Ларыса Геніюш

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ларыса Геніюш
Ларыса Геніюш, 1930-я гг.
Ларыса Геніюш, 1930-я гг.
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні Ларыса Антонаўна Міклашэвіч
Дата нараджэння 27 ліпеня (9 жніўня) 1910
Месца нараджэння
Дата смерці 7 красавіка 1983(1983-04-07) (72 гады)
Месца смерці
Пахаванне
Грамадзянства
Муж Янка Геніюш
Дзеці Юрка Геніюш
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці паэтка, пісьменніца, палітык, грамадская дзяячка
Гады творчасці 19391983
Мова твораў беларуская
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Лары́са Анто́наўна Ге́ніюш, па нараджэнні Міклашэ́віч (27 ліпеня (9 жніўня) 1910, маёнтак Жлобаўцы, цяпер Ваўкавыскі раён, Гродзенская вобласць7 красавіка 1983, Зэльва) — беларуская паэтка, пісьменніца, грамадская дзяячка.

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Раннія гады[правіць | правіць зыходнік]

Ларыса Геніюш, 1927 г.

Нарадзілася 27 ліпеня (9 жніўня) 1910 года ў маёнтку Жлобаўцы паблізу Воўпы Гродзенскага павета Гродзенскай губерні ў шматдзетнай праваслаўнай сям’і землеўласнікаў. Па Рыжскім мірным дагаворы 1921 года Заходняя Беларусь апынулася ў складзе Польшчы. Вучылася ў польскай школе, у 1928 годзе скончыла Ваўкавыскую польскую гімназію. У гэты час пазнаёмілася з сусветнай літаратурай — польскай, скандынаўскай, англійскай класікай. Пачынае пісаць вершы. У сваіх успамінах «Споведзь» рэзка адмоўна згадвае нацыянальную палітыку польскіх уладаў у дачыненні да беларусаў і іншых няпольскіх народаў.

Пражскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Ларыса Геніюш з мужам Янкам Геніюшам і сынам Юркам Геніюшам

У 1935 годзе пабралася шлюбам са студэнтам-медыкам Янкам Геніюшам, які вучыўся ў Карлавым універсітэце Прагі (Чэхаславакія). У той самы год у іх нарадзіўся сын Юрка Геніюш. У 1937 годзе пераехала да мужа ў Прагу. Першы час жыла ў адным доме з прэзідэнтам Рады Беларускай Народнай Рэспублікі Васілём Захаркам і ўдавой Пётры Крачэўскага Нінай. Калі з мужам і сынам яны займелі ўласнае жыллё, суседкай Геніюшаў была Аляксандра Косач-Шыманоўская, сястра Лесі Украінкі – аўтаркі, чыя творчасць значна ўплыла на Геніюш.

Пасля далучэння Заходняй Беларусі да СССР у верасні 1939 года, быў арыштаваны бацька Ларысы Геніюш. Неўзабаве, па кароткім зняволенні ў гродзенскай турме, яго расстралялі. Маці Ларысы Геніюш і дзвюх сясцёр выслалі ў Казахстан, маці памерла ў ссылцы.

З 1939 года пачала публікаваць свае вершы ў беларускай берлінскай газеце «Раніца». Па нямецкай акупацыі Чэхаславаччыны ўдзельнічала ў рабоце пражскага Беларускага камітэта самапомачы. У сакавіку 1943 года, паводле тастамента прэзідэнта БНР Васіля Захаркі, Ларыса Геніюш прызначаецца Генеральным сакратаром Урада Беларускай Народнай Рэспублікі, прэзідэнтам прызначаны Мікола Абрамчык. Захоўвае і парадкуе архіў БНР, апякуецца беларускімі эмігрантамі, палітычнымі ўцекачамі і ваеннапалоннымі. Дэлегавана на Другі Усебеларускі кангрэс 1944 года ў Мінску, але прыехала са спазненнем.

З 1945 года ўлады СССР дамагаліся экстрадыцыі Геніюшаў, ставячы ім у віну «антысавецкую нацыяналістычную дзейнасць» у час вайны. Пад канец 1947 года Ларыса Геніюш перабралася з мужам з Прагі ў Вімперк.

Арышт і пакаранне[правіць | правіць зыходнік]

5 сакавіка 1948 года арыштавана, 12 жніўня яе разам з мужам перадалі ўладам СССР, перад гэтым пазбавіўшы грамадзянства Чэхаславакіі. Утрымліваліся ў савецкіх турмах Вены і Львова, з канца 1948 года ў турме КДБ «амерыканка» ў Мінску, дзе Ларысу Геніюш дапытваў міністр дзяржаўнай бяспекі БССР Лаўрэнцій Цанава, які беспаспяхова патрабаваў ад яе перадаць архівы БНР.

У лютым 1949 года Вярхоўны Суд БССР прыгаварыў Ларысу Геніюш да 25 гадоў зняволення ў лагерах паводле артыкула 66 «Аказанне дапамогі міжнароднай буржуазіі» і артыкула 76 «Удзел у антысавецкай арганізацыі»[1]. Да такога ж тэрміну быў прыгавораны і Янка Геніюш. Пакаранне адбывала ў лагерах Інты і Абезі (Комі АССР) і ў Мардоўскай АССР. У лагерах працягвала пісаць вершы для беларускіх вязняў.

У 1956 годзе тэрмін пакарання зменшаны да 8 гадоў, якія ўжо прайшлі з моманту прысуду. Пасля вызвалення пасяліліся на радзіме мужа ў Зэльве.

Гады ў Зэльве[правіць | правіць зыходнік]

Магіла Ларысы і Янкі Геніюшаў у Зэльве

Прынцыпова адмаўлялася прымаць савецкае грамадзянства, усё жыццё Геніюшы пражылі з адзнакай у пашпарце «без грамадзянства». Дом Геніюшаў у Зэльве стаў прыцягальным асяродкам для творчай моладзі Беларусі. Нягледзячы на пастаянны нагляд КДБ, частымі гасцямі ў Зэльве бывалі паэты і пісьменнікі, мастакі, навукоўцы. Янку Геніюшу дазволілі працаваць у мясцовай паліклініцы, Ларыса Геніюш нейкі час працавала прыбіральшчыцай. У 1979 годзе муж памёр, а Ларысе прызначылі мізэрную пенсію, савецкія ўлады не дазволілі ёй паехаць да сына ў Беласток.

Пахавана ў Зэльве.

Творчасць[правіць | правіць зыходнік]

Вершы Ларыса Геніюш пісала яшчэ ў гімназіі, друкавацца пачала ў 1939 годзе ў беларускіх эмігранцкіх перыядычных выданнях. У час вайны друкавалася ў газетах «Раніца», «Беларускі работнік», «Новы шлях» і інш. У 1942 годзе ў Празе выйшаў першы зборнік яе паэзіі «Ад родных ніў», у якім пераважаюць нацыянальна-вызваленчыя матывы. Пісала вершы і ў зняволенні. Пасля вызвалення яе творчасць на працягу 10 гадоў была забаронена. У 1967 годзе пры садзейнічанні Максіма Танка надрукаваны яе першы ў савецкай Беларусі зборнік «Невадам з Нёмана», які на добраахвотніцкіх умовах рэдагаваў Уладзімір Караткевіч. Доўгі час Ларысе Геніюш дазвалялі выступаць толькі як дзіцячай пісьменніцы, апублікавала дзве кніжкі вершаў для дзяцей «Казкі для Міхаські» (1972), «Добрай раніцы, Алесь» (1976). Аўтар зборніка «На чабары настоена» (1982). Пасмяротна былі выдадзены найбольш поўныя і значныя зборнікі яе твораў.

У творчасці паэтэсы вобраз Беларусі скразны[2]. Вершы Ларысы Геніюш меладычныя, прасякнуты фальклорнымі ўплывамі (паэмы «Куфар», 1967; «Маёй бабусі», апублікаваны ў 1989; «Даўніна», апублікаваны ў 1990). Звярталася да гісторыі Беларусі. Нязломнасцю духу вызначаюцца лагерныя творы («Крывёй напоўніліся поймы рэк», «Мы — народ»), кніга ўспамінаў «Споведзь» (апублікаваны ў 1990). На яе вершы напісаны песні.

Прозвішча[правіць | правіць зыходнік]

Прозвішча Геніюш — мужава (дзявочае — Міклашэвіч). Янка Геніюш, муж Ларысы Геніюш, нарадзіўся ў Крынках, ад якіх за 4 км — Генюшы́ (цяпер паміж імі польска-беларуская мяжа).

«Геніюш» узнікла пад уплывам польскага напісання Geniusz — «Генюш» (як назва Мёраў «Міёры» з польскага Miory). Вядомае літоўскае прозвішча Geniušas «Ге́нюшас»[3] ад адпаведнага старадаўняга аднаасноўнага імя з асновай Gen- i антрапанімічным суфіксам -uš- (ён і ў імёнах, ад якіх тапонімы Нару́шаўцы, Мі́лушава і інш.).

Аснова Gen- і ў двухасноўных імёнах тыпу Gentautas, Gentilas, Eigenas, Vaigenas[4]. Яна звязаная з літоўскім ginti «гнаць», gena «гоніць», ganas «пагоншчык». Імёны з ваяўнічай семантыкай былі ўласцівыя раннелітоўскім часам.

Выбраная бібліяграфія[правіць | правіць зыходнік]

  • Ад родных ніў. Прага, 1942 (факсімільнае выд. Слонім, 1995);
  • Невадам з Нёмана. Мн., 1967;
  • Казкі для Міхаські. Мн., 1972;
  • Добрай раніцы, Алесь. Мн., 1976;
  • На чабары настоена. Лірыка. Мн., 1982;
  • Dzieviać vieršaǔ. Biełastok, 1987;
  • Белы сон: Вершы і паэмы. Мн., 1990;
  • Вершы: Рукапісны зборнік з 1945—1947. Лондан, 1992;
  • Маці і сын. Беласток, 1992;
  • Споведзь: (успаміны). Мн., 1993;
  • Выбр. вершы. Мн., 1997;
  • Ларыса Геніюш. Выбраныя творы. Мн., 2000.

Палітычныя ацэнкі. Рэабілітацыя[правіць | правіць зыходнік]

У абвінавачванні Ларысы і Янкі Геніюшаў, сярод іншага, фігураваў зварот пражскага Беларускага камітэта самапомачы ад 27 чэрвеня 1941 года на адрас Адольфа Гітлера, які пачынаўся наступнымі словамі[5]:

" Бачучы, што Вялікі Павадыр Нямецкага Народу Адольф Гітлер павёў сваю непераможную нямецкую армію на Усход Эўропы дзеля барацьбы і поўнага зьнішчэньня бальшавізму, бальшавікоў-камуністаў і жыдоў, якія ўжо больш як 20 гадоў уціскаюць і нішчаць наш беларускі народ... "

Сама Ларыса Геніюш у сваёй аўтабіяграфіі сцвярджала, што ўсе подпісы пад зваротам былі падробленыя Іванам Ермачэнкам, старшынёй пражскага Беларускага камітэтам самапомачы[6]:

" Я нічога не махлявала, бо віна мая датычыла толькі Камітэту самапомачы ў Празе, гдзе я была скарбнікам. Ад гэтага я не адмаўлялася, дый Коган паказаў мне раз архіў Камітэту, які яшчэ ў 1942 годзе «згінуў» з кватэры Ермачэнкі. Тут я зьдзівілася! Выслухаўшы пра тэлеграму Гітлеру, Коган сказаў мне, што Ермачэнка за прозьвішча Геніюш у той тэлеграме дастаў вялікія грошы! Ён хахатаў, гаварыў, што Ермачэнка ўжо ад 1921 года служыў у нямецкай разьведцы, але ў мяне паявілася ўражаньне, што ён служыў і ў савецкай... Тэлеграму ж тую падаў Гітлеру ён сам, падпісаўшы прозьвішчам мужа, бо яго нечакана, як толькі ўвайшоў, зрабілі старшынёй таго сходу, на якім і зачытаў Ермачэнка тую тэлеграму. Тэлеграмы ніхто з беларусоў не падпісаў, але на бланку, пад яе тэкстам, былі акуратна, пад капіроўку выведзеныя подпісы ўсіх беларусаў, якія былі й не былі на тым сходзе! Мне стала да абрыдлівасьці гадка. Такая дзяржава й трымаецца на лжы, на ашуканстве, на падробленых дакументах, гадка! У час найстрашнейшай небясьпекі, апутаныя нацысцкай хітрасьцю, усё ж людзі адважыліся не падпісаць тое тэлеграмы, а тут «падпісваюць» за іх праз капіроўку, ануліруючы ўсё захаванае ў цяжкі час чалавечае ў людзях! Не, горай, падлей за самае нізкае... Мне прыпомніўся Вольфсан, стары яўрэй, які разам з сям’ёю выратаваўся ў гэтым маленечкім Камітэце й таксама быў на тым сходзе, як кожны, бо ўсе атрымалі загад, што ён сказаў бы на гэта, каб бачыў сваю такую падробленую подпісь пад той тэлеграмай... "

Пры гэтым вядома, што праз рэгістрацыю ў пражскім камітэце Беларускай самапомачы былі выратаваныя яўрэі Аркадзь, Анатоль і Ярына Вальфсон, у камітэце іх запісалі праваслаўнымі беларусамі, тым самым члены камітэта рызыкавалі сваім жыццём[7]. Даследчык Міхась Скобла адзначае, што ў творчасці Ларысы Геніюш няма ніводнага радка з ухваленнем палітыкі Гітлера[8].

За савецкім часам Ларыса Геніюш з мужам Янкам Геніюшам не былі рэабілітаваныя. У 1999 годзе Беларускі Хельсінкскі камітэт звяртаўся ў пракуратуру ў Беларусі з хадайніцтвам аб адмене прыгавору Ларысе і Янку Геніюшам, але паводле рашэння Вярхоўнага суда Беларусі ў рэабілітацыі было адмоўлена, а прысуд прызнаны абгрунтаваным[9]. Пры гэтым за часамі незалежнасці Беларусі ў дзяржаўных выдавецтвах выходзілі кнігі Ларысы Геніюш, але часам з цэнзурнымі праўкамі. Так, у кнізе «Гасціна» (2000) з верша «Нішто так ня міла» былі прыбраныя радкі пра «родны сцяг» і Пагоню[10].

Памяць[правіць | правіць зыходнік]

Помнік Ларысе Геніюш на цвінтары Свята-Троіцкай царквы ў Зэльве. Знесены ў 2023 годзе.

У 2003 годзе паводле дабраслаўлення мітрапаліта Філарэта каля Свята-Троіцкай царквы ў Зэльве быў усталяваны помнік Ларысе Геніюш, знесены ў 2023 годзе ў выніку кампаніі прарасійскіх актывістаў рэжыму Лукашэнкі.

Пра жыццё і творчасць Ларысы Геніюш зняты дакументальны фільм «Вянок цярновы васількоў» (сцэнарый Рыгора Барадуліна), мастацкі фільм «Птушкі без гнёздаў» (сцэнарый Яўген Грыгор’еў).

У 2006 годзе быў выпушчаны музычны зборнік «Жыць для Беларусі», на якім сабраныя песні розных выканаўцаў на вершы Ларысы Геніюш[11]. У Гродзенскай епархіі Беларускай Праваслаўнай Царквы ў 2016 годзе была адкрыта бібліятэка імя Ларысы Геніюш[12].

19 лютага 2021 года ў Беларускім дзяржаўным акадэмічным тэатры юнага гледача (Мінск) адбылася прэм’ера спектакля «Калі прачнецца Бог...» паводле «Споведзі» Ларысы Геніюш. Рэжысёр-пастаноўшчык Ганна Казлова[13][14].

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. Вярхоўны суд: Геніюш не падлягае рэабілітацыі за «злачынствы падчас Вялікай Айчыннай вайны» (бел. (тар.)). svaboda.org (29 верасня 2017).
  2. М. Скобла, 1997
  3. Lietuvių pavardžių žodynas. Vilnius, 1985. С. 652—653.
  4. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. C. 91.
  5. Олег Лицкевич Война против мифов // Беларуская думка. — Мінск: 2009. — С. 63. Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2021.
  6. Ларыса Геніюш. Споведзь / Чарняўскі М.. — 1993. — С. 169–170.
  7. Як радныя БНР дапамагалі габрэям у час Другой сусьветнай вайны. radabnr.org (26 жніўня 2019).
  8. Міхась Скобла. Хто і навошта схаваў помнік Ларысе Геніюш?(недаступная спасылка). nv-online.info (5 красавіка 2023). Архівавана з першакрыніцы 5 красавіка 2023.
  9. Свабодныя купалаўцы: Ніякія рэпрэсіі не знішчаць нашай свабоды. belsat.eu (7 снежня 2020).
  10. Ларысу Геніюш адмаўляюцца рэабілітаваць дзеля палітычных матываў, — Міхась Скобла (бел. (тар.)). svaboda.org (10 мая 2017).
  11. BIELARUS.org — № 517 — Нашая фанатэка - Паэзія Ларысы Геніюш: новае прачытаньне. www.bielarus.org. Архівавана з першакрыніцы 7 мая 2017. Праверана 17 красавіка 2020.
  12. Адміністратар. "На прастольнае свята ў прыходзе адкрылася бібліятэка імя Ларысы Геніюш". Архівавана з арыгінала 2016-11-11. Праверана 2020-04-17. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2016. Праверана 1 мая 2023.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 лістапада 2016. Праверана 1 мая 2023.
  13. «Калі прачнецца Бог...» Архівавана 5 сакавіка 2021. //Анонс спектакля
  14. Спэктакль пра Геніюш, які дапаможа беларусам стаць свабоднымі (бел. (тар.))

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]