Плошча Свабоды (Полацк)

Плошча Свабоды (Парадная плошча, з 1830 г. вядомая як Корпусная плошча) — плошча ў заходняй частцы Полацка, горадабудаўнічы ансамбль XVII—XVIII стст. Сфарміраваўся ў XVII ст. перад касцёлам Святога Стэфана і калегіумам езуітаў. У 1776—1784 гг. забудаваная жылымі і адміністрацыйнымі будынкамі ў стылі класіцызму паводле праекту архітэктара I. Зігфрыдана.

Гісторыя

Старажытны Полацк лічыўся адным з найбуйнейшых і найважнейшых гарадоў Беларусі, але з уключэннем горада ў 1307 годзе ў склад Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага вельмі значна змяніліся як сацыяльна-палітычны лад горада, так і яго вобраз. Менавіта ў гэты перыяд, XIV—XV стст., пад уплывам заходнееўрапейскага горадабудаўніцтва і ў сувязі з атрыманнем Магдэбургскага права галоўная плошча перамясцілася ад сцен Верхняга замка ўглыб тэрыторыі Вялікага пасада. Такім чынам, гарадская ўлада спрабавала паказаць сваю значнасць і адносную незалежнасць ад княжацкай улады, акрамя таго горад пачаў хуткімі тэмпамі расці і старая плошча ўжо не адказвала планіровачным патрабаванням, не спраўлялася з роляй цэнтра. З канца XVI да канца XVIII стагоддзя, калі горад уваходзіў у склад Рэчы Паспалітай, нароўні з перыядам кіравання Усяслава Чарадзея лічацца залатым часам для Полацка.

Пра выгляд плошчы ў XVI стагоддзі вядома мала. У гістарычных крыніцах згадваецца, што ў забудову плошчы ўваходзіў адзін з найстаражытных у княстве кальвінскі збор. Вядома таксама, што на паўночным боку плошчы размяшчаўся бернардзінскі кляштар, пабудаваны яшчэ ў 1498 годзе. Хутчэй за ўсё, што прамавугольная планіроўка, якая была ўласцівая ўнутраным тэрыторыям крэпасцей Адраджэння і найбольш адпавядала горадабудаўнічым ідэям Новага часу, з'явілася ў канцы XVI — пачатку XVII стагоддзя. Нягледзячы на не цалкам выразную рэгулярнасць ліній забудовы, добра прасочваецца блізкая да сіметрычнай кампазіцыйная схема рынку.

У другой палове XVII стагоддзя на месцы спаленага ў 1660 годзе збора пабудаваны драўляны езуіцкі калегіум. Верагодна, што ў гэты ж час быў збудаваны і драўляны езуіцкі касцёл, асвячоны ў гонар Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі і Св. Стэфана, нябеснага заступніка караля-заснавальніка Стэфана Баторыя. З прыходам езуітаў пачаўся новы перыяд росквіту мастацтва, навукі і адукацыі Полацка. У той час ўжо фактычна склалася рэнесансная кампазіцыю плошчы. З усходу, поўначы і поўдні да рынку падыходзіла па тры вуліцы, што тыпова для рэнесансу і мела вызначаную сакральную задуму, а галоўная восевая магістраль візуальна завяршалася езуіцкім храмам на заходнім боку плошчы. Пасля чарговага пажару ў пачатку XVIII стагоддзя на месцы драўлянага быў узведзены мураваны касцёл, будаўніцтва якога галоўным чынам было завершана ў 1738 годзе, але працы працягваліся і пасля яго асвячэння ў 1745 годзе.

У 1750 годзе на месцы знішчанага пажарам драўлянага калегіума пачалося будаўніцтва новага мураванага, які разам з касцёлам стваралі велічны архітэктурны ансамбль. Пры гэтым крайнія заходнія з трох вуліц, што падыходзілі да плошчы з поўдня і поўначы, апынуліся размешчанымі на адной лініі з галоўным фасадам храма. У сістэме вышынных збудаванняў горада стаў дамінаваць езуіцкі касцёл.

У складзе Расійскай імперыі

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай па Заходняй Дзвіне прайшла дзяржаўная граніца. Пры гэтым асноўная паўночная частка Полацка адышла да Расійскай імперыі, а маланаселены раён Задзвіння застаўся за Рэччу Паспалітай.

Калі ў XVII—XVIII стагоддзях плошча характарызавалася культавай функцыяй у спалучэнні з навучальнай, гандлёвай, адміністрацыйнай і інш., то ў канцы XVIII стагоддзя яе роля як адміністрацыйнага цэнтра ўзмацнілася, а гандлёвая функцыя была ліквідавана. Да ўтварэння ў 1776 годзе Полацкай губерні на плошчы існавалі правінцыйныя ўстановы — магістрат з гандлёвымі радамі, канцылярыя, саляная крама, пошта і інш., якія не фарміравалі цэласнай забудовы. Пасля 1776 года новыя губернскія ўстановы стварылі архітэктурны ансамбль.

Новы перыяд фарміравання плошчы, характарызаваўся шырокамаштабным будаўніцтвам грамадскіх будынкаў. Забудова горада праводзілася па праекце рэгулярнай перапланіроўкі 1778 года. У пачатковай стадыі ажыццяўлення ён быў малаважна зменены праектам І. Зігфрыдана 1793 года. Плошча стала асноўным звяном трохчастковай структуры цэнтра, які ўключыў таксама дзве гандлёвыя плошчы. Сфарміравалася блізкая да сіметрычнай сістэма плошчаў, аб'яднаных трыма параднымі магістралямі. Па праекце І. Зігфрыдэна на паўночным і паўднёвым баках пабудаваны аднолькавыя групы з трох будынкаў, у 1783 годзе — палац генерал-губернатара і каменныя службы пры ім. На ўсходнім боку плошчы ўзведзены два адміністрацыйныя будынкі з аднолькавымі фасадамі.

У 1774 годзе закладзены мураваны дамініканскі касцёл Божай Маці; у 1781 — кляштарын корпус, якія заняў месца згарэлага драўлянага і быў дабудаваны да 1804 года.

Большасць казённых будынкаў на плошчы было створана ў адпаведнасці з тыпавымі праектамі другой паловы XVIII стагоддзя. Іх архітэктурнае аблічча было падпарадкаваны ідэі стварэння прадстаўнічага цэнтра. Забудова плошчы групай тыпавых будынкаў паскорыла працэс фарміравання новага цэнтра і забяспечыла стылістычнае адзінства ансамбля.

У сярэдзіне XIX стагоддзя ансамбль быў перабудаваны. Дэкор адміністрацыйных будынкаў быў прыведзены ў адпаведнасць са стылістыкай позняга класіцызму. Высокі барочны шчыт дамініканскага касцёла заменены лаканічным франтонам.

У 1812—1830 гадах у будынках калегіума знаходзілася езуіцкая акадэмія навук, комплекс якой у 1831—1833 гадах быў рэканструяваны архітэктарам А. Порта для размяшчэння кадэцкага корпуса. Касцёл быў пераназваны ў Мікалаеўскі сабор, а плошча названа Корпуснай. Наяўнасць духоўнай, а затым ваеннай навучальнай установы ўзмацняла грамадскае значэнне плошчы.

У 1850 годзе на плошчы з'явіўся манумент у памяць Айчыннай вайны 1812 года, які быў пастаўлены па тым жа прынцыпе, што і касцёл, на замыканні перспектывы галоўнай магістралі. Помнік узбагаціў, дапоўніў успрыманне храма з галоўнай вуліцы. Дзякуючы размяшчэнню на плошчы помніка ўзбагацілася і сэнсавае ўтрыманне ансамбля, які атрымаў таксама і мемарыяльны характар.

Пры савецкай ўладзе

Пасля 1917 года комплекс выкарыстоўваўся для розных патрэб, не якія маюць нічога агульнага з яго першапачатковай і асноўнай функцыяй, заставаўся без належнай увагі да яго матэрыяльнай структуры і разам з няправільнай эксплуатацыяй пацягнулі за сабой паступовае разбурэнне, страту архітэктурных, эстэтычных характарыстак. Уладамі было прынята рашэнне пра немэтазгоднасць і немагчымасці рэканструкцыі комплекса, які быў зняты з уліку як помнік гісторыі і культуры, і ў 1964 годзе былы касцёл Св. Стэфана і прылеглыя да яго карпусы былі знішчаны.

Архітэктура

Плошча мела ў плане форму, блізкую да квадрата (120 × 130 м). На заходнім яе баку знаходзіліся касцёл і калегіум езуітаў, на ўсходнім — будынкі грамадзянскай і крымінальнай палат і намесніцкага праўлення, на паўднёвым — дамы губернатара, магістрату і верхняй і ніжняй упраў, на паўночным — дамы каменданта і віцэ-губернатара, земскіх судоў і комплекс дамініканскага манастыра. Захаваліся будынкі калегіума, магістрата і дома губернатара (цяпер размешчаная медыцынская ўстанова), верхняй і ніжняй упраў (цяпер жылы дом, усе па праспекце Ф. Скарыны, 4, 6, 8), дамы каменданта (цяпер адміністацыйная ўстанова) і віцэ-губернатара (цяпер медыцынская ўстанова; Замкавы завулак, 3, 5).

Будынкі двухпавярховыя, мураваныя, прамавугольныя ў плане, падобныя па планіроўцы, аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі і дэкоры. Вылучаўся аднапавярховы асіметрычнай кампазіцыі будынак магістрату з мансардай. Яго тарцовы фасад (выходзіць на вуліцу Фрунзэ) завершаны трохвугольным шчытом (цяпер тут размешчаная ваенная камендатура). Будынкі злучаліся мураванымі агароджамі і ўтваралі нібыта адзіны фасад забудовы.

У планіроўцы і рэгулярнай забудове плошчы выявіліся элементы класіцызму: строгая сіметрыя размяшчэння будынкаў, вылучэнне галоўнага архітэктарскага элементу, стварэння вялікай замкнутай прасторы. Размяшчэнне езуіцкага касцёла адпавядала яго дамінуючай ролі — ён размяшчаўся на падоўжнай восі ансамбля, якая служыла адначасова планіровачнай воссю горада. Арыентацыя на храм на вялікім працягу галоўнай магістралі (вул. Віцебская, затым Аляксандраўская) падкрэслівала яго значэнне ў структуры цэнтра і гарады ў цэлым. Прылеглыя да плошчы вуліцы, за выключэннем Замкавага завулка, фарміравалі сіметрычную схему; фасады аднолькавых груп з трох будынкаў на паўночнай і паўднёвай баках былі строга сіметрычныя.

Будынкі, якія захаваліся і ўваходзяць у ансамбль плошчы, — помнікі рэспубліканскага значэння.

Літаратура

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Плошча Свабоды (Полацк)
• Плошча Свабоды (Полацк) на сайце «Архіварта»