Лексікон Памвы Бярынды

Лексіконъ славенорωсскїй альбо Именъ тлъкованїє — адзін са старэйшых слоўнікаў старабеларускай (стараўкраінскай) мовы, які стварыў Памва Бярында, працуючы над ім 30 гадоў^[1].

«Лексіконъ славенорωсскїй альбо Именъ тлъкованїє» (1627) — друкаваны старабеларускі слоўнік — з'яўляецца самай адметнай працай Бярынды. Перавыдадзены ў Куцейне (ля Оршы, 1653) з прадмовай І. Труцэвіча^[1]. У ім каля 7 тысяч слоў — агульных і ўласных назваў пераважна тагачаснай царкоўнаславянскай мовы з перакладам і тлумачэннем іх заходнярускай літаратурнай мовай пачатку XVII стагоддзя. Мэтай Бярынды пры складанні яго слоўніка было аднавіць царкоўнаславянскую традыцыю літаратурнай мовы і гэтым супрацьстаяць наступу каталіцтва і польскай культуры. Гэты слоўнік адыграў вялікую ролю ў развіцці беларускай, украінскай, рускай, польскай, румынскай лексікаграфіі.

Лексікон Памвы Бярынды — выдатнае дасягненне старабеларускага і стараўкраінскага слоўніцтва. Складаецца з дзвюх частак: «лексікон» — царкоўнаславянска-старабеларускі слоўнік; і «…Імёны ўласныя» — збор тлумачэнняў тапонімаў і людскіх імён, а таксама агульных назваў неславянскага паходжання. У памятцы амаль 7 000 артыкулаў (каля 5 000 ў 1-й частцы, 2 000 — у 2-й, сярод якіх каля 1 400 уласных імён).

У «Лексіконе…» ужыты ўсе асноўныя сродкі навуковай прапрацоўкі матэрыялу, у прыватнасці пашпартызацыя рэестравых слоў (вакабул), рэмаркі, цытаты з твораў з гэтымі словамі, указанні на фразеалагізмы, у якія ўваходзяць вакабулы, заўвагі пра напісанне, паходжанне слова, адсылачныя заўвагі. Галоўныя крыніцы працы — «Лексіс…» Лаўрэнція Зізанія (першы друкаваны беларускі слоўнік, 1596)^[1], анамастыконы Максіма Грэка, Мануіла Рытара, тлумачэнне ўласных імён у Антверпенскім выданні Бібліі (англ.) (бел. (1571).

Крыніцамі царкоўнаславянскага рэестра кнігі былі: Астрожская Біблія (усе яе кнігі Старога і Новага Запавету), царкоўнаславянскія рукапісы і друк да пачатку 17 стагоддзя.

Словы з рэестра «Лексікона…» падабраны па дыферэнцыяльных прынцыпах: спецыфічныя царкоўнаславянскія словы, агульнаславянскія лексемы, архаічныя ва старабеларускай мове канца 16 — пач. 17 ст.; Ёсць у ім і старабеларускія словы.

Абсалютная большасць элементаў неславянскага паходжання, асабліва грэчаскіх і лацінскіх, сабраных асобна ў 2-й часткі працы, суправаджаюцца заўвагамі, якія паказваюць на крыніцу іх запазычання, і старабеларускімі адпаведнікамі, што спрыяла нармалізацыі лексікі старабеларускай літаратурнай мовы на народнай аснове. Нармалізацыі служыла і дакладнае фармальнае — з дапамогай двукроп'я — размежаванне рэестра і перакладной часткі. Апошняя са старанна падабранымі эквівалентамі вакабул, з шырокім наборам сінонімаў — адно з найбуйнейшых сабранняў старабеларускай лексікі канца 16 — пачатку 17 стагоддзя.

У «Лексіконе…» змешчаны шэраг тлумачэнняў энцыклапедычнага характару. Значэнне слова аўтар раскрывае і з дапамогай этымалагічных звестак. Больш падрабязна апрацавана семантыка мнагазначных рэестравых слоў. Бярында нярэдка паказваў на метафарычнае і вобразнае ўжыванне слова, упершыню ва старабеларускай і стараўкраінкай лексікаграфіі ўжыўшы абазначэнні «пераносныя», «инорѣчнѣ», «метафар.».

Зноскі

↑ ^а ^б ^в Берында Памва // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 56. — 737 с.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

[БС-1] а ^б ^в Берында Памва // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 56. — 737 с.

[1]