Мяжа аселасці

Карта мяжы яўрэйскай аселасці (чырвоная лінія)

Мяжа аселасці — у Расійскай імперыі з 1791 па 1917 год (фактычна па 1915 год) — граніца тэрыторыі, за межамі якой забаранялася пастаяннае пражыванне яўрэям (то бок іўдзеям, за выключэннем некалькіх катэгорый, у якія ў розныя часы ўваходзілі, напрыклад, купцы першай гільдыі, асобы з вышэйшай адукацыяй, адслужылыя рэкруты, рамеснікі, прыпісаныя да рамесных цэхаў, караімы.

Абмежаванне ўзнікла па ўказе Кацярыны II 1791 года (пасля Другога падзелу Рэчы Паспалітай), калі да Расійскай імперыі адыйшлі, разам з тамтэйшым мясцовым насельніцтвам, яе заходнія тэрыторыі), як тэрыяторыя Расіі, дзе дазвалялася сяліцца і гандляваць яўрэям. Гэтая мяжа ахоплівала адмыслова агавораныя населеныя пункты гарадскога тыпу (мястэчкі, у сельскай мясцовасці пражыванне таксама не дазвалялася) значнай часткі Царства Польскага, Літвы, Беларусі, Бесарабіі, а таксама часткі тэрыторый сучаснай Украіны, якая была размешчана ў паўднёвых губернях Расійскай імперыі.

Гісторыя

Фактычна пачатак мяжы яўрэйскай аселасці быў пакладзены загадам Кацярыны II ад 23 снежня 1791 года (3 студзеня 1792), які фармальна быў выніковай рэакцыяй урада імперыі на ліст Віцебскага яўрэйскага купца Цалко Файбішовіча; указ даваў дазвол яўрэям пастаянна жыць разам з Беларуссю, таксама ў Наварасіі — тады нядаўна далучаным да Расіі рэгіёне, і забараняе запіс у купецтва, у прыватнасці, у Маскве (чаго і патрабавалі мясцовыя купцы, таму што баяліся канкурэнцыі). Даследчык гісторыі яўрэйства ў Расіі Генрых Сліазберг адзначаў, што ўказ Кацярыны 1791 быў сведчаннем толькі таго, «што не палічылі патрэбным зрабіць выключэнне для яўрэяў: абмежаванне ў праве перамяшчэння і свабоднага абрання жыхарства існавала для ўсіх, ў значнай ступені нават для дваран».

З трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у склад мяжы ўвайшлі Віленская і Гродзенская губерні.

Пра канчатковае юрыдычнае афармленне мяжы аселасці паведаміла «Палажэнне аб уладкаванні яўрэяў» 1804 года, якое пералічвала тыя губерні і тэрыторыі, дзе яўрэям дазвалялася сяліцца і гандляваць. Да губерняў, адкрытых для яўрэяў далучаныя Астраханская і Каўказская губерні (да 1835 года). «Палажэнне» строга прадпісвала ўсім яўрэям запісвацца ў адзін са «станаў»: земляробаў, фабрыкантаў і рамеснікаў, купецтва, мяшчанства. «Палажэнне» 1804 збольшага засноўвалася на «меркаванні» сенатара Г. Дзяржавіна аб чынніках харчовага дэфіцыту ў Беларусі.

Геаграфія мяжы аселасці

У мяжу аселасці ўваходзілі спецыяльна адведзеныя мястэчкі ў наступных губернях:

1. Бесарабская;
2. Віленская;
3. Віцебская, уключаючы Себежскі і Невельскі паветы (цяпер — частка Пскоўскай вобласці), Веліжскі павет (у цяперашні час — частка Смаленскай вобласці) і тры Інфлянцкіх паветаў (зараз — частка Латвіі);
4. Валынская;
5. Гродзенская;
6. Екацерынаслаўская;
7. Кіеўская;
8. Ковенская;
9. Мінская;
10. Магілёўская;
11. Падольская;
12. Палтаўская;
13. Таўрычная;
14. Херсонская;
15. Чарнігаўская, у тым ліку Суражскі, Мглінскі, Навазыбкаўскі і Старадубскі паветы (у цяперашні час у складзе Бранскай вобласці).

Акрамя таго, у межах аселасці апынуліся ўсе дзесяць губерняў Царства Польскага. З мяды аселасці былі выключаны Кіеў (яўрэям дазвалялася жыць толькі ў некаторых частках горада), Мікалаеў, Ялта і Севастопаль.