Балтыйскае мора

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Балтыйскае мора

Балтыйскае мора ў сакавіку 2000 г. (NASA)
Размяшчэнне Паўночная Еўропа
Плошча 419 тыс. км²
Аб'ём 21,5 тыс. км³
Даўжыня берагавой лініі каля 8 тыс. км
Найбольшая глыбіня 470 м
Сярэдняя глыбіня 51 м
physical
Балтыйскае мора
Балтыйскае мора
Катэгорыя на Вікісховішчы
Межы Балтыйскага мора.

Балты́йскае мо́ра (ст.-слав: море Варяжское, польск.: Morze Bałtyckie, ням.: Ostsee, н.-ням.: Oostsee, шведск.: Östersjön, дацк.: Østersøen, фінск.: Itämeri, эст.: Läänemeri, лат.: Baltijas jūra, літ.: Baltijos jūra) — унутрымацерыковае мора Атлантычнага акіяна. Амывае берагі Швецыі, Фінляндыі, Расіі, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Германіі, Даніі. Злучаецца з Паўночным морам праз Дацкія пралівы і Кільскі канал.

Плошча 419 тыс. км². Найбольшая глыбіня 470 м, пераважаюць глыбіні 40-100 м. Тэмпература вады летам 18-20 °C, зімой — ад 1 да 3 °C, каля берагоў ніжэй за 0 °C. Салёнасць вады нізкая: на захадзе 11 , у цэнтральнай частцы 6-8 ‰. Прылівы да 0,1 м, характэрны згонна-нагонныя ваганні ўзроўню вады ля берагоў да 1,5-3 м. Буйныя залівы: Батнічны, Фінскі, Рыжскі. Берагі на поўдні нізкія, паўночныя моцна парэзаны. Шмат астравоў, найбольшыя — Готланд, Эланд, Саарэмаа, Хійумаа, Руген, Борнхальм, Аландскія.

Асноўныя порты: Санкт-Пецярбург, Талін, Рыга, Клайпеда, Калінінград, Гданьск, Ростак, Кіль, Капенгаген, Мальмё, Стакгольм, Турку, Хельсінкі і інш.

На ўзбярэжжы вядомы буйныя запасы бурштыну. Курорты Сопат, Юрмала, Паланга і інш.

Геалагічная гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Анцылавае возера прыкладнае 8,7 тыс. гадоў назад. На вяршынях Скандынаўскіх гор яшчэ бачны рэшткі ледавіка.

Пляцоўка кантынентальнай кары, на якой ляжыць сучаснае Балтыйскае мора, з’яўляецца часткай устойлівай Рускай тэктанічнай пліты (Фенасарматыя). Як адзіны масіў ён склаўся каля 1,8 мільярда гадоў назад і з тых часоў знаходзіўся ў адноснай стабільнасці. Вялікая частка тэрыторыі, што адпавядае дну сучаснай Балтыкі, вялікую частку часу знаходзілася вышэй узроўню мора, хоць паўднёвая і ўсходняя часткі гэтай прасторы працяглы час былі пакрыты плыткімі шэльфавымі морамі, пра што сведчыць магутны пласт донных адкладаў у гэтых абласцях. Балтыйскі кратон утварыўся ў паўднёвым паўшар’і, дрэйфаваў на захад, знаходзячыся ў эдыякарыі ў раёне Паўднёвага Палярнага кола, а далей на поўнач, перасек экватар каля 375 млн гадоў таму і каля 30 мільёнаў гадоў назад ужо наблізіўся да сучаснага становішча. У розны час ён быў складнікам розных мацерыкоў (Нуна, Нена, Радынія, Проталаўразія, Панотыя, Лаўрусія, Пангея, Лаўразія, Еўразія), а некаторы час таксама асобным мацерыком Балтыкай.

Прыкладна 40 мільёнаў гадоў назад, калі контуры паўночнай, цэнтральнай і ўсходняй Еўропы ўжо склаліся на блізкіх да сучасных шыротах, на месцы будучага Балтыйскага мора паўстала даліна ракі Эрыдан (англ.), якая праходзіла ў паўднёва-заходнім кірунку паралельна Скандынаўскім горам — то бок прыблізна гэтак жа, як будзе размешчана Балтыйскае мора: выток брала ў Лапландыі, а моцна галінастая дэльта у раёне сучасных Нідэрландаў пускалася ў старажытнае Паўночнае мора, і ў вобласці цяперашняга Фінскага заліва месціўся буйны прыток. З наступам чацвярцічнага зледзянення, прыкладна 700 тыс. гадоў таму, Эрыдан спыніў існаванне, бо яго даліна, як і ўся паўночная Еўропа, схавалася пад ледавіковым шчытом. Па берагах Эрыдана расла тайга. Пасля ўтварэння ледавіка смала хваёвых дрэў ператварылася ў бурштын.

Цяжар лёду выклікаў значны прагін зямной кары, частка якой апынулася ніжэй узроўню акіяна. Са сканчэннем апошняга ледавіковага перыяду гэтыя тэрыторыі вызваляюцца ад лёду, і ўтвораная прагінам кары западзіна запаўняецца вадой:

Фізіка-геаграфічны нарыс[правіць | правіць зыходнік]

Балтыйскае мора глыбока ўдаецца ў сушу Еўропы, абмывае берагі Расіі, Эстоніі, Латвіі, Літвы, Польшчы, Германіі, Даніі, Швецыі і Фінляндыі[2].

Буйныя залівы Балтыйскага мора: Фінскі, Батнічны, Рыжскі, Куршскі (прэснаводны заліў, аддзелены ад мора пясчанай Куршскай касой).

Некаторыя даследчыкі вылучаюць таксама Архіпелагавае мора.

Буйныя астравы: Готланд, Эланд, Борнхальм, Волін, Руген, Аландыя і Саарэмаа (гл. асноўны артыкул Спіс астравоў Балтыйскага мора).

Буйныя рэкі, што ўпадаюць у Балтыйскае мора, — Нява, Нарва, Заходняя Дзвіна (Даўгава), Нёман, Прэголя, Вісла, Одэр і Вэнта.

Рэльеф дна[правіць | правіць зыходнік]

Рэльеф Балтыйскага мора (метраў).

Балтыйскае мора знаходзіцца ў межах мацерыковага шэльфа. Сярэдняя глыбіня мора 51 метр. У раёнах водмеляў, банак, каля астравоў назіраюцца невялікія глыбіні (да 12 метраў). Ёсць некалькі катлавін, у якіх глыбіні дасягаюць 200 метраў. Самая глыбокая катлавіна — Ландсорцкая (58°38′ пн. ш. 18°04′ у. д.HGЯO) з максімальнай глыбінёй мора — 470 метраў. У Батнічным заліве максімальная глыбіня — 293 метры, у Готландскай катлавіне — 249 метраў.

Дно ў паўднёвай частцы мора раўніннае, на поўначы — няроўнае, скалістае. Ва ўзбярэжных раёнах сярод донных адкладаў пашыраны пяскі, але большая частка дна мора пакрыта адкладамі з гліністага глею зялёнага, чорнага ці карычневага колеру ледавіковага паходжання.

Гідралагічны рэжым[правіць | правіць зыходнік]

Асаблівасцю гідралагічнага рэжыму Балтыйскага мора з’яўляецца вялікі лішак прэснай вады, што ўтварыўся за кошт ападкаў і рачнога сцёку. Саленаватыя павярхоўныя воды Балтыйскага мора праз Дацкія пралівы сыходзяць у Паўночнае мора, а ў Балтыйскае мора паступаюць з глыбіннай плынню салёныя воды Паўночнага мора. У час штормаў, калі вада ў пралівах змешваецца да самага дна, водаабмен паміж морамі змяняецца — па ўсім перасеку праліваў вада можа ісці як у Паўночнае, так і ў Балтыйскае мора.

Цыркуляцыя павярхоўных вод мора скіравана супраць гадзіннікавай стрэлкі, хоць моцныя вятры могуць парушаць характар цыркуляцыі.

Прылівы ў Балтыйскам моры — паўсутачныя і суткавыя, але іх велічыня не перавышае 20 сантыметраў.

Балтыйскае мора — агляд з пляжа г. Юрмала, сакавік 2013 года.

Большае значэнне маюць згонна-нагонныя з'явы — ваганні ўзроўню мора, якія могуць дасягаць ля берагоў 50 сантыметраў, а ў вяршынях бухт і заліваў — 2 метраў. У вяршыні Фінскага заліва пры некаторых метэаралагічных сітуацыях магчымыя ўздымы ўзроўню да 5 метраў. Гадавая амплітуда ваганняў узроўню мора можа дасягаць ля Кранштата 3,6 метра, у Вентспілса — 1,5 метраў. Амплітуда сейшавых ваганняў звычайна не перавышае 50 сантыметраў.

У параўнанні з іншымі морамі хваляванне на Балтыйскім моры нязначнае. У цэнтры мора сустракаюцца хвалі вышынёй да 3,5 метраў, часам вышэй 4 метраў. У плыткіх залівах вышыня хваль не перавышае 3 метраў, але яны круцей. Аднак нярэдкія выпадкі ўтварэння вялікіх хваль, вышынёй больш 10 метраў, ва ўмовах, калі штармавыя вятры фармуюць хвалі, што ідуць з глыбакаводных раёнаў да плыткаводдзя. Прыкладам, у раёне банкі Эландс-Сідру-Грунт інструментальна зафіксавана вышыня хвалі 11 метраў. Невялікая салёнасць павярхоўнага пласта спрыяе хуткай змене стану мора. У зімовых умовах плавання суднам пагражае аблядненне. Дадзеныя асаблівасці Балтыкі, нароўні з высокім узроўнем суднаходства, вялікай колькасцю навігацыйных небяспек, робяць навігацыю ў гэтым моры даволі складанай.

Празрыстасць вады змяншаецца ад цэнтра мора да яго берагоў. Найболей празрыстая вада ў цэнтры мора і Батнічным заліве, дзе вада мае блакітнавата-зялёны колер. Ва ўзбярэжных раёнах колер вады — жоўта-зялёны, часам карычняватага адцення. Самая нізкая празрыстасць назіраецца летам з-за развіцця планктона.

Марскі лёд з’яўляецца спачатку ў залівах у кастрычніку — лістападзе. Узбярэжжа Батнічнага і значная частка ўзбярэжжа (апроч паўднёвага берага) Фінскага заліва пакрываюцца прыпаем таўшчынёй да 65 сантыметраў. Цэнтральная і паўднёвая часткі мора звычайна лёдам не пакрываюцца. Лёд растае ў красавіку, хоць на поўначы Батнічнага заліва дрэйфуючы лёд можа сустракацца і ў чэрвені. Часта сустракаецца ўсплылы донны лёд.

Тэмпературны рэжым і салёнасць[правіць | правіць зыходнік]

Тэмпература павярхоўных пластоў вады летам у Фінскім заліве складае 15-17 °C, у Батнічным заліве — 9-13 °C, у цэнтры мора — 14-17 °C. З павелічэннем глыбіні тэмпература павольна зніжаецца да глыбіні тэрма-кліна (20-40 метраў), дзе адбываецца рэзкі скок да 0,2-0,5 °C, потым тэмпература расце, дасягаючы дна 4-5 °C.

Сярэдняя тэмпература вады па гарызонтам °C
(Цэнтр Фінскага заліва 60,15° пн. ш. 26,96° у. д.; дадзеныя за 1900—2004 гады):[3]
Гарызонт м Студзень Люты Сакавік Красавік Май Чэрвень Ліпень Жнівень Верасень Кастрычнік Лістапад Снежань
0 0,8 -0,4 0,2 0,6 4,4 10,0 15,4 16,0 13,5 8,6 5,7 3,0
10 0,5 0,0 0,1 0,3 3,3 7,5 13,2 14,6 12,5 8,4 6,1 4,1
20 0,8 0,2 0,1 0,4 1,8 4,7 7,2 7,9 10,4 8,2 6,1 4,3
30 1,0 0,4 0,3 0,4 1,4 2,5 3,5 3,9 7,8 6,0 5,3 4,4
50 3,0 2,5 2,2 2,5 2,3 2,5 2,6 3,3 3,1 3,2 4,1 3,9
Сярэдняя тэмпература вады па гарызонтам °C
(для кропкі з каардынатамі 56,5° пн. ш. 19,5° у. д.; дадзеныя за 1900—2004 гады):[4]
Гарызонт м Студзень Люты Сакавік Красавік Май Чэрвень Ліпень Жнівень Верасень Кастрычнік Лістапад Снежань
0 3,7 2,5 1,8 2,2 5,5 11,3 15,5 17,1 13,8 10,7 8,0 5,8
10 3,6 2,5 1,8 2,1 4,5 9,9 14,6 16,9 13,6 10,4 8,0 5,8
20 3,6 2,5 1,8 2,0 3,4 6,6 10,3 13,5 13,3 10,4 8,0 5,8
30 3,6 2,6 1,8 1,8 3,0 4,2 5,2 5,4 6,8 10,3 8,0 5,8
50 3,8 2,8 1,9 1,7 2,4 3,0 3,4 3,4 2,8 3,2 5,9 5,7
100 5,0 5,1 5,1 4,4 4,7 5,0 4,9 4,7 4,7 4,8 4,9 5,1

Салёнасць марской вады змяншаецца ад Дацкіх праліваў, што злучаюць Балтыйскае мора з салёным Паўночным, да ўсходу. У Дацкіх пралівах салёнасць складае 20 праміле ля паверхні моры і 30 праміле ля дна. Да цэнтра мора салёнасць змяншаецца да 6-8 праміле ля паверхні мора, на поўначы Батнічнага заліва апускаючыся да 2-3 праміле, у Фінскім заліве да 2 праміле. З глыбінёй салёнасць павялічваецца, дасягаючы ў цэнтры мора ля дна 13 праміле.

Ахова навакольнага асяроддзя[правіць | правіць зыходнік]

Наяўнасць звалак хімічнай зброі (пахаванне кантэйнераў з атрутнымі рэчывамі праводзілася пасля Другой сусветнай вайны) моцна адбіваецца на экалогіі Балтыйскага мора. Навукоўцы-акіянографы на навукова-даследчыцкім судне «Прафесар Штокман» мапавалі выяўленыя судны з хімічнай зброяй, аглядалі іх з дапамогай спушчальных апаратаў, бралі пробы вады і грунту, вывучалі плыні ў раёне затопленых суднаў. У выніку гэтай працы ўсталявана, што з некаторых суднаў ужо пачаўся збег атрутных рэчываў[5].

У 2003 годзе ў Балтыйскім моры быў зарэгістраваны 21 выпадак траплення хімічнай зброі ў рыбацкія сеткі — усе ўяўляюць сабою згусткі іпрыта агульнай вагой прыкладна 1005 кг[6].

У 2011 годзе ў моры адбыўся зліў парафіну, які пашырыўся па ўсёй тэрыторыі мора. Турысты знаходзілі на пляжы буйныя кавалкі парафіну.

Прыродныя рэсурсы[правіць | правіць зыходнік]

Балтыйскае мора багатае морапрадуктамі, апроч таго, ёсць запасы нафты, у прыватнасці, вядзецца распрацоўка радовішчы Д-6 у выключнай эканамічнай зоне Расіі ў межах Калінінградскай вобласці (55°19,66′ пн. ш. 20°34,50′ у. д.HGЯO), выяўлены жалезна-марганцавыя канкрэцыі і паклады бурштыну.

Распрацоўцы радовішчаў могуць перашкаджаць цвёрдыя экалагічныя вымогі, злучаныя з нязначным водным абменам мора з акіянам, антрапагенавым забруджаннем вод сцёкамі з тэрыторыі ўзбярэжных дзяржаў, спрыяльнымі для ўзмацнення эўтрафікацыі.

Па дне Балтыйскага мора пракладзены газавод «Паўночны паток»[7].

Марскі транспарт[правіць | правіць зыходнік]

З-за невялікіх глыбінь у Фінскім заліве і ў Архіпелагавым моры многія месцы недаступныя суднам са значнай асадкай. Тым не менш, усе самыя буйныя з пабудаваных круізных лайнераў праходзяць праз дацкія пралівы ў Атлантычны акіян. Галоўны абмежавальны фактар — мост Вялікі Бельт.

Буйныя порты: Балтыйск, Вентспілс, Выбарг, Гданьск, Калінінград, Кіль, Клайпеда, Капенгаген, Ліепая, Любек, Рыга, Ростак, Санкт-Пецярбург, Стакгольм, Талін, Шчэцін. Праз дацкія пралівы злучаецца з морамі Атлантычнага акіяна (Паўночнае мора).

Пераправы праз пралівы: Вялікі Бельт (6790 м, 1998, Данія), Малы Бельт (1700 м, 1970, Данія), Эрэсун (16 км, 2000, Данія — Швецыя)[8], плануецца: Фемерскі (19 км, 2018, Данія — Германія)[8][9].

Катастрофы[правіць | правіць зыходнік]

  • 30 студзеня 1945 г. у Балтыйскім моры каля берагоў Памераніі патоплены «Вільгельм Густлаф». Больш за 9300 ахвяр — найбольшая ў гісторыі страта чалавечага жыцця на моры з адным караблём.

Зноскі

  1. Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  2. Советов С. А. Балтийское море // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  3. ЕСИМО(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.
  4. ЕСИМО(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2011.
  5. Helcom : Expedition to study the possible impact of sea-dumped chemical weapons on the Baltic marine ecosystem Архівавана 5 студзеня 2021.
  6. Helcom : 25 incidents of chemical munitions caught by fishermen in the Baltic Sea were reported in 2003 Архівавана 5 студзеня 2021.
  7. "Северный поток" пересек море и достиг берега Германии (руск.)(недаступная спасылка). РБК (5 ліпеня 2010). — Газопровод идёт через акваторию Балтийского моря от бухты Портовая (район г.Выборг) до побережья Германии. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 15 кастрычніка 2012.
  8. а б 7days.ru, Датчанам понравилось строить мосты, 8 июля 2000
  9. Интерфакс, Данию и Германию соединит 19-километровый мост через Балтийское море, 29 июня 2007 года Архівавана 12 лістапада 2007.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Леонов А. К. Региональная океанография. — Л.: Гидрометеоиздат, 1960.
  • Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. — Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]