Жамойцкая мова

Жамойцкая мова
Саманазва	žemaitiu kalba
Краіны	Літва
Рэгіёны	Жамойць
Агульная колькасць носьбітаў	~500,000
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Балтыйская галіна Усходнебалтыйская група
Пісьменнасць	лацінка
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	sgs
Ethnologue	sgs
IETF	sgs
Glottolog	samo1265
Вікіпедыя на гэтай мове

Жамойцкая мова (альбо жмудзі́нская), у сучаснай лінгвістыцы часцей за ўсё разглядаецца як дыялект літоўскай мовы. Мова, на якой размаўляюць жамойты — этнаграфічная супольнасць літоўцаў нароўні з аўкштайтамі, дзукамі і судувамі, якая пражывае ў Жамойці.

Па прычыне таго, што жамойцкая мова сучаснымі лінгвістамі лічыцца за дыялект, перапісы насельніцтва не даюць дакладнай лічбы колькасці носьбітаў гэтай мовы. Па некаторых дадзеных, носьбітаў жамойцкай мовы налічваецца прыкладна 500 тысяч чалавек.

Гісторыя

На думку літоўскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса жамойцкая гаворка (мова), якая зараз часцей разглядаецца як дыялект сучаснай літоўскай мовы, склалася галоўным чынам на аснове гаворак куршаў.

На думку ж рускіх даследчыкаў Валянціна Сядова і Алега Шырокава жамойцкая гаворка (мова) склалася на аснове гаворак старажытных жамойтаў і часткова куршаў. Гаворка старажытных жамойтаў была адной з гаворак тагачаснага ўсходнебалтыйскага кластару. Спачатку мова жамойтаў была вельмі блізкай да земгальскай мовы і да XIII ст. развівалася самастойна.

Пасля вайны Вітаўта з Тэўтонскім ордэнам Жамойць канчаткова ўмацавалася як частка ВКЛ (Жамойцкае староства і Жамойцкае біскупства). На гэты час прыпадае этап актыўнага кантактавання жамойтаў з аўкштайтамі. У гэтыя ж часы жамойты канчаткова асімілявалі куршаў, якія жылі ў раёне сучаснага горада Клайпеда. У XV с. жамойты асімілявалі паўднёвых земгалаў. На гэтыя часы прыпадае актыўны ўплыў аўкштайцкай гаворкі (будучы літаратурны стандарт літоўскай мовы), у выніку чаго жамойцкая губляе некаторыя агульныя рысы з мовай земгалаў.

Трэба адзначыць, што ў мінулым тэрыторыя, якая дэкларавалася як тэрыторыя пражывання жамойтаў (вышэйазначанае Жамойцкае староства), была большай, чым сучасны літоўскі этнакультурны рэгіён Жамойць, таму гэта дае падставы вылучаць гіпотэзу аб тым, што аўкштайцкая гаворка зрабіла значны ўплыў на жамойцкую мову, скараціўшы арэал распаўсюджванню жамойцкай гаворкі (мовы) дзякуючы магчымай асіміляцыі жамойтаў.

На жамойцкай гаворцы (мове) шырока пісаліся творы ў XIX ст. у часы т.зв. «Жамойцкага адраджэння»: творы Сільвестраса Валюнаса, Сіманаса Даўкантаса, Сіманаса Станявічуса і іншых асоб. Вядомымі ўзорамі лічацца паэма «Бірута» Сільвестра Валюнаса, «Шэсць казак» Сіманаса Станявічуса, «Звычаі старажытных літоўцаў, аўкштайтаў і жамойтаў» (1845) Сіманаса Даўкантаса.

У пачатку XX ст. аформіўся асобны літаратурны стандарт жамойцкай гаворкі (мовы), які мае ўласны алфавіт на лацінскай аснове.

Характарыстыка мовы

Асноўныя адрозненні ад літоўскай мовы

• Замест літоўскага č', dž' выступае t, d: jаučiai — jаute (быкі)
• Замест літоўскага іе выступае еі або і: pіenas — pіns, pеins (малако)
• Замест літоўскага uo выступае u або ou: duona — duna, douna (хлеб)
• Выпадзенне ёту ў складах ai, ei
• Пераход е, о ў ie, uo
• Адрозненні канчаткаў прыметнікаў і дзеясловаў
• Захаванне дваістага ліку
• Адсутнасць асіміляцыі зычных па мяккасці і іх памякчэння перад галоснымі пярэдняга шэрагу
• Моцнае скарачэнне альбо ўвогуле выпадзенне галосных: vуras — virs (мужчына)
• Частковае захаванне назаляваных галосных у выпадках, дзе яны зніклі ў літоўскай: kąsti — kаⁿcti (кусаць)

Пісьмовасць

Доўгае Ėė.

Жамойкую мову не абмінула прымусовая кірылізацыя (гл. артыкул «Кніганошы»). З XX стагоддзя з'явіўся асобны жамойцкі алфавіт, які з'яўляецца своеасаблівым гібрыдам літоўскага і латышскага алфавіту. Ад літоўскай мовы жамойцкая пераняла літару Ėė, ад латышскае — літары з макронамі (Āā, Ēē, Īī, Ōō, Ūū). Адметнай жамойцкай літарай з'яўляецца літара «Ėė доўгае» (жамойцк. ėlguojė ė̄) — Ė̄ė̄. Адсутнічаюць літары Ąą, Ęę, Įį, Ųų.

Сучасны выгляд жамойцкага алфавіта.

А а	Ā ā	B b	C c	Č č	D d	E e	Ē ē
Ė ė	Ė̄ ė̄	F f	G g	H h	I i	Ī ī	J j
K k	L l	M m	N n	O o	Ō ō	P p	R r
S s	Š š	T t	U u	Ū ū	V v	Z z	Ž ž

Дыялекты

У жамойцкім дыялекце выдзяляецца тры групы гаворак, якія падзяляюцца па крытэрыі вымаўлення аўкштайцкіх дыфтангоідаў uo, ie.

• Заходнежамойцкая — была распаўсюджана ў Клайпедскім краі ў тыя часы, калі ім валодала Германія, частка носьбітаў пражывала на поўначы сучаснае Калінінградскай вобласці. У 1945 годзе ўсе носьбіты разам з немцамі былі эвакуіраваны ў Германію, дзе дыялект забыўся праз змяшаныя шлюбы і вялікае нямецкамоўнае атачэнне. Склаўся ў выніку заселення жамойтамі зямель прускага племені скалваў. Вымаўленне: uo, ie > o, ei
• Паўночнажамойцкая — распаўсюджаная на крайнім паўночным усходзе Літвы (вакольцы Цяльшая і Крацінгі). Падзяляецца на адпаведныя гаворкі. Вымаўленне: uo, ie > ou, ei
• Паўднёважамойцкая — распаўсюджаная ў раёне Варняя і Расейняя. Вымаўленне: uo, ie > i, u.

Грамадскае жыццё

У 1988 годзе ўтворана Жамойцкая культурная асацыяцыя, якая з 1993 года выдае часопіс Žemaičių žemė. Па-жамойцку вядзецца радыёвяшчанне, існуе рух за афіцыйнае прызнанне мовы і наданне ёй афіцыйнага статусу ў Жамойці. Мова не прызнаная ў сучаснай Літве асобнай мовай. Мова не мае сацыяльнага прэстыжу і большасць жамойтаў ужывае літаратурную літоўскую.

Літаратура

• Амбразас, В. Литовский язык / В. Амбразас, В. Вайткявичюте, А. Валяцкене и др. — В кн.: Языки народов СССР. — Москва : АН СССР, 1966. — Т. I.
• Балтийские языки в настоящем и прошлом / АН ЛатвССР, Ин-т языка и литературы ; ред. А. Блинкена. — Рига : Зинатие, 1985. — 249 с.
• Зинкявичюс, З. К вопросу о происхождении жемайтского диалекта / З. Зинкявичюс // Балто-славянские исследования. 1982. — Москва : Наука, 1983. — С. 113—119.
• Зинкявичюс, З. Литовская диалектология / З. Зинкявичюс. — Вильнюс : Минтис, 1966. — 542 с.
• Зинкявичюс, З. Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис. — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006. — 144 с.
• Молчанова, А.А. Балтийские славяне и северо-западная Русь в раннем средневековье / А.А. Молчанова. — Москва : Московский педагогический государственный университет, 2007. — 279 с.
• Языки мира: Балтийские языки / РАН. Ин-т языкознания; Ред. кол.: В.Н. Топоров, М.В. Завьялова, А.А. Кибрик и др. — Москва : Academia, 2006. — 224 с.
• ENCYCLOPEDIA LITUANICA I—VI. Boston, 1970—1978.
• Gertrud Bense u.a.: Deutsch-litauische Kulturbeziehungen: Kolloquium zu Ehren von August Schleicher an der Friedrich-Schiller-Universität Jena. Mayer Verlag GmbH, Jena/Erlangen (1994), ISBN 3925978380
• Jähnert, Katrin. Litauisch — Wort für Wort. REISE KNOW-HOW Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld (2003), ISBN 3-89416-244-9
• Križinauskas, J.A. Vokiečių-lietuvių lietuvių-vokiečių kalbų žodynas. Deutsch-litauisches litauisch-deutsches Wörterbuch / J.A. Križinauskas. — Vilnius : TEV Verlag, 2003. ISBN 9986-546-94-X
• Lietuvių kalbos žodynas, t. 1-8, Vilnius, 1941-1970.
• Lietuvių kalbos gramatika, t. 1-2, Vilnius, 1965-1971.
• Schleicher, August. Handbuch der litauischen Sprache. — Bde. — 1856/1857.
• Zinkevičius, Z. Lietuvių dialektologija, Vilnius, 1966.
• Zinkevičius, Z. Lietuvių kalbos dialektologija. Vilnius, 1994
• Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija / Z. Zinkevičius; Rec. V. Ambrazas. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1994. — 394 p.
• Zinkevičius, Z. Lietuviu kalbos istorija  : rodykles ir bibliogr. / Z. Zinkevičius. — T.6, Lietuviu kalba naujaisiais laikais. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1995. — 374 p.
• Zinkevičius, Z. The history of the Lithuanian language / Z. Zinkevičius ; Inst. of Lithuanian lang.; Ed. R. Bendes. — Vilnius : Mokslo ir encikl. l-kla, 1996. — 333 p.
• Kazlauskas, J. Lietuvių kalbos istorinė gramatika, Vilnius, 1968.
• Dabartinės lietuvių kalbos žodynas, Vilnius, 1972.

Спасылкі

• Žemaičių Patarmės, Rašybos Pagrindai Архівавана 21 лістапада 2019. — падрабязная інфармацыя аб мове (літ.).