Намітка

М. М. Філіповіч. Жанчына ў намітцы.1928

Манекен жанчыны ў беларускім нацыянальным касцюме ў інтэр’еры хаты ў Беларускім дзяржаўным музеі народнай архітэктуры і побыту

На́мітка, намётка, таксама павойнік — старажытны традыцыйны жаночы галаўны ўбор усходніх славян, які насілі замужнія жанчыны ў Беларусі, Літве, паўднёвых абласцях Расіі і Украіне. Намітка — абавязковы элемент жаночага нацыянальнага касцюма беларусаў і ўкраінцаў. Уяўляе сабой паласу з вельмі тонкага белага кужэльнага льнянога палатна, радзей — канаплянай або шаўковай тканіны, шырынёй 30-70 сантыметраў і даўжынёй ад трох да пяці метраў, якая пэўным чынам завязваецца вакол галавы паверх каптура ці подвачкі.

Гісторыя

Бабуля ў нацыянальным касцюме. Добра відаць традыцыйную беларускую намітку

У княжую эпоху жанчыны накрывалі галаву тканінай — прастакутным кавалкам палатна памерам 2 м на 40-50 см белага або пурпурнага колеру з упрыгожанымі канцамі. Існавала два спосабы звязвання ўбруса: яго накідвалі на галаву, пакідаючы шыю свабоднай або абмотвалі вакол шыі пад падбародкам. У Іпацьеўскім летапісе таксама згадваецца падобны галаўны ўбор — павойнік. Першы спосаб нашэння выкарыстоўваўся на Бойкаўшчыне яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя.

У XVI—XVIII стагоддзях жанчыны таксама насілі абрус. Але пачынаючы з XV—XVI стагоддзяў на мініяцюрах пачынаюць з’яўляцца жанчыны ў намітках. У пісьмовых крыніцах тэрмін «наміткі» згадваецца пад 1565 годам у Львоўскай гарадской кнізе, а таксама ў «актавай кнізе Жытомірскага гарадскога ўрада XVI ст.». У Лохвіцкай ратушнай кнізе другой паловы XVII ст. з’яўляюцца тэрміны «намётка» і «перамётка». Але самай распаўсюджанай назвай гэтага галаўнога ўбору ў той час быў «серпанок». Намёткі і серпанок адрозніваліся матэрыялам. Намёткі выраблялася са звычайнага палатна, серпанок — з вельмі тонкай.

У XVIII стагоддзі было наладжана прамысловая вытворчасць серпанкоў на фабрыках.

У XIX стагоддзі намёткі была вядомая па ўсёй тэрыторыіБеларусі і Украіны. У гэты час яе ткалі з лепшых гатункаў лёну ў хатніх умовах тонкімі, як марля. У пачатку XX стагоддзя наміткі яшчэ сустракаліся ў побыце месцамі па вёсках. У перадваенныя гады пераміткі насілі ў заходніх абласцях Украіны, а ў Карпатах і на Валыні яны затрымаліся і да другой паловы ХХ стагоддзя, але шырокага ўжывання ўжо не мелі і паступова сышлі з выкарыстання зусім.

Зараз намёткі з’яўляюцца часткамі мастацкіх калекцый, таварам на антыкварных кірмашах, адзеннем фальклорных калектываў. Павышаецца цікавасць да іх у сучасных замужніх жанчын, якія хочуць апранацца традыцыйна на падзеі ў стылі этна. Майстар-класы са старажытнымі спосабамі завязвання праводзяць у Музеі Івана Ганчара, Нацыянальны музей народнага мастацтва Гуцульшчыны і Пакуцця імя І. Кобрынскага, Нацыянальны музей у Львове.

Назвы

У розных рэгіёнах наміткі называлі па-рознаму. На Валыні намітку называлі «плат», на ўкраінскім Палессі — «завивало», на Лемкаўшчыне — «рубок», на Букавіне — «рушник»; на Валынскім Палессі — «намітець»; на Гуцульшчыне, усходзе Закарпацця, захадзе Букавіны, поўдні Заходняга Падолля — «перемітка»; Букавіне і Усходнім Падоллі — «рантух»; на Заходнім Палессі — «серпанок», на Чарнігаўскім Палессі — «зав’язка»; на Усходнім Падоллі — «нафрама», рускія звалі падобны галаўны ўбор убрус, полотенце, ширинка, подширье, фата, гомылька.

Тканіна

Тканіна для наміткі ткалася спецыяльная. Ніткі вутка не прыбіваліся шчыльна адна да адной, таму гатовае палатно нагадвала марлю. У якасці матэрыяла на Беларусі часцей за ўсё бралі лён, радзей каноплю, у Кіеўскай вобласці наміткі рабілі з белага шоўку.

Завязванне

Намітка, Ровеншчына

Дзяўчына з Палесся у намітцы

Перамітка, Цярнопальшчына

У залежнасці ад мясцовасці існавала каля 30 розных спосабаў завязвання намітак. Пад намітку жанчыны апраналі чапец, які мог быць сатканы з грубых нітак хатняга прадзення, а мог быць сшыты з пакупных палотнаў і упрыгожаны залатой вышыўкай у залежнасці ад дастатку сям’i. Часам на галаву клалі выразаныя з дрэва падложкі для таго, каб форма наміткі была больш выразнай і прыгожай. У якасці падложкі маглі выкарыстаць таксама валік з кудзелі, абшыты палатном, на які накручвалі валасы ці подвачку — абруч з лазы або ясеня шырынёй у далонь і памерам у абхоп галавы. Палотнішча абмотвалася вакол галавы, спускаючы канцы на плечы і спіну.

Намітка закрывала лоб і шыю, прыцягваючы ўвагу да вачэй і надаючы ім асаблівае ззянне, таму нават немаладыя жанчыны выглядалі больш прыгожымі. Звісаючыя канцы наміткі падкрэслівалі паставу.

Часцей за ўсё адзін канец наміткі праходзіў пад барадой і драпіраваўся над плячом, а другі спадаў на спіну. Часам абодва канцы завязваліся ззаду, напрыклад, у магілёўскім строі, над ілбом ці па баках, напрыклад, у Капыльска-Клецкім строі.

У некаторых выпадках завязаную намітку замацоўвалі доўгімі шпількамі, каб яе можна было здымаць і надзяваць як шапку і не завязваць кожны раз нанова.

Аздабленне намітак

Наміткі ўпрыгожваліся складанай вышыўкай, часта з сімвалічнымі традыцыйнымі ўзорамі ці арнаментам. Вышыўка размяшчалася па краю і на канцах наміткі. Выкарыстоўваліся таксама каклюшныя карункі ці мохрыкі(у пухавіцкім, маларыцкім і кобрынскім строях) і узорнае ткацтва.

Святочныя наміткі ўпрыгожвалі зелянінай, букетамі штучных і жывых кветак, папяровым веерам, як у ляхавіцкім строі, пер’ем, як у кобрынскім строі, каробачкай з двума «рожкамі» з пукоў фарбаванага пер’я, як у касцюме свацці ў маларыцкім строі.

На Заходнім Палессі наміткі былі пераважна палатняныя, толькі ў сяле Крупава Дубровіцкага раёна Ровенскай вобласці выраблялі тонкае кісейнае палатно. Аздаблялі канцы прастакутнымі палосамі вышыўкі ці ткацтва, а таксама часта чало — вузкую палоску, якая пры вывязванні аказвалася над тварам. Чало не абавязкова знаходзілася пасярод намёткі, а магло быць размешчана бліжэй да аднаго з бакоў. Гэта залежала ад плануемага спосабу завязвання. Таксама, з прычыны таго, што пры завязванні намётка складалася ў некалькі разоў, частка яе паверхні заставалася ўтоенай, так палескія жанчыны мелі магчымасць рабіць некалькі варыянтаў узораў на канцах і два розных чала, якія аказваліся бачны па чарзе ў залежнасці ад жадання ўладальніцы. Дэкарыраванне ажыццяўлялі пераборным ткацтвам чырвонай ніткай або вышыўкай заваліканнем чырвоным з украпваннем чорнага (сіняга) або выразаннем («рыззю») з даданнем прамой гладдзі і верхаплуту белым (ці з даданнем чырвонага і сіняга).

Пакуцкія і гуцульскія пераміткі былі палатнянымі і ўпрыгожаны на канцах пераборным ткацтвам з сусальнымі срэбнымі і залатымі кветкамі, таксама мелі пэндзлікі.

Абрадавае значэнне

Па народных вераваннях намітка мела значэнне абярэга, яе адсутнасць магла прывесці да псуты ў гаспадарцы. Таму жанчыны ад вяселля і да смерці ўбіралі покрыва кожны раз, выходзячы з хаты.

Першапачаткова намітку насілі і ў будні, і ў святы, але пасля з-за дастаткова вялікай складанасці завязвання яна стала ўборам для асаблівага выпадку: свята, кірмашу, якога-небудзь абраду, напрыклад, вяселля, яе таксама апраналі ў царкву.

Часцей за ўсё жанчына ўпершыню апранала намітку на ўласнае вяселле. На Палессі маладой пасля вянчання ў царкве надзявалі намітку, і яна насіла яе цэлы дзень. Па прыезду нявесты, у хаце жаніха свёкар здымаў намітку і сяброўкі расчэсвалі нявесце валасы, закручвалі іх на тканку і надзявалі чапец і хустку. Шлюбавая намітка захоўвалася ўсё жыццё і ўкладывалася ў труну жанчыны.

Гл. таксама

• Беларускія нацыянальныя галаўныя ўборы
• Брыль (капялюш)
• Строй

Літаратура

• Намітка // Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкалегія: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. . — Мн.: БелСЭ, 1989. — С. 337. — 575 с. — ISBN 5-85700-014-9.
• Стельмащук Г. Г. Традиційні головні убори українців. — Кіеў, 1993. — 240 с.
• Стельмащук Г. Г. Давнє вбрання на Волині. — Луцк, 2006. — 280 с. — ISBN 966-361-113-8.
• Віннікава М. М. (2011)."Аб рэканструкцыі сэнсавага значэння і спосабаў нашэння жаночых галаўных ўбораў Тураўшчыны" (pdf). Праверана 31 сакавіка 2014. (руск.)

Спасылкі

Вонкавыя відэафайлы
	Намітка
	«Прывід з Давыд-гарадка»

• Фальклор Беларусі. Жаночы касцюм. Галаўныя ўборы Архівавана 21 верасня 2008.
• Намітка на эскізах сучасных мадэльераў Архівавана 24 лістапада 2010.
• Лялька на чайніку ў намітцы лунінецкага строю Архівавана 20 сакавіка 2011.
• Выявы ўкраінскіх намітак
• Пакрокавае завязванне наміткі (facebook)
• Качур К. Викидайте обручки — одягайте намітки(укр.) // Рукотвори. — 2009.