Катрушніцкі лемезень
Катру́шніцкі ле́мезень — умоўная мова шапавалаў мястэчка Дрыбін Магілёўскай вобласці.
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Катру́ха — назва магеркі на гэтай мове, лемезень — тайная мова[1][2].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Дакладны час з’яўлення мовы невядомы[3]. Мова была прыдумана шапаваламі мястэчка Дрыбін дзеля сакрэтнасці ў часе адыходніцтва ў іншыя мястэчкі, бо шапавалы працавалі ў дамах заказчыка і хацелі захаваць сакрэты рамяства[4]. Першыя даследаванні мовы былі зроблены Еўдакімам Раманавым у 1889 годзе, і апублікаваныя ў 1890 годзе ў першым нумары часопіса Імператарскага геаграфічнага таварыства «Живая старина»[5]. Мова была ва ўжыванні і пасля заняпаду шапавальства, шырока ўжывалася прынамсі да сярэдзіны XX стагоддзя. Да цяперашняга часу ў мове жыхароў Дрыбіна захоўваюцца асобныя словы катрушніцкага лемезня[6]. У 2012 годзе Беларусь рыхтавала заяўку на ўключэнне шапавальства і катрушніцкага лемезня (як яго спецыялізаванай тэрміналогіі) ў спіс нематэрыяльных каштоўнасцей ЮНЕСКА[7][8].
Лінгвістычная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]
Паводле Еўдакіма Раманава, лексічны склад мовы налічваў каля 915 слоў, і ахопліваў 13 паняційных груп[4]. Словаўтварэнне часцей за ўсё адбывалася шляхам змянення звычайных беларускіх слоў. Дадаваліся прыстаўкі ку ці шу са зменай, паводле агульных законаў фанетыкі, пачатковых галосных, са скарачэннем альбо прыбіраннем галосных, напрыклад: кухерэдні — сярэдні, шухлець — клець, шусень — восень, шуйма — яма. У некаторых словах перастаўляліся склады, напрыклад: ласома — салома; у некаторых змяняецца канчатак з устаўкай новага суфікса: сівымны — сівы, любжаць — любіць, чыторыць — чытаць. У слове трыполем дадаецца прыстаўка тры (поле)[3].
Уласных скланенняў і спражэнняў лемезень не мае, выкарыстоўваюцца агульныя беларускія формы, таксама выкарыстоўваюцца беларускія злучнікі і прыназоўнікі[3][9]. Уласных ступеняў параўнання прыметнікаў і прыслоўяў няма, яны ўтвараюцца паводле агульных законаў.
Сярод аднакарэнных слоў сустракаюцца нямецкія і яўрэйскія (махер — нож, шыхта — дзяўчына), татарскія (басаць — рэзаць), грэчаскія (пітрус — камень, амелюс — мёд)[10].
Ужыванне[правіць | правіць зыходнік]
Паводле Раманава, лемезень выкарыстоўваўся шапаваламі толькі ў працоўных адлучках, і ніколі на радзіме. Рабілася гэта праз асцярогу, каб мову не вывучылі мясцовыя. Часта лемезень не ведалі нават члены сям’і, якія не займаліся шапавальствам[3]. Ёсць сведчанні, што ў сярэдзіне XX ст. лемезнем валодалі і карысталіся звычайныя жыхары. Да сёння ў маўленні асобных жыхароў Дрыбіна і вёскі Пакуцце захаваліся асобныя словы лемезня[6]. Фальклору на лемезні не існуе, але часам на лемезень перакладаліся вядомыя прыказкі.
Моўны прыклад[правіць | правіць зыходнік]
Мясцовы краязнавец Уладзімір Кажамяка напісаў на катрушніцкім лемезні адзіны верш[6].
катрушніцкі лемезень:
|
па-беларуску:
|
Зноскі
- ↑ Катруха. Этнічны слоўнік. Родны Вобразы. Праверана 22 лютага 2015.(недаступная спасылка)
- ↑ Лемезень (руск.). Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера. dic.academic.ru. Праверана 22 лютага 2015.
- ↑ а б в г Раманаў et al.
- ↑ а б Катрушніцкі лемезень. Ганцавіцкі краязнаўчы-інфармацыйны партал. Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2015. Праверана 21 лютага 2015.
- ↑ Раманаў et al.
- ↑ а б в Зміцер Бартосік. Ці паўторыць беларуская мова лёс катрушніцкага лемезня?. Падарожжы Свабоды. Радыё Свабода (19 лютага 2015). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2015. Праверана 21 лютага 2015.
- ↑ Беларусь хоча ўключыць традыцыю валення шапак і валонак у спіс спадчыны ЮНЕСКА. Наша Ніва (7 чэрвеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2015. Праверана 22 лютага 2015.
- ↑ Беларускае "Шапавальства" і "Катрушніцкі лемезень" могуць увайсці ў спісы ЮНЕСКА. mod-no.by (7 чэрвеня 2012). Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2015. Праверана 22 лютага 2015.
- ↑ Раманаў et al.
- ↑ Дрыбінскі раён. Мовы, дыялекты народаў, якія насяляюць раён. Магілёўская абласная бібліятэка імя У. І. Леніна. Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2015. Праверана 22 лютага 2015.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Романов Е. Катрушницкій лемезень. // Живая старина. Выпуск I / подъ редакціею В. И. Ламанскаго. — Санкт-Петербург: Типографія Е. Евдокимова. Б. Итальянская, 11, 1890.