Мовы Беларусі
На Беларусі ў гутарковым ці афіцыйным ужытку існавалі некалькі моў.
Невядома, якімі былі мовы да з’яўлення тут індаеўрапейскіх народаў (іх называюць даіндаеўрапейскі субстрат). Невядома, якой была беларуская мова да праіндаеўрапейскага і праславянскага перыядаў сваёй гісторыі. (Ёсць меркаванні на той і на гэты конт).
Вымерлі мовы гунаў, некаторыя індаеўрапейскія (готаў, дняпроўскіх балтаў), якія былі чутныя на схіле Старажытнасці і ў Раннім Сярэднявеччы.
Пасля хрысціянізацыі беларускіх земляў у X стагоддзі мовай абрадаў стала царкоўнаславянская, распрацаваная Кірылам і Мяфодзіем на паўднёваславянскай македонскай аснове (уласна, яны стварылі толькі пачатковы варыянт — стараславянскую мову). Для заканадаўчых і летапісных тэкстаў выкарыстоўвалася агульная мова ўсходніх славянаў (старажытнаруская). Абедзве гэтыя мовы былі толькі пісьмовымі. У вуснай гутарцы гучалі мовы розных плямёнаў. Узніклі адасобленыя славяна-яўрэйскія мовы (гаворкі).
З XIV па XVIII стагоддзі ў Вялікім Княстве Літоўскім ўжывалася пісьмовая старабеларуская мова, на якой адбіліся некаторыя рысы народных гаворак. Гэтай мовай напісаныя тры статуты ВКЛ (1529, 1566, 1588 гадоў), летапісы, дзённікі і інш. З’яўляецца беларускі варыянт царкоўнаславянскай мовы, упершыню выкарыстаны ў выданнях Францыска Скарыны; разам з тым яе роля на беларускіх землях часова зменшваецца.
|
Польска квітнет лаціною, Ян Казімір Пашкевіч. 1621. |
З XVI стагоддзя, калі адбылося з’яднанне ВКЛ з Польскім Каралеўствам у канфедэратыўную Рэч Паспалітую, набірае моц паланізацыя вышэйшых станаў грамадства праз каталіцкую царкву. Польская мова выцясняе старабеларускую з дзяржаўнага ўжытку і друку. У 1697 годзе было загадана пісаць афіцыйныя дакументы ў ВКЛ толькі па-польску. Аднак гэтая пастанова тычылася пераважна канцылярыі ВКЛ і судоў: некаторыя акты мясцовых магістратаў, цэхаў працягвалі выходзіць па-беларуску. Беларуская мова выкарыстоўвалася для навучання толькі уніяцкім ордэнам базыльянаў.
Пісьменнікі з ВКЛ карысталіся лацінскай, радзей французскай і іншымі мовамі. Ужываюцца таксама мовы розных народаў ВКЛ: цыганская (індаеўрапейская індаарыйскай групы), балтыйская літоўская (індаеўрапейская), якая на закаце дзяржавы стане афіцыйнай, караімская (цюркская).
Пасля ўваходу беларускіх земляў у 1772—1795 гадах у склад Расійскай імперыі, паланізацыя працягваецца, але паступова саступае месца русіфікацыі і дамінаванню рускай мовы. Носьбітамі беларускіх гаворак засталіся сяляне і мясцовая дробная шляхта. У гэты час існуюць польска-беларускае, руска-беларускае двухмоўе; значная частка насельніцтва Беларусі — яўрэі — карысталіся мовай ідыш. У рэлігіі і літаратуры побач з ім быў ашкеназскі іўрыт, але жывой і гутарковай мовай быў толькі ідыш. Урад навязваў яўрэям нямецкую і рускую мову, уціскаючы ідыш.
У XIX стагоддзі новая беларуская мова, заснаваная збольшага на народных гаворках, знаходзіць дарогу ў літаратуру. Найвыбітнейшымі ўзорамі беларускай літаратуры першай паловы стагоддзя з’яўляецца творчасць Вікенція Равінскага і Яна Чачота, другой — Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і Францішка Багушэвіча.
У 1906 годзе былі заснаваныя кнігавыдавецкая суполка «Загляне сонцэ і ў наша аконца» і газета «Наша Ніва», якія згуртавалі вакол сябе дзеячаў беларускай культуры, стаўшы рухавіком Беларускага Адраджэння. Дзякуючы ім адбываліся папулярызацыя і выпрацоўка літаратурных норм беларускай мовы.
Згодна з Другой Устаўной граматай, прынятай у 1918 годзе выканаўчым камітэтам Першага Усебеларускага з’езда, «…У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі ўсе народы маюць права на нацыянальна-пэрсанальную аўтаномію; абвяшчаецца роўнае права ўсіх моваў народаў Беларусі.»
У Сярэдняй Літве 1920 года дзяржаўнай была польская мова, дапаможнымі — яўрэйская, літоўская і беларуская.
У БССР, створанай у 1920 годзе, афіцыйнымі мовамі былі беларуская, руская, польская, ідыш. Шэраг моў падтрымліваўся ў меншых маштабах (нямецкая, латышская, цыганская і іншыя). Пасля вайны афіцыйны статус захавалі толькі дзве першыя, прычым назіралася звужэнне ўжытку беларускай мовы на карысць рускай.
26 студзеня 1990 года Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон «Аб мовах», згодна з якім беларускай мове надаваўся статус дзяржаўнай, а руская ўжывалася, як мова міжнацыянальных зносін.
Пасля рэферэндуму 1995 года рускай мове нададзены аднолькавы статус з беларускай.
Суадносіны моў на Беларусі ў 1999, 2009 і 2019 гадах:
| беларуская | руская | іншыя | |
|---|---|---|---|
| 1999 (родная) | 73,7 % | 21,9 % | 4,4 % |
| 1999 (хатняя) | 36,7 % | 62,8 % | 0,5 % |
| 2009 (родная) | 53,2 % | 41,5 % | 5,3 % |
| 2009 (хатняя) | 23,4 % | 70,2 % | 6,4 % |
| 2019 (родная) | 54,1 % | 42,3 % | 3,6 % |
| 2019 (хатняя) | 26,0 % | 71,4 % | 2,6 % |
Асаблівы тып гаворак беларускай мовы складаюць заходнепалескія гаворкі.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Г. Пашков и др. Республика Беларусь: энциклопедия в 6 т. Т. 1 — Минск: БелЭн, 2005
- С. Станкевіч РУСІФІКАЦЫЯ БЕЛАРУСКАЕ МОВЫ Ў БССР І СУПРАЦІЎ РУСІФІКАЦЫЙНАМУ ПРАЦЭСУ
- Тэкст закона аб мовах у рэдакцыі 1990 года
- Бітва за роднае слова. Публікацыя ў газеце «Звязда» у 3 частках, прысвечаная стану беларускай мовы(недаступная спасылка)
- Мовы насельніцтва Беларусі паводле перапісу 2009
