў 1994 годзе з яго зрабілі мячэць, разбурыўшы пры гэтым непатрэбныя для мячэці хрысціянскія пабудовы. У 1987 годзе Еўрапейскі парламент заклікаў Турцыю палепшыць умовы аховы архітэктурных помнікаў. Аналагічная спроба з абмежаваным поспехам была распачата Сусветным фондам помнікаў. У выніку міжнароднага ціску была адноўлена царква Святога Крыжа  (руск.) на возеры Ван[102].

Аперацыя «Немезіс»[правіць | правіць зыходнік]

Цела Ахмеда Джамаль-пашы. Забіты 25 ліпеня 1922 года ў Тыфлісе.

У 1919 годзе на IX з’ездзе Дашнакцуцюн у Бостане было прынята рашэнне знішчыць лідараў младатуркаў, якія ўдзельнічалі ў забойствах армян. Аперацыя атрымала імя старажытнагрэчаскай багіні помсты — «Немезіда». Большасць змоўцаў складалі армяне, якія выратаваліся ад генацыду і былі поўныя рашучасці адпомсціць за гібель сваіх сем’яў.

Самай вядомай ахвярай аперацыі стаў міністр унутраных спраў Асманскай імперыі і адзін з членаў асманскага трыумвірату Талаат-паша. Талаат, разам з іншымі лідарамі младатуркаў, збег у Германію ў 1918 годзе, аднак быў выяўлены і забіты Сагамонам Тэйліранам  (руск.) у сакавіку 1921 года ў Берліне. Пасля арышту Тэйлірана грамадская думка была наладжана супраць яго, аднак падчас суда з’явіліся звесткі пра масавыя забойствы армян, якія змянілі настрой грамадскасці. У выніку Тэйліран быў апраўданы па прычыне «часовай страты розуму, што паўстала з-за перажытых пакут, выкліканых дзеяннямі ўрада трыумвірату»[103].

Турэцкі ваенны трыбунал 1919—1920 гадоў[правіць | правіць зыходнік]

Пасля паражэння Асманскай імперыі ў 1918 годзе і Мудраскага перамір’я краіны-пераможцы запатрабавалі ад Турцыі пакараць вінаватых у злачынствах супраць ваеннапалонных і армян. Асобную пазіцыю займала Брытанія, што настойвала перадусім на кары за жорсткае стаўленне да брытанскіх ваеннапалонных, і толькі потым за знішчэнне армян. Да пачатку працы трыбунала асноўныя кіраўнікі Іціхат — Талаат, Энвер, Джамаль, Шакір, доктар Назім, Асман Бедры і Джамаль Азмі — збеглі за межы Турцыі.

Паводле абвінавачвання, дэпартацыі не былі прадыктаваныя вайсковай патрэбай ці дысцыплінарнымі прычынамі, а былі задуманыя цэнтральным камітэтам Іціхат, і іх наступствы адчуваліся ў кожным куце Асманскай імперыі (турэцк.: Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda). У довадах трыбунал галоўным чынам абапіраўся на дакументы, а не на паказанні сведак. Трыбунал палічыў даказаным факт арганізаванага забойства армян лідарамі Іціхат (турэцк.: taktil cinayeti). Трыбунал прызнаў адсутных на судзе Энвера, Джамаля, Талаата і доктара Назіма вінаватымі і прысудзіў іх да смяротнага пакарання. З прысутных на судзе абвінавачваных трое былі асуджаныя на смяротнае пакаранне праз павешанне[104].

Турэцкая рэспубліка і армянскае пытанне[правіць | правіць зыходнік]

Тансу Чылер?!. Верасень 1994 года[105]:
«Гэта не праўда, што турэцкія ўлады не жадаюць выказаць сваю пазіцыю па, так званым, „армянскім пытанні“. Наша пазіцыя гранічна ясная. Сёння выяўлена, што ў святле гістарычных фактаў армянскія прэтэнзіі з’яўляюцца неабгрунтаванымі і ілюзорнымі. Армяне ў любым выпадку не падвяргаліся генацыду».

Пасля ўтварэння Турэцкай рэспублікі палітычная і інтэлектуальная эліта не адчувала якойсьці патрэбы дыстанцыявацца ад знішчэння армянскай абшчыны ці ад людзей, якія кіравалі пагромамі і масавымі забойствамі. Палітычная эліта галоўным чынам складалася з былых функцыянераў Іціхат, з якіх многія асабіста бралі ўдзел у знішчэнні армян і знаходзіліся ў кааліцыі з рэгіянальнымі лідарамі і племяннымі правадырамі, якія атрымалі вялікі прыбытак ад дэпартацыі армян і грэкаў. Абмеркаванне армянскага пытання магло разбурыць гэту кааліцыю[106]. У кастрычніку 1927 года на з’ездзе Рэспубліканскай партыі Мустафа Кемаль цягам некалькіх дзён расказваў пра тое, як у барацьбе за незалежнасць стваралася турэцкая нацыя. Тэкст Кемаля быў прыняты ў якасці афіцыйнай турэцкай гісторыі і разглядаўся дзяржавай як сакральны. Крымінальнае заканадаўства Турцыі лічыць злачынствам крытычнае абмеркаванне кемалісцкай версіі гісторыі, што робіць немагчымымі дэбаты ў турэцкім грамадстве[107]. Паводле афіцыйнай статыстыкі, у 1927 годзе ў Турцыі жылі 77 400 армян. Паводле Лазанскага дагавора Турцыя абавязалася даць гарантыі бяспекі, свабоднага развіцця і некаторыя палёгкі армянам у ліку іншых нацыянальных меншасцей. Аднак палажэнні гэтага дагавора не выконваліся. Армяне Турцыі працягвалі бегчы з краіны ці асімілявацца. «Закон пра прозвішчы», прыняты 21 чэрвеня 1934 года, патрабаваў ад грэкаў, яўрэяў і армян адмаўляцца ад традыцыйных прозвішчаў і прымаць новыя турэцкія. Падчас Другой сусветнай вайны ў Турцыі быў уведзены выбарчы падатак на маёмасць  (руск.)}, які спустошыў мноства гандляроў — грэкаў, армян і яўрэяў[108].

У апошнія гады ў Турцыі акадэмічная навука, турэцкія інтэлектуалы, прэса і грамадзянская супольнасць пачынаюць абмяркоўваць армянскае пытанне, што выклікае супраціўленне нацыяналістаў і турэцкага ўрада. Рэдактар армянскай газеты Грант Дзінк  (руск.), пісьменнікі Архан Памук і Эліф Шафак  (руск.), выдавец Рагіп Заракалу  (руск.) былі звінавачаныя ў абразе «турэцкасці», Дзінк і Заракалу былі асуджаныя. 19 студзеня 2007 года Грант Дзінк быў забіты 17-гадовым турэцкім нацыяналістам, яго пахаванні ў Стамбуле выліліся ў дэманстрацыю, дзе дзясяткі тысяч туркаў шлі з плакатамі «Мы ўсе армяне, мы ўсе Гранты». У той жа час частка турэцкага грамадства ўспрыняла забойцу Дзінка як нацыянальнага героя[109].

Доказы генацыду армян[правіць | правіць зыходнік]

Падрабязней гл. таксама: Турэцкі ваенны трыбунал 1919—1920 гадоў
Рафаэль дэ Нагалес Мендэс  (руск.) (1879—1936), венесуэльскі афіцэр, які служыў у асманскай арміі і апісаў масавыя забойствы ў сваёй кнізе[110].

Аргументы на карысць таго, што кампанія супраць армян насіла сістэматычны і цэнтралізаваны характар, грунтуюцца на шматлікіх сведчаннях нетурэцкіх сведак (консулаў, ваенных, медсясцёр, настаўнікаў, місіянераў), сведчаннях турэцкіх чыноўнікаў і армян, якія засталіся жывымі. Сцвярджэнне пра арганізацыю мэтавага знішчэння армян увайшло ў выніковае абвінавачанне на судовым працэсе супраць лідараў младатуркаў. Да цяперашняга часу не пададзена ніякіх дакументаў з турэцкіх архіваў, што сведчаць пра мэтавасць знішчэння армян, што, магчыма, тлумачыцца знішчэннем гэтых дакументаў ці цэнзурай. Недаказанымі ці фальшывымі лічацца так званыя «тэлеграмы Талаата», апублікаваныя ў 1920 годзе. Арыгіналы тэлеграм адсутнічаюць, аднак аналіз, праведзены Дадранам, паказвае, што змесціва гэтых тэлеграм ускосна пацвярджаецца матэрыяламі працэсу супраць лідараў младатуркаў. Вызваленыя ад армян тэрыторыі засяляліся мухаджырамі з Фракіі ці Балгарыі, якія не маглі бы дабрацца да Кілікіі і турэцкай Арменіі без арганізацыйнай дапамогі і планавання, што таксама служыць аргументам, што сведчыць пра саўдзел вельмі высокіх афіцыйных колаў у праграме знішчэння армян[111][112].

Адмаўленне генацыду армян[правіць | правіць зыходнік]

Адрозненне адмаўлення генацыду армян ад іншых формаў аспрэчванняў генацыду, што звычайна праводзяцца прыватнымі людзьмі ці арганізацыямі, складаецца ў афіцыйнай і ўсебаковай падтрымцы Турэцкай Рэспублікі, што робіць яго больш акадэмічна рэспектабельным і палітычна матываваным[Кам 7]. Турэцкая рэспубліка выдаткоўвае значныя сродкі на піяр-кампаніі па адмаўленні і робіць ахвяраванні ўніверсітэтам, што забяспечваюць праўдападобнасць турэцкай пазіцыі. Пры чарговым абмеркаванні прызнання генацыду парламентамі ці ўрадамі розных дзяржаў Турцыя пагражае ім дыпламатычнымі і гандлёвымі санкцыямі і рэпрэсіямі да ўласных меншасцей. Каб знішчыць сляды фізічнай наяўнасці армян на тэрыторыі Турцыі, у краіне сістэматычна разбураюцца помнікі армянскай архітэктуры[113][114].

Аргументы адмаўляльнікаў звычайна ўяўляюць сабою мадыфікацыі аднаго з наступных сцвярджэнняў[113]:

  • масавага забойства армян у Асманскай імперыі ніколі не было;
  • гібель армян адбылася па неасцярожнасці ад голаду і хвароб падчас высылання з зоны баявых дзеянняў;
  • з боку младатуркаў не было мэтавай палітыкі на знішчэнне армян;
  • гібель армян была вынікам грамадзянскай вайны ў Асманскай імперыі, у выніку якой загінула таксама мноства туркаў.

Генацыд армян у культуры[правіць | правіць зыходнік]

Падрабязней гл. таксама: Цыцэрнакаберд
Вардгес Сурэнянц, «Патаптаная святыня», 1895 год.

Першым фільмам пра падзеі 1915 года з’яўляецца карціна «Разадраная Арменія  (руск.)» (1919), ад якой захаваўся толькі 15-хвілінны ўрывак. Першы дакументальны фільм «Дзе мой народ?» (англ.: Where Are My People?, прадзюсар Майкл Акапян) выйшаў у 1965 годзе да 50-х угодкаў падзей. На мяжы XX і XXI стагоддзяў былі створаныя некалькі дакументальных фільмаў, найбольш цікавым з якіх аказаўся «Утоены Халакост» (англ.: The Hidden Holocaust). Найбольш вядомыя фатаграфіі зробленыя Армінам Вегнерам з нямецкага Чырвонага крыжа і консулам ЗША Лэслі Дэвісам[115]. Турэцкая Рэспубліка аказвае перашкоды спробам здымаць фільмы пра знішчэнне турэцкіх армян[116]. Вусная традыцыя аповедаў пра забойствы адлюстроўваецца ў песнях, якія лічацца адным з доказаў генацыду[117]. У творчасці амерыканскай рок-групы System of a Down, якая складаецца з музыкантаў-армян, часта закранаецца тэматыка генацыду армян. Яшчэ ў канцы XIX стагоддзя армянскі мастак Вардгес Сурэнянц прысвяціў шэраг сваіх карцін разні армян у Заходняй Арменіі[118]. Многія карціны Аршыла Горкі натхняліся яго ўспамінамі пра перажытыя падзеі[119].

Адным з вядучых армянскіх паэтаў, загінуўшых у 1915 годзе, быў Сіяманта  (руск.). Іншы буйны паэт, Даніел Варужан  (руск.), таксама быў арыштаваны 24 красавіка, пазней закатаваны і забіты 19 жніўня. Многія вершы Егішэ Чарэнца, які нарадзіўся ў Карсе і перажыў 1915 год у складзе руху супраціўлення, апісваюць жахі разні. Самы вядомы літаратурны твор на тэму генацыду армян — раман Франца Верфеля «Сорак дзён Муса-Дага».

Першы помнік, прысвечаны масавым забойствам армян, быў пастаўлены ў выглядзе капліцы ў 1950-х гадах на тэрыторыі армянскага каталікасату ў горадзе Антэліяс, Ліван. У 1965 годзе на тэрыторыі каталікасату ў Эчміядзіне быў збудаваны помнік ахвярам генацыду, які складаецца са шматлікіх хачкараў. У 1990 годзе памятная капліца была пабудавана ў сірыйскай пустыні Дэр Зор, якая да цяперашняга часу з’яўляецца адзіным помнікам, што стаіць на месцы, звязаным з забойствамі армян[120]. У 1967 годзе, праз два гады пасля таго, як у 50-я ўгодкі падзей у Савецкай Арменіі прайшлі масавыя несанкцыянаваныя дэманстрацыі  (англ.), у Ерэване на ўзгорку Цыцэрнакаберд («Ластаўчына крэпасць») была завершана пабудова мемарыяльнага комплексу. Сёння Цыцэрнакаберд з’яўляецца месцам паломніцтва для армян і ўспрымаецца грамадскай думкай як універсальны помнік армянскаму генацыду[120][121].

Юрыдычны бок[правіць | правіць зыходнік]

Міжнародна-прававое прызнанне[правіць | правіць зыходнік]

Уладзімір Пуцін у мемарыяльным комплексе генацыду ў 2013 годзе.
«Расія заўсёды ўспрымала боль і трагедыю армянскага народа як сваю ўласную. Нізка схіляем галовы перад памяццю ахвяр генацыду армянскага народа»[122].

У супольнай Дэкларацыі ад 24 мая 1915 года краін-саюзніц (Вялікабрытанія, Францыя і Расійская імперыя) забойствы армян сталі першым прызнаным злачынствам супраць чалавецтва[4]:

З прычыны новых злачынстваў Турцыі супраць чалавецтва і цывілізацыі, урады Саюзных дзяржаў публічна заяўляюць Высокай Порце пра асабістую адказнасць за гэтыя злачынствы ўсіх членаў Асманскага ўрада, а таксама тых іх агентаў, якія залучаныя ў такую разню.

— 24 мая 1915. Супольная дэкларацыя Францыі, Вялікабрытаніі і Расіі

Прызнанне генацыду армян з’яўляецца галоўнай мэтай асноўных армянскіх лабісцкіх арганізацый  (руск.), прытым, апроч самога прызнання, агучваліся тэрытарыяльныя прэтэнзіі  (руск.) і патрабаванне выплаты рэпарацый Турцыяй. Каб дамагчыся прызнання, армянскія лабісты прыцягваюць на свой бок парламентарыяў і ўплывовых асоб, аказваюць ціск на ўрады розных краін, арганізуюць шырокае асвятленне дадзенага пытання ў грамадстве, заснавалі інстытуты, што займаюцца дадзеным пытаннем (Інстытут Зарана  (руск.), Армянскі нацыянальны інстытут)[123]. Армянская дыяспара амаль цалкам складаецца з прамых нашчадкаў ахвяр генацыду і мае дастатковыя матэрыяльныя рэсурсы, каб супрацьстаяць ціску Турцыі[124].

ЗША тройчы (1916[125], 1919[126], 1920[127]) прымалі рэзалюцыі  (руск.) аб масовых забойствах армян.

Генацыд армян прызнаў Еўрапарламент (1987[128], 2000[129], 2002[130], 2005[131], 2015[132]), парламенцкая кааліцыя краін Паўднёвай Амерыкі (Меркасур)[133], Падкамісія ААН па прадухіленні дыскрымінацыі і абароне меншасцей  (руск.)[134], Парламент Лацінскай Амерыкі (2015)[135].

Генацыд армян прызнаны і асуджаны многімі краінамі свету і ўплывовымі міжнароднымі арганізацыямі. Першым масавыя забойствы армян афіцыйна асудзіў парламент Уругвая[136][137] (1965). Знішчэнне армян афіцыйна прызналі генацыдам (згодна міжнароднаму праву[138]) і асудзілі таксама Францыя (1998[139], 2000[140], 2001[141], 2006[142][143], 2012[144]), Бельгія[145], Нідэрланды[146], Швейцарыя[147][148] — Нацыянальны савет  (руск.) (ніжняя палата парламента), Швецыя[148][149][150], Расія[151], Польшча[152], Ліван (2000)[153], Італія[154], Літва[155], Грэцыя[156], Славакія[157][158], Кіпр[159], Аргенціна (2 законы, 5 рэзалюцый)[160][161], Венесуэла[162], Чылі[163], Канада (1996[164], 2002[165], 2004[166])[148], Ватыкан[167], Балівія (2014)[168][169], Аўстрыя (2015)[170][171], Люксембург (2015)[172], Бразілія (2015)[173], Парагвай (2015)[174][175], 45 з 50 штатаў ЗША (з якіх 35 на ўзроўні закона)[176][177], Германія (2016)[178].

30 кастрычніка 2019 года Палата Прадстаўнікоў Кангрэсу ЗША ўхваліла рэзалюцыю, у якой упершыню фармальна прызнала генацыдам масавыя забойствы армян у Асманскай імперыі ў 1915 годзе. У рэзалюцыі гаворыцца аб прызнаньні ЗША тэрміну «армянскі генацыд»[179].

Забойствы армян у Асманскай імперыі разглядаліся некалькімі міжнароднымі арганізацыямі. У 1984 годзе «Пастаянны трыбунал народаў» прызнаў дзеянні Асманскай імперыі генацыдам[180]. Да аналагічнай высновы ў 1997 годзе прыйшла Міжнародная асацыяцыя даследчыкаў генацыду  (руск.)[181] [182] [183]. 8 чэрвеня 2000 года ў газетах «The New York Times» і «The Jerusalem Post  (руск.)» была апублікавана заява 126 даследчыкаў Халакосту (у іх ліку Іегуда Баўэр  (руск.), Ізраэль Чарні і Элі Візель), якія пацвердзілі бясспрэчнасць факта генацыду армян у Першай сусветнай вайне[184]. У 2001 годзе супольная турэцка-армянская камісія па замірэнні звярнулася ў «Міжнародны цэнтр па пытаннях правасуддзя пераходнага перыяду» (МЦПППП) для незалежнага заключэння, ці з’яўляюцца падзеі 1915 года генацыдам. У пачатку 2003 года МЦПППП прадставіў заключэнне, што падзеі 1915 года трапляюць пад усе вызначэнні генацыду і ўжытак гэтага тэрміна цалкам апраўданы[185].

Прызнанне генацыду армян афіцыйна не з’яўляецца абавязковай умовай для ўступлення Турцыі ў ЕС  (руск.), аднак некаторыя аўтары лічаць, што Турцыі давядзецца зрабіць гэта на шляху да членства ў ЕС[186][187].

Крыміналізацыя адмаўлення[правіць | правіць зыходнік]

У Швейцарыі некалькі чалавек былі пакараныя судом за адмаўленне генацыду армян[188]. У кастрычніку 2006 года Нацыянальны сход Францыі прыняў законапраект[142], пададзены Валеры Буае  (руск.), які разглядаў адмаўленне прызнаных Францыяй генацыдаў як злачынства; законапраект, што прадугледжвае ў якасці пакарання турэмнае зняволенне тэрмінам да 1 года і штраф у 45 000 еўра[189], быў паўторна прыняты 22 снежня 2011 года, а 23 студзеня 2012 года Сенат пацвердзіў гэтае рашэнне[190]. Турцыя асудзіла французскі закон пра пераслед адмаўлення генацыду[191]. Група французскіх дэпутатаў падала запыт пра адпаведнасць прынятага закона Канстытуцыі ў Канстытуцыйны савет Францыі, які пастанавіў, што закон, які ўводзіць кару за адмаўленне прызнаных фактаў генацыду, не адпавядае Канстытуцыі, бо з’яўляецца замахам на свабоду выразу думак і камунікавання[192][193]. У адказ на рашэнне Канстытуцыйнага савета Сарказі запатрабаваў ад міністраў распрацаваць новую рэдакцыю закона[194].

17 снежня 2013 года Еўрапейскі суд па правах чалавека прызнаў парушэннем права на свабоду выразу думкі кару, накладзеную швейцарскім судом на Догу Перынчэка  (руск.), які публічна адмаўляў генацыд армян, пры гэтым не прысудзіўшы ніякай грашовай кампенсацыі Перынчэку[195]. У асобным тлумачэнні да рашэння Вялікая палата суда адзначыла, што суд не займаўся пытаннем правамернасці крыміналізацыі генацыду ў прынцыпе, але што ў дадзеным выпадку суд разглядаў толькі факты заяў Перынчэка, якія, на думку суда, не ўтрымліваюць выразаў нянавісці ці нецярплівасці і рэалізуюць права Перынчэка на свабоду слова, гарантаваную артыкулам 10 Еўрапейскай канвенцыі па правах чалавека[196].

Кампенсацыя[правіць | правіць зыходнік]

Маніфестацыя ў Бейруце ў 91-я ўгодкі Генацыду армян у Асманскай імперыі.

У 2000 годзе кангрэс Каліфорніі прыняў закон, якім прызнаў правы спадчыннікаў загінуўшых у 1915 годзе армян на атрыманні кампенсацый у адпаведных страхавых кампаніях. У 2003 годзе страхавая кампанія New York Life Insurance Company  (англ.) пачала выплату кампенсацый сваякам ахвяр забойстваў армян 1915 года[197] (агульная сума кампенсацый складае прыкладна $20 млн[198]). Аднак у жніўні 2009 года апеляцыйны суд штата Каліфорнія, ЗША, прыняў рашэнне ануляваць закон пра выплату страхавых кампенсацый сваякам армян. Суддзя Дэвід Томпсан палічыў скаргі армян адносна выплаты ім страхоўкі пазбаўленымі падставы, бо «ўсе гэтыя падзеі адбываліся за тысячы міль ад ЗША, такім чынам штат Каліфорнія не нясе ніякай адказнасці перад гэтымі людзьмі», і «Федэральны ўрад ЗША не прыняў рашэння пра прызнанне генацыду армян»[199].

Французская страхавая кампанія «Акса» абавязалася выплаціць кампенсацыю ($17,5 млн) спадчыннікам ахвяр[200].

Дзень памяці ахвяр[правіць | правіць зыходнік]

Традыцыйнае шэсце да мемарыяльнаму комплексу Генацыду армян  (руск.) у Ерэване 24 красавіка (2009 год).

Штогод 24 красавіка ва ўгодкі дэпартацыі армянскай інтэлігенцыі са Стамбула мільёны армян і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей ва ўсім свеце аддаюць даніну памяці ахвярам генацыду армян. У Арменіі гэта дата мае важнае значэнне і з’яўляецца непрацоўным днём.

15 красавіка 2015 года Еўрапарламент абвясціў 24 красавіка еўрапейскім Днём памяці ахвяр генацыду армян у Асманскай імперыі[132].

Помнікі[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

Каментарыі[правіць | правіць зыходнік]

  1. Так, падчас забойстваў 1915 года дапамога армянам часам аказвалася мусульманскімі лідарамі, якія ўспрымалі хрысціян як «людзей кнігі» і, у адрозненне ад расісцкай ідэалогіі, мелі месца для сумлення.
  2. Ступень удзелу цэнтральных улад у антыармянскіх дзеяннях не заўсёды вядомая. Падрабязней у артыкуле Хамідыйская разня
  3. Лейтэнант Аванес Агінян, які неўзабаве загінуў на фронце.
  4. Інтэрв'ю асманскіх афіцэраў Сайксу прыводзіцца скарочана. Падрабязныя цытаты прыведзеныя ў кнізе Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 262—265. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  5. Гл. таксама інтэрв'ю гісторыка Халіла Берктая з універсітэта Сабанчы турэцкай газеце «Радыкал» (Сюні, 2004).
  6. Роля «Адмысловай арганізацыі» і Бехаэдзіна Шакіра падрабязна разгледжана ў працы Taner Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — Zed Books Ltd, 2004. — 273 p. — ISBN 1842775278, ISBN 9781842775271., глава «The Decision for Genocide in Light of Ottoman-Turkish Documents»
  7. Прыкладам, у адрозненне ад адмаўлення Халакосту, галоўным чынам абумоўленым расавымі матывамі.

Спасылкі на крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. а б Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 161. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  2. Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A—L, p. 21:

    The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in 1995, as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915—1923) at the hands of the Young Turk regime.

  3. Alan L. Berger. Bearing witness to the Holocaust, p. 55:

    Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915—1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian «autogenocide».

  4. а б Уголовное право России. Практический курс: учебник / под общ. и науч. ред. А. В. Наумова  (руск.); Р. А. Адельханян и др.. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Волтерс Клувер, 2010. — С. 753. — 800 с. — ISBN 5466004634, ISBN 978-5-466-00463-2.
  5. Auron. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide. — P. 304.

    When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of the Armenians as a seminal example of genocide.

  6. Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 79. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  7. A. Dirk Moses. Genocide and settler society: Frontier violence and stolen indigenous children in Australian history / edited by A. Dirk Moses. — New York: Berghahn Books, 2004. — P. 21. — 344 p. — (Studies in war and genocide; v. 6). — ISBN 1571814108, ISBN 9781571814104.

    Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.

  8. а б в г Vahakn N. Dadrian. Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Macmillan Reference, 2005. ISBN 0-02-865848-5, 9780028658483
  9. а б Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 19.
  10. Международная ассоциация учёных по исследованию геноцида, 1997:

    That this assembly of the Association of Genocide Scholars in its conference held in Montreal, June 11—13, 1997, reaffirms that the mass murder of Armenians in Turkey in 1915 is a case of genocide which conforms to the statutes of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide. It further condemns the denial of the Armenian Genocide by the Turkish government and its official and unofficial agents and supporters.

  11. Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 68.
  12. Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 103.
  13. а б Stephan H. Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 53—79.
  14. а б в Richard G. Hovannisian. The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876—1914 // Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. Palgrave Macmillan, 2004. ISBN 1-4039-6422-X, 9781403964229
  15. а б Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 39—48.
  16. Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 106—106.
  17. а б в Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51—57.
  18. Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 606. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
  19. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 219—221. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  20. Melson. Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust. — P. 59—61.
  21. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 221—222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  22. а б в Лорд Кинросс. Расцвет и упадок Османской империи. — 1. — М.: Крон-пресс, 1999. — С. 600—611. — 696 с. — ISBN 5-232-00732-7.
  23. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  24. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224—226. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  25. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 224. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  26. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 51.
  27. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 222. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  28. Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 287. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  29. Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 23.
  30. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — P. 71.
  31. Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — P. 99.
  32. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 230—233. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  33. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 60—62.
  34. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 62—65.
  35. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 233—238. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  36. а б в г д Stephan Astourian. The Armenian Genocide: An Interpretation // The History Teacher. — Society for the History of Education, 1969. — Vol. 23. — P. 111-160.
  37. а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 239—245. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  38. а б Stephan H. Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. — P. 68—69.
  39. а б Peter Holquist. The Politics and Practice of the Russian Occupation of Armenia, 1915—February 1917 // A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire / Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark. — Oxford: 2011. — С. 151—174.
  40. а б Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 71—75.
  41. Akçam. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. — P. 116—117.
  42. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 32.. Гл. таксама Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthau’s Story. Kessinger Publishing, 2004, ISBN 1-4191-0572-8, 9781419105722. P. 221
  43. а б в г д Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 245—249. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  44. а б в г д е Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 62—68.
  45. Райманд Кеваркян. Геноцид армян: Полная история = Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — Анив, Яуза-каталог, 2015. — P. 250. — 912 p. — ISBN 978-5-906716-36-1.
  46. Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau’s Story. Garden City, N.Y. 1918, pp. 302—304. «Before Armenia could be slaughtered, Armenia must be made defenseless.»
  47. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 247—248. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.

    Between April and August 1915 Armenians from almost all major centers of the empire were ordered to leave their homes, then were either killed near their towns or villages or else deported into remote regions, where, denied food and water, they rapidly died. These measures were undertaken against Armenians located both near the international frontier and far from the battle zone;

  48. а б Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 270—272.
  49. а б в Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 276—284.

    Despite the order to deport «all Armenians without exception» Armenians in some regions as well as a few Armenian families were spared <…> The main reason for the expulsion of Edirne was geopolitical: as the city was on the European border, any drastic movement could easily be observed by foreigners. Alarge number of foreigners also resided in Istanbul, the capital. For the case of Izmir, the deciding factor was the governor Rahmi Bey within the CUP and his belief that the removal of the Armenians would be the death sentence for the commerce of the city.

  50. Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59
  51. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 78—80.
  52. а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 249—250. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  53. а б Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 82—83.
  54. а б в Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 221—243.
  55. а б в Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 249—255. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  56. а б в Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 76—78.
  57. а б Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 265—267.
  58. а б в Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 255—258. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  59. а б Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 83—86.
  60. Rouben Paul Adalian. The Armenian Genocide // Totten, Parsons, Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts. — 2nd ed.. — P. 81—83.
  61. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 262—265. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  62. James Bryce, Arnold Joseph Toynbee, Ara Sarafian. The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce. — Gomidas Institute, 2000. — 667 p. — ISBN 0953519155, ISBN 9780953519156.
  63. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 565—567. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  64. Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 21—22.
  65. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 126—148.
  66. а б Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 70—77.
  67. Vahakn N. Dadrian. The Armenian Genocide: an interpretation // America and the Armenian Genocide of 1915 / edited by Jay Winter. — P. 77—80.
  68. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 267. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  69. Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 618-621. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
  70. Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 345-349. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
  71. The Letters of Theodore Roosevelt (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1954), p. 6328.
  72. а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 267—271. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  73. The Independent, March 27, 1920
  74. Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia // Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 304—313. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  75. Rouben Paul Adalian. The Armenian Genocide // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  76. Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 265—267. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
  77. Барсегов Ю. Г. Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян
  78. Raymond Kévorkian. The Armenian Genocide: A Complete History. — I.B.Tauris, 2011. — P. 267—278. — 1008 p. — ISBN 1848855613, ISBN 9781848855618.
  79. а б Энцыклапедыя Britannica, артыкул: Armenian Genocide.
  80. Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 114.

    Estimates of the total number of Armenians in the empire vary, but a number of around 1,500,000, some 10 per cent of the population of Ottoman Anatolia, is probably a reasonable estimate.

  81. Noël, Lise Intolerance: A General Survey, стр. 101:

    Starting in 1915, one and a half million Armenians (60 % of the population) were eliminated by the Turkish government during the First World War.

  82. а б в Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 271—272. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.

    Dr. Lepsius took considerable care with the figures he used, although perhaps he should have been more circumspect in accepting the figure of 1,845,450 given by the Armenian patriarchate in Constantinople as the number of Armenians living in the Ottoman Empire. Nevertheless, it is unlikely to be far wrong, if we accept the figures that Enver Pasha gave to Dr. Ernst Jackh as early as the end of August 1915 for the number of Armenians dead (300,000) and those quoted by the German Embassy on October 4, 1916. Of the approximately 2 million Armenians living in the empire, 1,500,000 had been deported and between 800,000 and 1,000,000 of those had been killed. Lepsius initially estimated the number of Armenians who had died in the empire at 1,000,000; in the 1919 edition of the Bericht he revised that figure to 1,100,000. Lepsius put the number of eastern Armenians killed during the Ottoman invasion of Transcaucasia in 1918 at between 50,000 and 100,000. Another German closely involved at the time, Ernst Sommer of the Deutscher Hilfsbund, estimated in 1919 that 1,400,000 Armenians had been deported, of whom at the time scarcely more than 250,000 were alive (Sommer, 1919). <…> Lepsius also estimated that the number of Armenians forcibly converted to Islam was between 250,000 and 300,000. There was no religious element in the forced conversions to Islam at this time. The Ittihadist rulers of the empire were unbelievers. By contrast, some Turkish Muslim leaders, imams and hodjas, expressed disapproval at what the Armenians were compelled to endure. The harsh measures against the Armenians of Kutahia were declared theologically invalid by the local mufti Forced conversion had instead a political motive: to destroy the Armenians' identity, to turn Armenians into «Turks» so that they would appear in the other column of statistics and thus weaken or nullify any Armenian demands for autonomy or independence. Some Armenians appear to have returned to their faith after the armistice, but no figures exist for them.

  83. Ágoston G., Masters B. A. Encyclopedia of the Ottoman Empire. — Infobase Publishing. — 2009. — P. 54. — 650 p. — ISBN 0816062595, ISBN 9780816062591.

    Armenian Massacres (Armenian Genocide) The term Armenian Massacres refers to the massive deportation and execution of ethnic Armenians within Ottoman-controlled territories in 1915. <…> This episode started in April 1915 during World War I, after the Ottomans suffered a major defeat at the hands of Russia.

  84. а б R. Rummel Death by government, табл. 10.1 і 10.2 на стар. 224—225
  85. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 136—137.
  86. Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) — Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915 на сайте armenocide.net
  87. а б в Zürcher. Turkey: A Modern History. — P. 115.

    The second controversy is over numbers: Turkish historians have put the number of deaths as low as 200,000, while the Armenians have sometimes claimed ten times as many. <…> Between 600,000 and 800,000 deaths seems most likely.

  88. Ronald Grigor Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — Indiana University Press, 1993. — P. 114. — 289 p. — ISBN 0253207738.

    Estimates of the Armenians killed in the deportations and massacres of 1915—1916 range from a few hundred thousand to 1,500,000.

  89. Ágoston G., Masters B. A. Encyclopedia of the Ottoman Empire. — Infobase Publishing. — 2009. — P. 54. — 650 p. — ISBN 0816062595, ISBN 9780816062591.

    Although the precise circumstances of these events and the total number of dead are hotly contested be the scholars from the opposing political camps, even the most conservative estimates place Armenian losses at approximately half a million. The higher figure given by Armenian scholars is one and a half million dead.

  90. Guenter Lewy, The Armenian massacres in Ottoman Turkey: a disputed genocide, стар. 240

    According to the numbers I have accepted (1,750,000 prewar population and 1,108,000 survivors) the death toll comes to about 642,000 lives <…>

  91. Roger W. Smith. The Armenian Genocide: Memory, Politics, and the Future // Richard G. Hovannisian. The Armenian genocide: history, politics, ethics. Palgrave Macmillan, 1992. ISBN 0-312-04847-5, 9780312048471. Стр. 8.

    But denial can enter into the very fabric of a society, so that those who come after sustain and even intensify the denial begun by the perpetrators. The most strident and elaborate denial of genocide in history follows this pattern. The Turkish Republic, established in 1923, is not guilty of physical genocide against Armenians, but it continues to the present to deny that the Young Turk government engaged in massive destruction of Armenians from 1915 to 1918, resulting in the death of over one million persons, and the elimination of the Armenian people from its homeland of nearly 3000 years.

  92. Rouben Paul Adalian. Treatment Of The Armenian Genocide In Representative Encyclopedias. // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — P. 73. — 718 p. — ISBN 9780874369281. «In all, it is estimated that up to a million and a half Armenians perished at the hands of Ottoman and Turkish military and paramilitary forces and through atrocities intentionally inflicted to eliminate the Armenian demographic presence in Turkey».
  93. R. J. Rummel. Freedom, Democracy, Peace; Power, Democide, and War. Таблица 10.2
  94. Douglas Arthur Howard The history of Turkey, P. 83.

    The exact number of those who died is a matter of dispute, but most historians agree it was around 800000 to 1000000 people.

  95. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 271. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
  96. Armen Marsoobian. Genocides Aftermath: Reflections on Self and Responsibility // Alexander Kremer, John Ryder. Self and society: central European pragmatist forum, volume four. Rodopi, 2009. ISBN 90-420-2621-9, 9789042026216. P. 135

    The turkish government’s position is that only 300000 armenians perished during the «troubles», while most historians place the number somewhere between a million and a million and a half.

  97. Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 61. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  98. Ronald Grigor Suny  (руск.). Dialogue on Genocide: Efforts by Armenian and Turkish Scholars to Understand the Deportations and Massacres of Armenians During World War I(англ.) // Ab imperio. — 2004. — № 4. — P. 79-86.
  99. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 69—71.
  100. Adam Jones. Genocide : a comprehensive introduction — 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157
  101. Raymond Kévorkian and Paul B. Paboudjian. Les Armeniéns dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide. Editions d’art et d’histoire, 1992. ISBN 2-906755-09-5, 9782906755093
  102. а б в Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56—59. 2006, 240 pages ISBN 1-86189-205-5
  103. Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 320.
  104. Vahakn N. Dadrian. Armenian Genocide, court-martial of perpetrators // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  105. MacDonald. Identity Politics in the Age of Genocide. The Holocaust and historical representation. — P. 115.
  106. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 306—316.
  107. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 42—52.
  108. Киреев Н. Г. История Турции ХХ век. — Крафт+, ИВ РАН, 2007. — 609 p. — ISBN 978-5-89282-292-3.
  109. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. 306—316.
  110. Rafael de Nogales. Cuatro años bajo la media luna (Madrid: Editora Internacional, 1924). Перевод на немецкий «Vier Jahre unter dem Halbmond: Erinnerungen aus dem Weltkriege» (Berlin: Verlag von Reimar Hobbing, 1925), английский «Four Years Beneath the Crescent» (London: Sterndale Classics, 2003).
  111. Suny, Göçek, Naimark. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire‎. — P. XVI. «That the muhacirs were moved as quickly as they were into Armenian houses and occupied Armenian farmland after the deportations attests to the strength of popular economic ambitions, as well as government policy, in the development of genocide».
  112. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — P. 249. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.

    Although this topic has not yet received systematic analysis, it clearly points to official complicity at a very high level, since mujahirs from Thrace could not reach Cilicia or Turkish Armenia without organization and planning.

  113. а б Totten, Bartrop, Jacobs. Dictionary of Genocide. — P. 21.
  114. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 221, 228.
  115. J. Michael Hagopian  (руск.). Films, Armenian Documentary // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — Vol. I. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  116. Atom Egoyan. Films, Armenian Feature // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  117. Jonathan McCollum. Music Based on the Armenian Genocide // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. — Macmillan Reference, 2005. — Vol. II. — 1458 p. — ISBN 0028658485, ISBN 9780028658483.
  118. Е. Костина. Искусство Армении // Искусство 19 века / Под общей редакцией Ю. Д. Колпинского и Н. В. Яворской. — М.: Искусство, 1964. — Т. 5. — С. 255. — 1200 с. — (Всеобщая история искусств).
  119. Stephen C. Feinstein. ART OF OTHER GENOCIDES // Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 2. — P. 108. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  120. а б Israel W. Charny. Encyclopedia of genocide. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1999. — Vol. 1. — P. 102-104. — 718 p. — ISBN 9780874369281.
  121. Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, p. 21.
  122. Запіс Пуціна ў кнізе ганаровых наведнікаў Музея-інстытута генацыду армян у 2001 годзе// Армяно-российская встреча на высшем уровне: хроника визита, Ноев Ковчег, декабрь 2013 года
  123. Heather S. Gregg. Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States. — Inter-University Committee on International Migration, 2002. — P. 19. — 35 p. Архівавана 7 лютага 2012.
  124. Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 223-224.
  125. U.S. Senate Concurrent Resalution 12, February 9, 1916
  126. U.S. Congress Act to Incorporate Near East Relief, August 6, 1919
  127. U.S. Senate Resolution 359, May 11, 1920
  128. European Parliament Resolution. June 18, 1987
  129. European Parliament Resolution. November 15, 2000
  130. European Parliament Resolution. February 28, 2002
  131. European Parliament Resolution. September 28, 2005
  132. а б Европарламент призвал Турцию признать геноцид армян // ТАСС, 15 апреля 2015 года
  133. South American Parliamentarians Coalition (MERCOSUR), November 19, 2007
  134. United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities. July 2, 1985
  135. Парламент Латинской Америки — Parlatino — признал Геноцид армян
  136. Uruguay Senate and House of Representatives Resolution, April 20, 1965
  137. Uruguay Law, March 26, 2004
  138. «Конвенция о предупреждении и наказании преступления геноцида» (Утверждена и предложена к подписанию и ратификации резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 260 A (III) от 9 декабря 1948 г.)
  139. France National Assembly Law, May 28, 1998
  140. France Senate Law, November 7, 2000
  141. France Law, January 29, 2001
  142. а б Proposition de loi complétant la loi n° 2001-70 du 29 janvier 2001 relative à la reconnaissance du génocide arménien de 1915 Архівавана 11 лютага 2009. (фр.)
  143. "Франция запрещает отрицание геноцида армян" [руская]. Русская служба BBC. 2006-10-12. Праверана 2012-03-28.
  144. "Сенат Франции запретил отрицание геноцида армян" [руская]. Лента.Ру. 2012-01-24. Праверана 2012-03-30.
  145. Belgium Senate Resolution, March 26, 1998
  146. Netherlands Parliament Resolution, December 21, 2004
  147. Switzerland (Helvetic Confederation) National Council Resolution, December 16, 2003
  148. а б в Hrayr S. Karagueuzian, Yair Auron  (руск.). A perfect injustice: genocide and theft of Armenian wealth. — Transaction Publishers, 2009. — P. 14. — 160 p. — ISBN 1412810019, ISBN 9781412810012.

    At around the same time, on March 29, 2000, the Swedish Parliament passed a formal resolution recognizing the Armenian Genocide, this after a Swedish parliamentary report asserted that «An official statement and recognition of the genocide of the Armenian is important and necessary.» Sweden urged Turkey to do so as well. Canada also recognized the genocide. (The Italian and Austrian parliaments as well as the Swiss and the German parliaments recognized and debated this issue of the Armenian Genocide without a conclusion.)

  149. "Турция отзывает посла из Стокгольма из-за признания парламентом Швеции геноцида армян" [руская]. Эхо Москвы. 2010-03-11. Архівавана з арыгінала 4 лютага 2012. Праверана 2012-04-17. {{cite news}}: Невядомы параметр |deadurl= ігнараваны (прапануецца |url-status=) (даведка)
  150. "Швеция признала геноцид армян в Османской Турции" [руская]. Русская служба BBC. 2010-03-11. Праверана 2012-03-28.
  151. Заявление Государственной Думы Федерального Собрания РФ «Об осуждении геноцида армянского народа в 1915—1922 годах» от 14 апреля 1995 г
  152. Poland Parliament Resolution, April 19, 2005
  153. Lebanon Parliament Resolution, May 11, 2000
  154. Italy Chamber of Deputies Resolution, November 16, 2000
  155. Lithuania Assembly Resolution, December 15, 2005
  156. Greece (Hellenic Republic) Parliament Resolution, April 25, 1996
  157. Slovakia Resolution, November 30, 2004
  158. Podané poslancom Františkom Mikloškom v rozprave o návrhu stanoviska Slovenskej republiky k začatiu prístupových rokovaní Európskej únie s Tureckou republikou (tlač 962)
  159. Cyprus House of Representatives Resolution, April 29, 1982
  160. Argentina Senate Declaration, March 31, 2004
  161. Argentina Law, January 15, 2007
  162. Venezuela National Assembly Resolution, July 14, 2005
  163. "Сенат Чили принял осуждающий геноцид армян документ" [руская]. РИА «Новости». 2007-06-06. Праверана 2012-03-30.
  164. Canada House of Commons Resolution, April 23, 1996
  165. Canada Senate Resolution, June 13, 2002
  166. Canada House of Commons Resolution, April 21, 2004
  167. Vatican City Communiqué, November 10, 2000
  168. Боливия признает и осуждает Геноцид армян (+ фото документа). Музей-институт Геноцида армян, 01.12.2014
  169. Официальный сайт МИД Армении. Բոլիվիայի խորհրդարանի երկու պալատներն ընդունեցին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման վերաբերյալ օրինագիծ Архівавана 5 снежня 2014. (Обе палаты парламента Боливии приняли законопроект о признании и осуждении Геноцида армян) (арм.)
  170. Полный текст заявления парламента Австрии на её официальном сайте, 22.04.2015
  171. Парламент Австрии признал геноцид армян в Османской империи, РИА Новости, 22.04.2015
  172. Парламент Люксембурга признал Геноцид армян (+ фото документа), ИА News.am, 06.05.2015
  173. 24-ой страной, признавшей Геноцид армян, стала Бразилия
  174. Proyecto de Declaracion (Interes de esta HCS y reconoce el Genocidio Armenio)
  175. Сенат Парагвая признал Геноцид армян
  176. Список штатов США, признавших геноцид армян — Armenian National Institute
  177. Арег Галстян. Что будет, если все 50 штатов признают геноцид? // Голос Армении, 13.04.2015
  178. Бундестаг признал геноцидом преступления против армян в 1915 году (руск.)
  179. svaboda.org
  180. April 16, 1984. Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal
  181. The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America Архівавана 21 ліпеня 2011., The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.
  182. Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide, website of the IAGS, March 7, 2009 «that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence
  183. June 13, 1997. The Association of Genocide Scholars
  184. Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers // The New York Times і The Jerusalem Post, June 8, 2000
  185. International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC
  186. "ЕС призывает Турцию признать геноцид армян" [руская]. Русская служба BBC. 2005-09-28. Праверана 2012-03-28.
  187. МК. 11 октября 2007. Армянский вопрос
  188. PANARMENIAN.net. 1 октября 2010. 150 дней тюремного заключения и 30 тысяч франков — так швейцарский суд наказал турок за отрицание Геноцида армян
  189. "Национальное Собрание Франции принялo законопроект о криминализации отрицания Геноцида армян" [руская]. АМИ «Новости-Армения». 2011-12-22. Праверана 2012-03-30.
  190. "Глава армянского МИДа благодарит французов в Facebook" [руская]. НТВ.Ru. 2012-01-24. Праверана 2012-04-17.
  191. "Турция сочла безответственным французский закон об отрицании геноцида армян" [руская]. Лента.Ру. 2012-01-24. Праверана 2012-03-30.
  192. "Франция не будет наказывать за отрицание геноцида армян" [руская]. Русская служба BBC. 2012-02-28. Праверана 2012-03-28.
  193. Александр Артемьев, Нарине Киракосян (2012-02-29). "«Мудрецы» попросили не злоупотреблять геноцидом" [руская]. Газета.Ru. Праверана 2012-03-28. Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общения
  194. "Саркози настаивает на новом законе об отрицании геноцида" [руская]. Русская служба BBC. 2012-02-28. Праверана 2012-03-28.
  195. ЕСПЧ: Швейцария нарушила права по делу об отрицании геноцида армян // РИА Новости, 17.12.2013
  196. Q & A. Grand Chamber judgment in the case of Perinçek v. Switzerland // ЕСПЧ, приложение 27510/08 к решению суда
  197. REGNUM. 30.10.2003. Американская страховая компания New York Life опубликовала список армян — жертв геноцида в Османской империи
  198. REGNUM. 29.01.2004. Американская страховая компания New York Life выплатит $20 млн потомкам жертв Геноцида армян
  199. "Калифорнийский суд отказал наследникам жертв Геноцида армян в выплате страховых компенсаций" [руская]. NEWS.am. 2009-08-21. Праверана 2012-04-17.
  200. REGNUM. 15.07.2008. Рассмотрение исков от наследников жертв Геноцида армян завершится до конца 2008 года

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Кнігі[правіць | правіць зыходнік]

Артыкулы[правіць | правіць зыходнік]

  • Stephan Astourian. The Armenian Genocide: An Interpretation // The History Teacher. — Society for the History of Education, 1969. — Vol. 23. — P. 111-160.
  • Ronald Grigor Suny  (руск.). Dialogue on Genocide: Efforts by Armenian and Turkish Scholars to Understand the Deportations and Massacres of Armenians During World War I(англ.) // Ab imperio. — 2004. — № 4. — P. 79-86.
  • Selim Deringil  (англ.). “The Armenian Question Is Finally Closed”: Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897 // Comparative Studies in Society and History. — Society for the Comparative Study of Society and History, 2009. — Vol. 51. — № 2. — P. 344−371.
  • Раймонд Кеворкян. Логика ненависти не изжита. Огонёк № 15, 20 апреля 2015.
  • Андрей Арешев. Преступление без наказания. Лента.Ру (22 апреля 2015). Праверана 23 красавіка 2015.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]