Прынука

Прынука — звычай настойлівага запрашэння, упрошвання, ледзь не прымушэння госця да ежы і пітва.

Гісторыя

Звычай распаўсюдзіўся ў Рэчы Паспалітай, мусіць, у эпоху «сарматызму» (XVII—XVIII ст.), але яшчэ і ў ХІХ ст., і нават на пачатку ХХ ст., быў досыць распаўсюджаным. Прынука не была рэдкасцю не толькі на шляхецкіх бяседах, але і — з папраўкай на ўзровень дабрабыту — на сялянскіх святочных застоллях.

Само слова — русінскае, т.б. украінска-беларускае, але ўрэшце ўвайшло і ў польскую мову, выціснула ў гэтым пэўным значэнні ўласна польскае слова zachęta. Такім чынам, магчыма, і сам звычай мае русінскае паходжанне.

Традыцыя

Прынука абавязвала абодва бакі. Пакуль гаспадар не выказваў дастатковай настойлівасці — лічылася, што трэба як меней тры «сеансы» упрошвання — госць мусіў дэманстратыўна есці ў «паўгубы», ледзь дакранацца да прысмакаў, усім выглядам паказваць абыякавасць і адсутнасць апетыту. Без гэтага накідвацца на пачастунак лічылася быццам бы і непрыстойным. Сляды старадаўняга звычаю бачныя ў традыцыі абавязковага прамаўлення тоста кожным госцем па чарзе, або ў распаўсюджаных некалі «куляўках» — адмысловых сасудах для піцця без падставак, якія можна было выпіць толькі да дна. У сваім пачатковым выглядзе, сёння звычай, магчыма, выглядае занадта моцным парушэннем аўтаноміі асобы і правоў спажыўца.

Калі пра якога госця забываліся, або адносіны паміж гаспадаром і госцем былі ўвогуле нацягнутыя, прынцыповыя прыхільнікі гэтай нормы этыкету ехалі дадому паўгалоднымі, прамаўляючы: «Было ўсё, было чаго есці і выпіць, толькі прынукі не было». Аднак, бывалі і такія аматары выпіць і паесці, якія ігнаравалі нефармальныя правілы і ласаваліся ўсімі багаццямі стала не чакаючы ўпрошванняў. «Я госць без прынукі, не люблю марыць гаспадара», — казалі яны ў апраўданне, якое зрабілася прыказкай і часам іранічна апісвала нават сапраўднае нахабства.

У літаратуры

Так апісваў прынуку У. Караткевіч у сваім «Дзікім паляванні караля Стаха»:

 — Што вы вочы ўтаропілі! — гаркнуў Дубатоўк. — Сталічнага чалавека не бачылі, мядзведзі, ці што? Ану, дапамажыце госцю, пакладзіце на яго блюда, што вам па густу.

Валасатыя зяпы заўсміхаліся, лапы пачалі рухацца. Хутка на маім блюдзе ляжаў вялізны гусь з бруснічным варэннем, індыковая ножка з яблыкамі, салёныя грыбы, дзесятак калдуноў, а з усіх бакоў толькі і чутна было:

 — А вось пампушкі з часнаком… А вось, пане, кавалак шыначкі дзікага япрука, наперчаны, агнём гарыць. Памяццю маці заклінаючы — вазьміце… А вось цудоўная… А вось незвычайны…

 — Вось як у нас па-беларуску частуюць, — рагатаў гаспадар, пабачыўшы, што я зусім разгубіўся.

Перада мною вырасла гара. Я паспрабаваў пратэставаць, але выклікаў такі выбух абурэння (у аднаго з гасцей нават слёзы пацяклі; праўда, ён быў трохі нападпітку), што я здаўся.

Трапіла прынука і ў «Новую Зямлю» Я. Коласа:

Садзяцца госці, ды не зразу,

За стол не лезуць для паказу,

Бо так шляхетнасць вымагае.

Ідзе тут спрэчка немалая,

Калі пачнуць тут адмаўляцца:

 — Сядай, Язэп! — Няхай садзяцца,

А я прыткнуся потым з краю.

 — Ах, вось дзіўны!.. — Ну, ну, сядаю!

 — Пан Фабіян, і ты, Кандраце,

Яхім, і Ян, і Юрка, — браце!

Ну, проша ж, проша! — Пасадзілі,

Такім жа чынам упрасілі

Жанок прысесці тут на ўслоне…

Сучаснасць

На пачатку 2014 года ў Супраслі пад Беластокам адкрылася ці не адзіная беларуская рэстарацыя ў Польшы, і яе назвалі «Prynuka».

Літаратура

• Белы А. Прынука // Звязда № 14 (72), 29.04.2014.
• Навагродскі Т. А. Змены ў традыцыях харчавання беларусаў (першая палова ХХ в.) / Т. А. Навагродскі // Працы гістарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 6 / рэдкал.: У. К. Коршук (адк. рэд.) [і інш.]. — Мінск: БДУ, 2011. — С. 67-76.