Лес

Белавежская пушча

Лес — прыродны комплекс згуртаванняў лясных раслін і жывёл з пэўным геаграфічным асяроддзем; адзін з асноўных тыпаў расліннага покрыва Зямлі.

Складаецца з сукупнасці дрэвавых, кустовых і травяністых раслін, дзе галоўная роля належыць дрэвам. Пашыраны на ўсіх кантынентах (акрамя Антарктыды). Займае больш за 27% сушы. Палова гэтай плошчы належыць трапічным лясам. Біямаса лясоў — 90% наземнай біямасы.

Структура лясоў залежыць ад фізіка-геаграфічных умоў асяроддзя, відавога складу і біялагічных асаблівасцей раслін (гл. біягеацэноз). Для лесу характэрна ярусная будова. Звычайна вылучаюць дрэвавыя ярусы (дрэвастой), ярус кустовага падлеску, кусцікавае, паўкусцікавае і травяністае покрыва, ярус імхоў і лішайнікаў, па-за ярусныя расліны (ліяны, эпіфііныя расліны на ствалах і ў кронах дрэў). У залежнасці ад складу, умоў і асаблівасцей развіцця вылучаюць вечназялёныя (вільготныя трапічныя лясы, мангравыя лясы, хвойныя лясы), лістападныя (дробна- і шыракалістыя лясы, мусонныя, саванныя і інш.). Паводле тыпу аднаўлення адрозніваюць насенныя і парасткавыя, паводле паходжання — натуральныя і штучнаствораныя, паводле гісторыі фарміравання — карэнныя і другасныя, па складзе парод — чыстыя і мяшаныя.

Лес уздзейнічае на працэсы глебаўтварэння, клімат, кругаварот вільгаці, з'яўляецца адным з планетарных акумулятараў жывога рэчыва ў біясферы; актыўна ўзаемадзейнічае з трапасферай і вызначае ўзровень кіслароднага і вугляроднага абмену. Выконвае водаахоўную, глебаахоўную, рэкрэацыйную і інш. функцыі. Выключная роля лесу ў экалагічнай раўнавазе біясферы, захаванні генетычнай разнастайнасці раслін і жывёл, як крыніц рэсурсаў для розных галін прамысловасці, сельскай гаспадаркі і інш. робяць неабходнымі мерапрыемствы па ахове лясоў, аднаўленні лясоў, лесаразвядзенні.

Лес — узнаўляльны прыродны рэсурс, які забяспечвае ўстойлівасць біясферы. Важны кампанент геаграфічных ландшафтаў. Яго вывучае лесазнаўства, лесаводства і інш.

Структура лесу

У залежнасці ад біялагічных асаблівасцяў найважнейшых раслін, іх узросту і вызначаных фізіка-геаграфічных умоў у лесе развіваецца некалькі ярусаў раслін. Ярусы — досыць выразна адмежаваныя гарызонты канцэнтрацыі дзейных органаў раслін. Ярусы могуць быць утвораны адным ці двума і больш відамі. У лясах адрозніваюць ярусы:

1. Дрэвастой. Полаг лесу — сукупнасць крон дрэў, якія стуліліся. У лясах умеранага пояса можа быць да двух лясных полагаў, у трапічных лясах — да пяці ярусаў дрэвастою. У вільготных трапічных лясах ёсць ярус вельмі высокіх дрэў, што ўзвышаюцца над полагам лесу.
2. Падлесак. Складаецца з хмызнякоў і нізкіх дрэў.
3. Травяны ці травяна-кусцікавы.
4. Мохавы ці імхова-лішайнікавы.
5. Лясны подсціл — «пласт арганічных рэшткаў на паверхні глебы ў лесе»(БСЭ).

Яна складаецца з апалых лістаў, галінак, кветак, пладоў, кары і іншых рэшткаў раслін, фекалій і трупаў жывёл, абалонак кукалак і лічынак. Бывае, што ў лясной подсцілцы знаходзіцца трохі мільёнаў насельнікаў на кожным квадратным метры, ад найпрасцейшых і бактэрый да мышэй і іншых дробных сысуноў. Таму звычайна подсцілка і есці самы густанаселены ярус. Пласт рэшткаў адмерлых раслін уяўляе сабою мёртвае покрыва. Роля лясной подсцілкі вельмі вялікая, яна выконвае наступныя функцыі:

1. 1. Месца ўтварэння перагною.
   2. Абарона глебы ад размыву і механічнага ўшчыльнення.
   3. Рэгулятар водна-паветранага рэжыму глеб.
   4. Рэгулятар лесараслінных уласцівасцей глеб.
   5. Месца канцэнтрацыі элементаў сілкавання раслін.
2. Падземны ярус лесу складаецца з каранёвай сістэмы раслін, лясных глеб і іх шматлікіх насельнікаў, уключаючы фаўну, грыбы і мікраарганізмы.

Сустракаецца па-за ярусная расліннасць з павойных раслін, і эпіфітаў.

Асноўным кампанентам з'яўляецца дрэвастой. Падлесак і падрост, а ў лясах з густым шчыльным полагам і жывое наглебавае покрыва, могуць адсутнічаць. Жывое наглебавае покрыва складаецца з наяўныя імхі, лішайнікі, травяністыя расліны і хмызнячкі.

Узлесак лесу

Узлесак лесу — паласа пераходу да сумежнага тыпу расліннасці. Звычайна, на ўзлеску дрэвы пакрыты лісцем на ўсю вышыню, тут больш хмызнякоў, ліян і падроста. Узлесак адрозніваецца ад суседніх тыпаў расліннасці краявідным складам раслін і жывёл. Многія віды сустракаюцца выключна на ўзлеску.

Ламачча

Ламачча ў Белавежскай пушчы.

Ламачча — паваленыя на зямлю ствалы дрэў ці іх часткі: суччына, галіны, сухія і гнілыя.

Свежае ламачча можа выкарыстоўвацца ў якасці паліва.

Свежае ламачча, у выпадку ўзнікнення ляснога пажару, спрыяе яго хуткаму распаўсюджванню. Апроч таго, ламачча дазваляе размнажацца казуркам, асабліва караедам, і развівацца грыбным хваробам, якія могуць перакінуцца на жывыя дрэвы. Таму свежае ламачча па магчымасці ў патрэбных колькасцях выдаляюць з лесу. Згнілае ламачча робіцца бясшкодным, і тады яго выдаленне з лесу прыносіць ужо не карысць, а шкода, дарма пазбываючы лясную глебу прыроднага ўгнаення.

Ламачча з'яўляецца сталым ці часовым жыллём для шматлікіх насельнікаў: мікраарганізмаў, грыбоў, суставаногіх, малюскаў, земнаводных і паўзуноў, птушак і нават дробных сысуноў. Для паспяховага развіцця раслін некаторых відаў трэба, каб іх насенне прарасло ў ламаччы.

Ламачча гуляе значную ролю як даўгачасны рэзервуар вугляроду. Прыкладам, у хваёвых лясах у ламаччы разам з глебай можа змяшчаць да 25—30% назапашанага ў лесе вугляроду.

Лес як экасістэма

Лес — гэта не проста сукупнасць дрэў і хмызнякоў, лес з'яўляецца экасістэмай — складанай супольнасцю з цесна злучаных паміж сабой элементаў, сюды ўваходзяць як жывыя арганізмы (біёта), так і нежывая, абіятычны складнік — паветра, глеба і вада. Лясная біёта складаецца з, расліннасць, жывёл і мікраарганізмы, прытым лясная расліннасць — гэта не толькі драўняная расліннасць, — гэта таксама травы, імхі, грыбы, багавінне і лішайнікі. Струмені энергіі і рэчываў (прыкладам, кісларода) цыркулююць у экасістэме, утвараючы колазварот і злучаючы ў адно цэлае ўсе элементы жывой і нежывой прыроды. Прыкладам з'яўляюцца працэсы, злучаныя з фотасінтэзам — працэсам утварэння пажыўных рэчываў з вады і вуглякіслага газу з выкарыстаннем энергіі сонечнага святла. Здольнасцю да фотасінтэзу валодаюць толькі зялёныя расліны, таму ўсе астатнія змушаны сілкавацца або гэтымі раслінамі, або іншымі арганізмамі, якія выкарыстоўваюць у ежу расліны, і такім чынам расліны, адкрыта ці ўскоснае, з'яўляюцца крыніцай сілкавання для ўсіх арганізмаў. Вельмі важная роля бактэрый і іншых арганізмаў, што раскладаюць адыходы памену рэчываў і рэшткі раслін і жывёл, утвараючы прасцейшыя рэчывы, якія могуць быць выкарыстаны надалей у абмене рэчываў.

Насаджэнні

Асноўны артыкул: Насаджэнне, лесазнаўства

Лесапасадка розных узростаў з вышыні птушынага палёту

Насаджэнне (лясны фітацэноз) — аднастайная пляцоўка лесу, адрозныя ад суседніх па характары расліннасці, галоўным кампанентам з'яўляецца дрэвастой. Яны могуць адрознівацца паходжаннем, складам, узростам, ступенню стуленасці ці формай.

Найбольшае значэнне мае адрозненне паміж выносістымі і нізкастволымі насаджэннямі. Выносістыя ўтвораны дрэвамі, што выраслі з насення, а нізкастволыя — што адбыліся ад парасніку. У адным і тым жа насаджэнні могуць быць дрэвы рознага паходжання.

Хваёвыя насаджэнні, звычайна, насеннага паходжання, а натуральныя насаджэнні лісцяных парод — змяшанага паходжання.

Па складзе адрозніваюць насаджэнні чыстыя, з дрэў адной драўнянай пароды, і змяшаныя — з дрэў дзвюх ці больш розных парод. Насаджэнні натуральнага паходжання, як правіла, з'яўляюцца змяшанымі. Чыстыя насаджэнні сустракаюцца толькі на глебах, прыдатных для ўзросту якой-небудзь адной драўнянай пароды, прыкладам, чыстыя хваёвыя насаджэнні на сухіх пясчаных глебах, насаджэнні чорнай алешыны на багнах.

Суадносіны ўзроставых груп (маладнякі, сярэднеўзроставыя, саспелыя, перастойныя) вызначае ўзроставую структуру ляснога фітацэнозу. Класы ўзросту адрозніваюць у залежнасці ад асобных парод (бук, піхта каўказская, таполя), груп парод (хвойныя, цвёрдаліставыя, мяккалістыя), а таксама і ад таго, насенным ці парасткавым з'яўляецца насаджэнне. Узрост усіх дрэў, якія ўтвараюць насаджэнне, можа быць аднолькавы (аднаўзроставае насаджэнне) ці распазнаны (рознаўзроставае насаджэнне). У натуральных лясах аднаўзроставыя насаджэнні ўзнікаюць рэдка (прыкладам, пасля моцнага пажару); зазвычай, іх узнікненне злучана з гаспадарчай дзейнасцю чалавека.

Калі насаджэнні доўга растуць на адным месцы, не змяняючы складу драўняных парод, то яны з'яўляюцца карэннымі. Вытворныя, ці другасныя, вырастаюць на месцы карэнных лясоў, якія загінулі з-за стыхійных бедстваў — пажараў, ураганаў, экстрэмальных марозаў, працяглых засух, інфекцыйных хвароб дрэў ці нашэсцяў казурак, а таксама лясоў, высечаных чалавекам.

Па паходжанні насаджэння могуць быць натуральнымі ці штучнымі. Асаблівае месца сярод штучных насаджэнняў займаюць ахоўныя лясныя насаджэнні — штучныя насаджэнні для абароны ад неспрыяльных прыродных фактараў, у тым ліку для змагання з засухай, воднай і ветравой эрозіяй. Апроч іншага, ахоўныя лясныя насаджэнні спрыяльна ўплываюць на мікраклімат, снего-размеркаванне, гідралагічны рэжым глебы. Іх уладкоўваюць пасадкай ці пасевам, галоўным чынам, у стэпавых, лесастэпавых і паўпустынных раёнах. Яны могуць служыць для абароны многіх аб'ектаў, у тым ліку сельскагаспадарчых угоддзяў, глеб, вадаёмаў, дарог, населеных пунктаў.

Ступень стуленасці

Аднаўзроставае чыстае насаджэнне (елка звычайная). У месцах з парушанай стуленасцю полага на подсцілцы заўважная травяністая расліннасць.

Ступень стуленасці насаджэння (ступень зацянення змешчанай пад ім глебы) — акалічнасць, мелае велічэзнае значэнне: на зацененай полагам насаджэння глебе адбываецца назапашанне лясной подсцілкі, дзякуючы якой падтрымваецца ўрадлівасць глебы. З парушэннем стуленасці сонечныя прамені пракрадаюцца да глебы, з-за чаго подсцілка хутчэй раскладаецца, з'яўляецца травяністая расліннасць, глеба ўшчыльняецца, і ўсё гэта неспрыяльна адлюстроўваецца на ўзросце дрэў. Да вызначанага веку аднавекавыя насаджэнні застаюцца стуленымі, потым пачынаецца натуральнае вырэжванне. З маладога веку паміж дрэвамі, утваральнымі насаджэнне, ідзе змаганне з-за абшару, патрэбнага для паступова разрасталых вяршынь; многія дрэвы пры гэтым змаганні аказаваюцца адсталымі і ў выніку гінуць. Такім чынам, змаганне паміж дрэвамі абумаўляе натуральнае змяншэнне ствалоў у насаджэнні, якая асабліва рэзка заўважная ў маладых і сярэдневекавых насаджэннях. Дрэвы, што адміраюць у маладым веку, маюць невялікія вяршынкі, адміранне якіх выклікае ўтварэнне малых прасветаў, якія хутка зачыняюцца дзякуючы разрастанню вяршынь астатніх дрэў. У больш высокім веку адміраюць буйныя дрэвы, вяршыні якіх займалі так шмат месца, што якія ўтвараюцца прасветы не могуць ужо зачыняцца вяршынямі астатніх дрэў, якія да таго ж растуць, з прычыны старэчага веку, даволі павольнае. Такім чынам, у вызначаным веку, больш высокім для ценетрывалых парод, прыкладам, елкі, піхты, бука, граба, і маладзейшым для святлалюбных, прыкладам, хвоі, дуба, бярозы, у насаджэннях пачынаюць з'яўляцца прасветы, што не могуць зачыніцца і парушаюць стуленасць.

Гаспадарчая ацэнка

Вызначэннем колькасных параметраў лясоў, прыкладам, запасаў драўніны, вышыні і якасці дрэў і дрэвастояў займаецца дэндраметрыя, ці лясная таксацыя. Гэта трэба як доўжачы камерцыйнай ацэнкі лясоў, так і для вывучэння іх развіцця і ацэнкі эфектыўнасці іх выкарыстанні і гадоўлі.

• Банітэт лесу — паказнік прадукцыйнасці насаджэння (хуткасці прыросту драўніны). Хуткасць узросту дрэў залежыць ад глебава-грунтовых, кліматычных умоў і ўплыву чалавека на лес. Банітэт залежыць ад сярэдняй вышыні дрэў асноўнай пароды з улікам іх узросту. Для ўсіх драўняных парод выкарыстоўваецца баніціровачная шкала, складзеная ў 1911 годзе прафесарам М. М. Арловым. Насенныя і парасткавыя насаджэнні маюць асаблівыя шкалы.

Гісторыя лясоў

Старажытная гісторыя

Самыя першыя наземныя расліны выяўлены ў Аўстраліі. Іх узрост прыкладна 395 млн гадоў. Каля 370 млн гадоў назад (пачатак дэвонскага перыяду) на сушы шырока пашырылася расліннасць з нізкіх хмызняковых формаў.

Першымі лясамі былі нізкарослыя лясы з гіганцкіх хвошчаў і плаўнаў, якія мелі вышыню больш 7,5 м, з падлескам з прымітыўных папарацей і іншых дробных раслін.

Каля 345 млн гадоў назад пачаўся каменнавугальны перыяд, цягам якога на сушы пашырыліся густыя, шырокія лясы з гіганцкіх хвашчоў, дзеразы і дравяністых папарацей, якія мелі вышыню каля 30 м. У гэты ж час з'явіліся першыя прымітыўныя голанасенныя расліны — насенныя папараці і кардаіты. У каменным вугалі, утвораным у той перыяд, часта прысутнічаюць шматлікія выкапнёвыя рэшткі раслін.

Напачатку пермскага перыяду (280 млн гадоў назад) адбываліся працэсы гораўтварэння, магутнага зледзянення Паўднёвага паўшар'я і глабальнага пераразмеркавання сушы і мора, клімат рабіўся ўсё сушэйшым. У гэты час шырыліся прымітыўныя сагаўнікавыя і хвойныя, выцясняючы гіганцкія хвашчы, дзеразу і дравяністыя папараці.

Эра дыназаўраў

Каля 225 млн гадоў назад пачалася эпоха дыназаўраў — мезазойская эра. У трыясавым і юрскім перыядах асноўны дрэвастой утваралі сагаўнікавыя і хваёвыя (шмат секвой), пашырылася вялікая колькасць гінкгавых. Ва Усходнім Кітаі дагэтуль расце гінкга двулопастны, адзіны захаваны дагэтуль прадстаўнік класа гінгкавых. Найболей пашыранымі былі хваёвыя лясы з дрэў, падобных на сучасныя араўкарыі.

У трыясавым перыядзе з'явіліся першыя пакрытанасенныя (кветкавыя) расліны. Цягам юрскага перыяду паступова павялічвалася разнастайнасць кветкавых, а хваёвых парод і іншых голанасенных рабілася ўсё менш. Кветкавыя расліны сталі дамінаваць у дрэвастоі падчас мелавога перыяду (135-65 млн гадоў назад), сярод іх былі продкі сучасных фікусаў, магнолій, падубаў, дубоў, сасафрасаў, вербаў і клёнаў. Метасеквоя — дрэва з ігліцай, якая ападае — пашырылася па ўсім Паўночным паўшар'і падчас мелавога і палеагенавага перыяду.

Нядаўні час

Напачатку палеагенавага перыяду, у эпоху палеацэна, клімат працягваў заставацца цёплым і вільготным, што спрыяла разнастайнасці флоры і багаццю расліннасці, у тым ліку пакрытанасенных драўняных раслін. Лясы Паўночнага паўшар'я былі падобныя на сучасныя лясы трапічнага і ўмеранага паясоў.

• Арктатрацёвы тып флоры быў самым паўночным з існавалых у той час. Лістападныя дрэвы і іншыя расліны гэтага тыпу былі вельмі падобныя на сучасныя расліны ўсходу Паўночнай Амерыкі і Азіі, былі вельмі падобныя на ўсёй гэтай тэрыторыі шырання. Дамінантнымі шырокалісцевымі пародамі былі вяз, каштан, клён, важную ролю гулялі алешына і метасеквоя.
• Трацёвы неатрапічны тып флоры быў пашыраны бліжэй да экватара, адрозніваўся вечназялёнымі шырокалісцевымі пародамі, роднымі сучасным трапічным і субтрапічным выглядам. У неагенавым перыядзе, у звязку з зменамі кліматычных умоў, тыпы флоры перасунуліся ў кірунку да экватара. Тэрыторыі лясоў скарачаліся, саступаючы месца травяным супольнасцям.
• Мадратрацёвы тып флоры сфармаваўся на захадзе Паўночнай Амерыкі па меры шырання сухога клімату, для яго характэрныя драбналістыя дрэвы і хмызнякі, падобныя на сучасныя мексіканскія і паўднёвага захаду ЗША.

У канцы кайназойскага перыяду на захадзе Паўночнай Амерыкі адбываліся працэсы гораўтварэння і змен клімату. Дзякуючы гэтаму сталі дамінаваць хваёвыя пароды, раней малапрыкметныя ў арктатрацёвай флоры.

Чацвярцёвы перыяд, якім завяршылася кайназойская эра, пачаўся прыкладна 1,8 млн гадоў назад і працягваецца цяпер. Яго асаблівасці: чаргаванне эпох шырокіх мацерыковых абледзяненняў (гляцыялаў) і цёплых міжледавіковых эпох (інтэргляцыялаў). З-за гэтага змерлі многія выгляды дрэў і іншых раслін, заўважна і паўсюдна зменшыўся плошча лясоў.

Ахова лесу

На жаль, сёння аб'ём высечкі лесу нярэдка ў некалькі разоў перавышае аб'ём яго натуральнага аднаўлення. У сувязі з гэтым у цывілізаваных краінах надаецца шмат увагі ўзнаўленню лесу, як шляхам лесапасадак, так і поўнай забароны ў некаторых лясах кожнай гаспадарчай дзейнасці. Дзякуючы гэтаму ў гэтых раёнах забяспечваецца натуральнае ўзнаўленне лясоў, а ў некаторых краінах існуюць у невялікай колькасці лясныя пляцоўкі, дзе ніколі не мела месца ўмяшанне чалавека ў жыццё лесу. Ахова лесу з'яўляецца адным з кірункаў дзейнасці па ахове навакольнага асяроддзя і ахове прыроды і вырабляецца:

• на ўзроўні міжнароднага права, прыкладам, Канвенцыя, прынятая Канферэнцыяй ААН па навакольным асяроддзі і развіцці, Рыа-дэ-Жанэйра, 3-14 чэрвеня 1992 года.
• на дзяржаўным роўні.
• на ўзроўні грамадскіх арганізацый, аж да радыкальных метадаў шыпавання дрэў.

Імпрэзы, злучаныя з аховай лесу, можна падзяліць на наступныя групы:

• навукова-даследніцкія.
• арганізацыйна-тэхнічныя.
  • стварэнне запаведнікаў і іншых ахаваных тэрыторый.
  • лесааднаўленне.
• эканамічныя.
• адміністрацыйна-праўныя.

Літаратура

• Лес // БЭ ў 18 т. Т. 9. Мн., 1999.
• Атлас лесов СССР. — М., 1973.
• Леса. — М., Мысль, 1981. — 316 с. — (Природа мира).
• Сокольский И. Целебный красный лес // Наука и жизнь : журнал. — 2008. — № 2. — С. 156—160.
• Второв И. Лесная кладовая планеты. — Наука и жизнь. — № 10, 2013 г.
• Ковязин В. Ф., Мартынов А. Н., Мельников Е. С. Основы лесного хозяйства и таксация леса. — СПб.: Лань, 2008. — С. 384. — ISBN 978-5-8114-0776-7.

Спасылкі

• Федеральное агентство лесного хозяйства РФ Архівавана 7 красавіка 2014.
• Словарь лесных терминов Архівавана 12 кастрычніка 2007.