Пушту

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Пушту
Саманазва пушту: پښتو
[paʂto], [paxto], [pāçte]
Краіны Афганістан, Пакістан, сумежныя краіны; пуштунская дыяспара
Рэгіёны Пуштуністан
Афіцыйны статус

 Афганістан[1]
 Пакістан (прызнаная мова меншасці[2])

Арганізацыя, якая рэгулюе Афганістан Акадэмія навук Афганістана,
Пакістан Пуштунская акадэмія[3]
Агульная колькасць носьбітаў ад 40 да 50 млн.
Рэйтынг 33
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям’я

Індаіранская галіна
Іранская група
Усходнеіранская падгрупа
Паўночнаўсходнія[4]
Пушту
Пісьменнасць алфавіт пушту (на аснове арабскага)
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 пуш 550
ISO 639-1 ps
ISO 639-2 pus
ISO 639-3 pus — агульны
pst — цэнтральны пушту
pbu — паўночны пушту
pbt — паўднёвы пушту
WALS psh
Ethnologue pus
Linguasphere 58-ABD-a
ABS ASCL 4102
IETF ps
Glottolog pash1269
Вікіпедыя на гэтай мове

Пушту́ (таксама пахто, пашто, афга́нская, патані; саманазва: پښتو, вымаўл. [ˈpəʂt̪oː, ˈpəçt̪oː, ˈpʊxt̪oː]) — мова паўночнаўсходняй галіны ўсходнеіранскай падгрупы[5][6][7] іранскай групы індаіранскай галіны[8] індаеўрапейскай моўнае сям’і, на якой размаўляюць пуштуны. Распаўсюджана ў паўднёвай частцы Цэнтральнай Азіі, разам з мовай дары з’яўляецца афіцыйнай мовай Афганістана[1][9], пашырана ў паўночна-заходніх частках Пакістана, а таксама ў асяродку пуштунскіх дыяспар па ўсім свеце.

Мова пушту класіфікуецца як мова ў складзе паўночнаўсходняй галіны індаіранскіх моў[8], аднак згодна з іншымі даследаваннямі мова можа адносіцца да паўднёваўсходніх[10]. Колькасць пуштумоўнага насельніцтва налічвае каля 40—60 млн чал. па ўсім свеце[11][12][13][14].

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

З’яўляючыся адной з нацыянальных моў Афганістана[15], мова пушту распаўсюджана найперш ва ўсходніх, паўднёвых і паўднёвазаходніх частках краіны, аднак таксама мова мае распаўсюджанне і ў некаторых рэгіёнах на поўначы і захадзе Афганістана. Дакладная колькасць грамадзян Афганістана, якія размаўляюць на пушту, невядомая, аднак па розных ацэнках указваецца лічба ад 35 да 60 % насельніцтва краіны[16][17][18][19].

У Пакістане пушту з’яўляецца адной з рэгіянальных моў, на якой размаўляе агулам 15,42 % ад насельніцтва краіны. Пушту з’яўляецца моваю большасці насельніцтва ў правінцыі Хайбер-Пахтунхва, рэгіёне ФКПТ і ў паўночнай частцы правінцыі Белуджыстан. Акрамя таго, на мове таксама гаворыць частка насельніцтва раёнаў Міянвалі і Атак правінцыі Пенджаб, а таксама пуштунская дыяспара ў розных гарадах па ўсёй краіне, у тым ліку ў гарадах Карачы і Хайдэрабад. Пуштунскае насельніцтва горада Карачы з’яўляецца найбуйнейшым у свеце сярод гарадскога насельніцтва пуштунаў[20][21], а ўласна прадстаўнікі народа складаюць каля 25 % ад насельніцтва гэтага горада[21].

Іншыя пуштумоўныя супольнасці пражываюць таксама на паўночным усходзе Ірана (галоўным чынам ля мяжы з Афганістанам), у Таджыкістане, на паўднёвым захадзе Джаму і Кашміра[22][23]. Разам з гэтым, значныя пуштумоўныя супольнасці існуюць на Блізкім Усходзе, асабліва ў Аб’яднаных Арабскіх Эміратах[24] і Саудаўскай Аравіі, а таксама ў ЗША, Вялікабрытаніі[24], Тайландзе, Канадзе, Германіі, Нідэрландах, Швецыі, Катары, Аўстраліі, Японіі, Расіі, Новай Зеландыі і г.д.

Беларусь[правіць | правіць зыходнік]

Паводле перапісу насельніцтва ў Беларусі 2009 года ў Рэспубліцы налічвалася 429 чалавек, нацыянальнасць якіх вызначана як афганцы, з іх 204 чалавекі вызначылі мову сваёй нацыянальнасці ў якасці роднай[25].

Афіцыйны статус[правіць | правіць зыходнік]

З 1936 года мова пушту мае афіцыйны статус у Афганістане разам з мовай дары[26].

Ад пачатку XVIII ст. усе цары тагачаснага Афганістана (за выключэннем Хабібулы Калакані) былі этнічнымі пуштунамі і размаўлялі на пушту ў якасці другой мовы[27]. Тым не менш, моваю царскага двара з’яўлялася фарсі[заўв 1][28], тады як пушту была моваю пуштунскіх плямён. Працэс папулярызацыі пушту распачаўся пры Амануле-Хане і набыў статус своеасаблівай дзяржаўнай ідэалогіі[27]. У 1930-х гг. актывізаваўся рух за пашырэнне ўжытку мовы пушту ў грамадскім жыцці і дзяржаўным справаводстве, што падштурхнула да стварэння кабульскага ўніверсітэта ў 1932 годзе і ўзнікнення ў 1937 года акадэміі «Пашто Талана»[29]. Аднак нягледзячы на дадзеныя захады, афганская эліта працягвала разглядаць мову дары як «вытанчаную» і як «сімвал культурнага выхавання»[27]. У 1933 годзе Захір-шахам быў выдадзены ўказ пра вывучэнне і выкарыстанне дары і пушту службовымі асобамі[30], праз тры гады пушту афіцыйна атрымала дзяржаўны статус[31] з поўнымі правамі на яе выкарыстанне ва ўрадзе і ў адукацыі, пры гэтым этнічна пуштунская каралеўская сям’я і большая частка чыноўнікаў працягвалі размаўляць на дары.[29] У выніку гэтых захадаў мова пушту набыла статус нацыянальнай мовы, стаўшы сімвалам афганскага нацыянальнага руху.

Афіцыйны статус мовы быў пацверджаны ў 1964 годзе Канстытуцыйным сходам краіны, разам з гэтым афганская персідская мова была перайменавана ў дары[32][33], быў ажыццёўлены пераклад гімна краіны на пушту.

У Пакістане афіцыйны статус маюць мова ўрду і англійская мова, пушту не мае афіцыйнага статусу на федэральным узроўні. На правінцыйным узроўні, аднак, мова мае рэгіянальны статус у правінцыі Хайбер-Пахтунхва, федэральна кіруемых племянных тэрыторыях і на поўначы правінцыі Белуджыстан[34]. У 1984 годзе было атрымана права на выкарыстанне мовы пры адукацыі ў пачатковых школах. У дзяржаўных школах у пуштумоўных рэгіёнах мова пушту цяпер з’яўляецца сродкам навучання ў 1-2 класах, з’яўляецца абавязковым прадметам да 5 класа, аднак урду застаецца асноўнай моваю навучання, пры гэтым англійскамоўныя прыватныя школы не выкарыстоўваюць пушту нават на першасным узроўні. На думку некаторых даследчыкаў, увядзенне ўрду ў якасці мовы навучання стала прычынаю заняпаду многіх моў карэнных народаў Пакістана, у тым ліку і пушту.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Згодна з даследаваннямі некаторых лінгвістаў, пушту з’яўляецца нашчадкам авестыйскай мовы[5][6][7], аднак іншыя звесткі (напрыклад, даследаванні Георга Моргенст’ернэ) сцвярджаюць толькі пра блізкае сваяцтва абедзвюх моў[35]. Саманазва мовы з’яўляецца вынікам гістарычнай трансфармацыі ад *Parsawā- — «персідскі»[36]. Між тым, пуштунаў могуць таксама атаясамліваць з плямёнамі пакхта, якія ўпамінаюцца ў Рыгведзе, пад імі ж, па некаторых версіях, меліся на ўвазе пактыі, апісаныя грэчаскім гісторыкам Герадотам як жыхары Ахеменідскай сатрапіі Арахозія[37]. Тым не менш, падобныя параўнанні могуць быць няслушнымі з этымалагічнага погляду[38].

Паводле Страбона, плямёны, што насялялі землі на захад ад Інда, былі часткай т.зв. Арыяны. З III ст. да н.э. яны ў асноўным упаміналіся як афганы або абганы[39][40][41], а іх мова — пад назвай афгані[42].

Некаторыя навукоўцы (напрыклад, Абдул Хай Хабібі) мяркуюць, што найбольш раннія пісьмовыя помнікі пушту ўзыходзяць да VIII ст., аднак гэтыя палажэнні аспрэчваюцца некаторымі еўрапейскімі экспертамі.

У XVII ст. у асяроддзі пуштунаў набывае папулярнасць пуштунамоўная паэзія. Сярод тагачасных пуштунскіх паэтаў вылучаюцца Хушаль-хан Хатак, Рахман Баба, Назо Тахі і, у прыватнасці, Ахмад-шах Дурані, заснавальнік Афганскай імперыі.

Асноўная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Марфалогія[правіць | правіць зыходнік]

Назоўнікі і прыметнікі могуць змяняцца па двух родах (мужчынскі, жаночы)[43], двух ліках (адзіночны, множны) і чатырох склонах. Сістэма часоў дзеясловаў з’яўляецца досыць складанай (чатыры часы: мінулы, цяперашні, будучы, плюсквамперфект), існуе таксама словазмяненне ва ўмоўным ладзе.

Сінтаксіс[правіць | правіць зыходнік]

Будова сказа падобная да моў індаіранскай галіны. Сказ у мове пушту будуецца па схеме SOV — дзейнік-дапаўненне-выказнік, прыметнікі звычайна ідуць перад назоўнікам. Пры выражэнні граматычнага валодання «ўладальнік» ідзе перад аб’ектам у канструкцыі роднага склону. Выказнік звычайна дапасоўваецца з дзейнікам. Выключэнне могуць складаць выпадкі, калі завершанае дзеянне адлюстроўваецца пры дапамозе аднаго з мінулых часоў. У такіх выпадках непераходныя дзеясловы дапасоўваюцца з дзейнікам, а пераходныя — з дапаўненнем[15].

Фанетыка[правіць | правіць зыходнік]

Ніжэй прыведзена апісанне гукавога ладу пушту.

  • Галосныя:
Пярэдняга
рада 		Сярэдняга
рада 		Задняга
рада
Верхняга
пад’ёму 		i u
Сярэдняга
пад’ёму 		e ə o
Ніжняга
пад’ёму 		a ɑ

У фанетыцы пушту таксама вылучаюцца дыфтонгі /ai/, /əi/, /ɑw/, /aw/.

  • Зычныя:
Губныя Зубныя Альвеалярныя Рэтрафлексныя Постальвеалярныя Палатальныя Заднеязычныя Увулярныя Глатальныя
Насавыя m n ɳ
Выбухныя p b t̪ d̪ ʈ ɖ k ɡ q ʔ
Афрыкаты t͡s d͡z t͡ʃ d͡ʒ
Фрыкатыўныя f s z (ʂ ʐ) ʃ ʒ (ç ʝ) x ɣ h
Апраксіманты l j w
Ратычныя r ɭ̆

Гукі /q/, /f/ маюць тэндэнцыю замяняцца гукамі [k], [p]. Рэтрафлексны бакавы /ɭ̆/ пераходзіць у рэтрафлексны апраксімант [ɻ] пры знаходжанні ў канцавой пазіцыі.

Рэтрафлексныя фрыкатывы /ʂ/, /ʐ/ і палатальныя фрыкатывы /ç/, /ʝ/ могуць у дыялектах злівацца ў адзін гук. У прыватнасці, рэтрафлекснае фрыкатыўнае вымаўленне захоўваецца ў паўднёвых і паўднёвазаходніх дыялектах, тады як у заходніх і цэнтральных дыялектах яны пераходзяць у палатальныя фрыкатывы. У іншых дыялектах могуць адбывацца іншыя змены ў вымаўленні рэтрафлексных зычных: так, у паўднёваўсходніх дыялектах адбываецца пераход гэтых гукаў у /ʃ/, /ʒ/; у паўночных ды паўночнаўсходніх — у /x/, /ɡ/. Згодна з некаторымі даследаваннямі[44], заходні і цэнтральны звонкі палатальны фрыкатыў /ʝ/ мае распаўсюджанне толькі ў правінцыі Вардак, тады як у іншых рэгіёнах адбываецца яго пераход у /ɡ/.

Заднеязычныя зычныя гукі /k/, /ɡ/, /x/, /ɣ/ пераходзяць у агубленыя [kʷ], [ɡʷ], [xʷ], [ɣʷ] у выпадку іх знаходжання перад галоснай /u/.

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

Большасць лексічнага запасу мовы пушту мае ўсходнеіранскае паходжанне і адсюль мае агульную этымалогію з лексікай авестыйскай, асецінскай і памірскіх моў. Тым не менш, пушту вылучаецца значнай колькасцю слоў асобнага паходжання[4]. Пачынаючы з VII ст. у мову пачынае пранікаць лексіка арабскага, персідскага і хіндустанскага паходжання[45][46], у новы і навейшы час — англійскага[11], французскага[11] і нямецкага[11] паходжання.

Пісьменнасць[правіць | правіць зыходнік]

У мове пушту выкарыстоўваецца пуштунская пісьменнасць, якая з’яўляецца мадыфікаванай формай персідскай, якая, у сваю чаргу, паходзіць ад арабскай. У пуштунскай пісьменнасці маюцца дадатковыя сімвалы для абазначэння асаблівых гукаў мовы. З XVII ст. у мове выкарыстоўваецца шрыфт насх, у адрозненне ад шрыфту насталік, які ўжываецца ў суседніх фарсі і ўрду.

Пуштунская пісьменнасць мае 44 сімвалы і 4 дыякрытычныя знакі. У табліцы ніжэй прыведзена пуштунская пісьменнасць, пад кожным сімвалам прыводзіцца яго лацінскі адпаведнік і гук (паводле IPA), які абазначаецца гэтай літарай.

ا
ā, —
/ɑ, ʔ/		 ب
b
/b/		 پ
p
/p/		 ت
t
/t̪/		 ټ
ṭ
/ʈ/		 ث
s
/s/		 ج
j
/d͡ʒ/		 ځ
ź
/d͡z/		 چ
č
/t͡ʃ/		 څ
c
/t͡s/		 ح
h
/h/		 خ
x
/x/
د
d
/d̪/		 ډ
ḍ
/ɖ/		 ﺫ
z
/z/		 ﺭ
r
/r/		 ړ
ṛ
/ɺ˞~ɻ/		 ﺯ
z
/z/		 ژ
ž
/ʒ/		 ږ
ǵ (або ẓ̌)
/ʐ, ʝ, ɡ/		 س
s
/s/		 ش
š
/ʃ/		 ښ
x̌ (або ṣ̌)
/ʂ, ç, x/
ص
s
/s/		 ض
z
/z/		 ط
t
/t̪/		 ظ
z
/z/		 ع
—
/ʔ/		 غ
ğ
/ɣ/		 ف
f
/f/		 ق
q
/q/		 ک
k
/k/		 ګ
g
/ɡ/		 ل
l
/l/
م
m
/m/		 ن
n
/n/		 ڼ
ṇ
/ɳ/		 و
w, ū, o
/w, u, o/		 ه
h, a, ə
/h, a, ə/		 ي
y, ī
/j, i/		 ې
e
/e/		 ی
ay, y
/ai, j/		 ۍ
əi
/əi/		 ئ
əi, y
/əi, j/
Заўвагі
  1. У пачатку слова літара آ адлюстроўвае падоўжаную галосную /ɑ/, літара ا — гартанную змычку (/ʔ/). У сярэдзіне ці ў канцы слоў літарай ا пазначаецца гук /ɑ/ у пазіцыі, калі ён знаходзіцца пасля галоснай.
  2. Літара ړ у выпадку, калі яна знаходзіцца ў канцавой пазіцыі ў складзе, пазначае гук /ɻ/, у адваротным (у пазіцыі не ў канцы склада) — гук /ɺ̢/.
  3. Літара ف звычайна вымаўляецца гэтак жа, як і پ.
  4. Літары ق ف ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث сустракаюцца толькі ў запазычаннях, пераважна арабскага паходжання. Пры гэтым восем з іх, а іменна літары ع ظ ط ض ص ح ﺫ ث, не маюць гукавой нагрузкі наогул, зліваючыся з іншымі гукамі.
  5. Літара ی змяняе сваё значэнне ў адрозненне ад таго, пасля якога гука яна знаходзіцца: пасля зычнага яна абазначае гук /ai/, пасля галоснага — /i/.
  6. Літара ئ можа таксама абазначаць гук /j/.
  7. У правінцыі Хайбер-Пахтунхва літары ی ,ې ,ۍ ,ئ могуць замяняцца на літару ے пісьменнасці урду.
  8. Літара ک можа таксама запісвацца як ګ ,ك — як گ.
  9. Знак гамза над літарай ﺉ можа запісвацца правей — ٸ.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

З XVII ст. сярод пуштунскіх дзеячаў актывізаваліся спрэчкі наконт ужывання шрыфту ў пісьменнасці мовы пушту. Так, рух, які гуртаваўся вакол паэта Піра Рашані, аддаваў перавагу шрыфту насталік, які выкарыстоўваўся ў персідскай мове ў адрозненне ад арабскай. Аднак паслядоўнікі іншых дзеячаў (напрыклад, Ахунда Дарвеза) прытрымліваліся арабскага шрыфту насх, тлумачачы гэта жаданнем абароны рэлігіі ад вызначанага ўплыву з боку сект. На цяперашні час у пісьменнасці мовы пушту выкарыстоўваецца шрыфт насх з невялікімі адаптацыямі ў вёрстцы.

Пуштунская пісьменнасць мае рад адрозненняў ад арабскай. Напрыклад, літары, якімі абазначаюцца рэтрафлексныя зычныя /ʈ /, /ɖ /, /ɺ̢ /, /ɳ / запісваюцца як арабскія літары тэ, дал, рэ, нун, аднак да іх дадаюцца дыякрытычныя знакі, якія маюць выгляд колца пад літарай. Літары ښ і ږ адрозніваюцца ад س ,ﺭ наяўнасцю кропкі знізу і зверху адпаведна. Літары, якімі абазначаюцца гукі t͡s, d͡z выглядаюць як літара ح з трыма кропкамі наверсе і гамзой наверсе адпаведна — څ ды ځ. Для пазначэння асаблівых галосных гукаў і дыфтонгаў пуштунская пісьменнасць мае літары ی, ې, ۀ, ۍ. У мове пушту ў цэлым выкарыстоўваецца 28 літар арабскае пісьменнасці і 3 дадатковыя з персідскай і ўрду.

Дыякрытычны знак над літарай ځ у ранейшых варыянтах меў выгляд, які можна прыкладна апісаць як паменшаны дыякрытычны знак над літарай ك. На цяперашні час, аднак, падобны знак даволі складана знайсці ў шрыфтах.

У найранейшым з вядомых рукапісаў на мове пушту (1651 год)[47] для пазначэння гукаў /t͡s/, /d͡z/ выкарыстоўвалася літара ڊ, аднак у 1696—1697 гадах яе скора змяніла літара څ. Цяпер літара څ ужываецца толькі для пазначэння гука /t͡s/.

Дыякрытычныя знакі[правіць | правіць зыходнік]

У мове пушту выкарыстоўваюцца чатыры дыякрытычныя знакі: зваракай, пеш, зэр і звар. Дыякрытычныя знакі не лічацца асобнымі літарамі, а само іх ужыванне не з’яўляецца абавязковым. Між тым, яны часам выкарыстоўваюцца ў мэтах адрознівання слоў з аднолькавым напісаннем.

Дыякрытычныя знакі пуштунскай пісьменнасці.

Дыякрытычны
знак 		Unicode Назва Транслітарацыя IPA Лацінізацыя
َ U+064E zwar a [a] a
ٙ U+0659 zwarakay ə [ə] ə
ِ U+0650 zer i [i] i
ُ U+064F peš u [u] u

Дыялекты[правіць | правіць зыходнік]

У мове пушту вылучаюцца два галоўныя дыялекты: «мяккі» (поўдзень) і «цвёрды» (поўнач), якія падзяляюцца адпаведна на паўднёваўсходні і паўднёвазаходні ды паўночназаходні і паўночнаўсходні. Граніца між абодвума дыялектамі праходзіць па правінцыях Забуль і Пактыка, збочваючы потым на афгана-пакістанскую мяжу. «Цвёрды» дыялект распаўсюджаны на ўсходзе і паўночным усходзе Афганістана, цэнтры і поўначы Хайбер-Пахтунхвы і паўночнай частцы ФКПТ (Пакістан). «Мяккі» дыялект распаўсюджаны на поўдзень, а іменна на поўдні Афганістана, поўначы правінцыі Белуджыстан (Пакістан), паўднёвых рэгіёнах правінцыі Хайбер-Пахтунхва і федэральна кіруемых племянных тэрыторый; пры гэтым «цвёрды» дыялект мае больш носьбітаў. Існуюць іншыя варыянты дыялекталагічнай класіфікацыі пушту[48]: напрыклад, падзел на паўночны, цэнтральны, паўднёвы дыялекты і дыялект ванеціberu.

Марфалагічныя адрозненні між дыялектамі з’яўляюцца даволі слабымі, асноўным крытэрыем адрозненняў паміж дыялектамі з’яўляюцца фаналагічныя адрозненні[47][49], у прыватнасці адпавяданне адной зычнай іншай зычнай у іншым дыялекце, а іменна[заўв 2]:

Паўднёвазаходні [ʂ] [ʐ] [ts] [dz] [ʒ]
Паўднёваўсходні [ʃ] [ʒ] [ts] [dz] [ʒ]
Цэнтральны [ç] [g]/[ʝ] [ts] [z] [ʒ]
Паўночнаўсходні [x] [ɡ] [s] [z] [dʒ]

Тым не менш, некаторыя дыялекты (напрыклад, цэнтральна-ўсходнія) маюць выразна акрэсленую лексічную разнастайнасць і тэндэнцыю да змены вымаўлення галосных гукаў; найбольш адметныя змены галосных адбываюцца ў цэнтральна-ўсходніх дыялектах мясцовасцей Тані, Вазірыстан і Бану: звычайныя пуштунскія [a], [ɑ], [u], [o] пераходзяць у іх у галосныя [ɑ], [o], [i], [e] адпаведна.

Дыялект ванеці, распаўсюджаны ў пакістанскай правінцыі Белуджыстан, мае даволі значную ступень адрознення ад астатніх дыялектаў пушту, і таму можа лічыцца асобнай мовай, якая аддзялілася ад пушту ў сярэдневяковы перыяд[50].

Паўднёвакандагарскі дыялект з’яўляецца найбольш кансерватыўным адносна фанетыкі, захоўваючы рэтрафлексныя фрыкатывы і альвеалярныя афрыкаты, якія не зліліся з іншымі гукамі[51].

Як адзначана вышэй, адной з асноўных асаблівасцей з’яўляецца розніца ў вымаўленні тых ці іншых гукаў. Ніжэй адлюстроўваецца розніца ў рэалізацыі гэтых гукаў у дыялектах тых ці іншых мясцовасцей (пяць з іх запісаныя арабскай пісьменнасцю, два — лацініцай. Транскрыпцыя падаецца паводле IPA).

Дыялект Мясцовасць ښ ږ څ ځ ژ Ā U
Паўднёвы поўдзень Афганістана, таксама Кандагар [ʂ] [ʐ] [t͡s] [d͡z] [ʒ] [ɑ] [u]
Паўднёваўсходні поўдзень правінцыі Белуджыстан, таксама Квета [ʃ] [ʒ] [t͡s] [d͡z] [ʒ] [ɑ] [u]
Ванеці Харнай, Сінджаві [ʃ] [ʒ] [t͡s, t͡ʃ] [d͡z, d͡ʒ] [ʒ, z] [ɑ] [u]
Марвацкі Лакі-Марват [ʃ] [ʒ] [t͡ʃ] [d͡ʒ] [ʒ] [ɑ] [u]
Хатацкі Карак [ʃ] [ʒ] [t͡s] [z] [ʒ] [o] [u]
Банучы Бану [ʃ] [ʒ] [s] [z] [ʒ] [o] [i]
Вазірвола Вазырыстан [ɕ, ʃ] [ʑ, ʒ] [t͡s] [z] [ʑ, ʒ] [o, u] [i]
Тані Тані, паўднёвы Хост [ç] [ɡ] [s] [z] [ʒ] [o] [i]
Хосцкі паўночны і паўднёвы Хост [ç] [ɡ] [t͡s] [t͡s] [ʒ] [o] [u]
Задран Задран, усходні Лоя-Пактыя [ç] [ʝ] [t͡s] [d͡z] [ʒ] [o] [u, i]
Афрыдыйскі Хайбер [x] [ɡ] [t͡s] [z] [d͡ʒ] [o] [u]
Бангаш-Туры Курам, Гангу, Аракзай, Кагат [x] [ɡ] [t͡s] [z] [d͡ʒ] [ɒ] [u]
Паўночназаходні Газні, Лагар [ç] [ɡ] [t͡s] [d͡z] [ʒ] [ɑ] [u]
Вардацкі поўдзень правінцыі Вардак [ç] [ʝ] [t͡s] [d͡z] [ʒ] [ɒ] [u]
Цэнтральны цэнтральны Гільзай [ç] [ʝ] [t͡s] [z] [ʒ] [ɑ] [u]
Паўночны усход і паўночны ўсход Афганістана [x] [ɡ] [t͡s] [z] [ʒ] [ɑ] [u]
Паўночнаўсходні цэнтр, поўнач Хайбер-Пахтунхвы, поўнач ФКПТ [x] [ɡ] [s] [z] [d͡ʒ] [ɑ] [u]

У табліцы ніжэй адлюстроўваюцца прыклады некаторых дыялектных адрозненняў паміж дыялектамі тых ці іншых рэгіёнаў.

Пераклад Кандагар Квета Харнай[50] Бану Мірамшах Тані Тырах-Майдан Майдан-Шар Кабул Пешавар Пісьмовая форма
Пушту Paṣ̌to Pašto Pašto Pāštē Pāštē Pāx̌tē Pāxto Pax̌to Pəxto Puxto پښتو
Чатыры tsalor tsalor čalər/tsaler sālēr tsālwēr tsālēr tsālwor tsalor tsalor salor څلور، څلېر
Шэсць špaẓ̌ špaž špož špēž špēž špēg špēg špaγ̌ špag špag شپږ
Як tsənga tsənga tsona sərāng tsərāng tsərgē tsərāng tsənga tsənga singa څنګه
Мы muẓ̌ muž moš miž miž mig mu muγ̌ mung mung موږ , مونږ
Мой, маё, мая zmā zmā mā eghē ēmo ēmo ēmo ēmo zmâ zəmā zamā زما، ما اغې
Твой, тваё, твая stā stā tāgha ēto ēto ēto ēto stâ stā stā ستا، تاغه، اېتو
Хлопчык halək halək waṛīz, čorī wēṛkā wēṛkai wēṛkai wēṛkai halək halək halək حلک، وړیز، چوري، وېړکی
Дзяўчынка, дзяўчына nǰiləi nǰiləi čuwara wēṛkyē ǰəlkiyē ǰəlkiyē wēṛkyē ǰiləi ǰinəi ǰinē نجلۍ، چواره، وېړکیې، ژلکیې، ژیلۍ
Нага pṣ̌a pša špa, ghədəi pšā pšā px̌ā pxā px̌a pxa xpa پښا، غدۍ
Сонца lmar lmar mērə myērə stərgā ghormə stərgā myērə stərgā myērə stərgā lmar nmar nwar لمر، مېره سترګا، غورمه سترګا، نیېره سترګا، نوار
Хто tsok tsok čok sēk tsēk tsēk tsok tsok tsok sok څوک، چوک
Шмат ḍēr, zyāt ḍēr, zyāt tsaṭ pirā, zyot rəṭ, zyot rəṭ, zyot ḍēr, zyot ḍēr, zyât ḍēr, zyāt ḍēr, zyāt ډېر، زیات، څت، پیرا، رټ
Маленькі ləẓ̌ ləž ləž ləški ləški ləg ləg ləγ̌ ləg ləg لېږ، لېشکي
Піць čṣ̌əl čšəl ghwətəl čšəl čšəl tsəx̌əl tsəxəl tsəx̌əl tskəl skəl چښل، غوتل، څخل، څکل
Яйка hagəi hagəi hoya yēya yēya yēya woya hagəi hagəi/hā hagē/hā حګۍ، حویه، یېیه، وویه، حا، حګې
Так wo wo wo ēh ēh ēh ēh wo wo ao وو، اېه، او، هو
Ёсць yəm yəm ī yə yə yəm yəm yəm yəm yəm یم، اي، یه
Іду dzəm dzəm drimī sə, drimə tsə, drimə tsəm, driməm tsəm, druməm dzəm, druməm zəm zəm ځم
Мова žəba žəba zbə žəbā žəbā žəbā ǰəba žəba žəba ǰəba ژبه، ژبا
Дом kor kor kor kēr kēr kēr kolə kor kor kor کور، کېر، کولې
Бацька (паважліва) plār plār piyār plor plor plor plor plâr plār plār پلار, پيار

Развіццё літаратуры[правіць | правіць зыходнік]

У пуштунамоўным насельніцтве здаўна склаліся традыцыі вуснай творчасці, у тым ліку прыказак, апавяданняў і вершаў. Рост пісьмовай літаратурнай традыцыі адзначаўся ў XVII ст. (гл. вышэй).

Першым навучальным тэкстам на мове пушту сталі «Ma’refa al-Afghāni» («Уводзіны ў афганскую мову [пушту]») аўтарства Піра Махамада Какера. У 1805 годзе ў Індыі выйшла першая граматыка з апісаннем пуштунскіх дзеясловаў пад назваю «Riāz al-Muhabat» («Навучанне ў пачуцці»). Праз тры гады Навабула Яр Хан напісаў працу па пуштунскай лексіцы «Ajāyeb al-Lughat» («Цуды моў»).

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ У дадзеным выпадку — форма мовы пад назвай дары.
  2. ↑ У наступнай табліцы прыведзены больш дакладныя адрозненні. У ёй адлюстроўваецца толькі асноўны прынцып адрознівання між дыялектамі.

Зноскі

  1. ↑ а б Артыкулы 16 і 20 часткі 1 (англ.). Канстытуцыя Афганістана. Праверана 3 лістапада 2013.
  2. ↑ Архіўная копія (англ.)(недаступная спасылка). Population Census Organization, Government of Pakistan. Архівавана з першакрыніцы 12 верасня 2011. Праверана 8 лютага 2015.
  3. ↑ Sebeok, Thomas Albert. Current Trends in Linguistics: Index. — Walter de Gruyter, 1976. — 705 с.
  4. ↑ а б G. Morgenstierne.. AFGHANISTAN vi. Paṧto (англ.). Encyclopaedia Iranica. Праверана 3 лістапада 2013.
  5. ↑ а б Henderson, Michael. The Phonology of Pashto. — University of Wisconnsin Madisson. Архівавана 4 кастрычніка 2012.
  6. ↑ а б Henderson, Michael. Four Variaties of Pashto. — Journal of the American Oriental Society, 1983.
  7. ↑ а б Darmesteter, James. Chants populaires des Afghans. — Paris, 1890.
  8. ↑ а б Nicholas Sims-Williams. Eastern Iranian languages. — Encyclopaedia Iranica, Online Edition, 2010.
  9. ↑ Banting, Erinn. Afghanistan: The land. — Crabtree Publishing Company, 2003. — С. 4. — ISBN 0-7787-9335-4.
  10. ↑ Paul M. Lewis. Pashto Family Tree. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
  11. ↑ а б в г Penzl, Herbert; Ismail Sloan. A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. — Ishi Press International, 2009. — С. 210. — ISBN 0-923891-72-2.
  12. ↑ Paul M. Lewis. Pashto, Northern. — 16. — Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, 2009. — (SIL International).
  13. ↑ Pashto Архівавана 5 верасня 2015.. Omniglot.com.
  14. ↑ Thomson, Gale. 2 // Countries of the World & Their Leaders Yearbook 08. — European Union: Indo-European Association, 2007. — С. 84. — ISBN 0-7876-8108-3.
  15. ↑ а б Pashto language. Encyclopædia Britannica. Праверана 3 лістапада 2013.
  16. ↑ Архіўная копія(недаступная спасылка). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2013. Праверана 8 лютага 2015.
  17. ↑ Brown, Keith; Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevie, 2009. — С. 845. — ISBN 0-08-087774-5.
  18. ↑ University of California, Los Angeles. Архіўная копія(недаступная спасылка). UCLA International Institute: Center for World Languages. Архівавана з першакрыніцы 3 студзеня 2009. Праверана 8 лютага 2015.
  19. ↑ Ch. M. Kieffer. AFGHANISTAN v. Languages. — Encyclopædia Iranica.
  20. ↑ Columnists, The Pakhtun in Karachi. Time. Праверана 3 лістапада 2013.
  21. ↑ а б Report: Demographic divide by Zia Ur Rehman Архівавана 9 снежня 2012.
  22. ↑ Walter R Lawrence. [1]. — Provincial Series. — Imperial Gazetteer of India. — С. 36-37.
  23. ↑ Phonemic Inventory of Pashto, CRULP
  24. ↑ а б Languages of United Arab Emirates. SIL International. Ethnologue: Languages of the World. Праверана 3 лістапада 2013.
  25. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Белстат (25 красавіка 2009). Архівавана з першакрыніцы 4 красавіка 2012. Праверана 8 лютага 2015.
  26. ↑ Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan. 1911—1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlin, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4 [2]
  27. ↑ а б в Tariq Rahman. Pashto Language & Identity Formation in Pakistan. Contemporary South Asia, July 1995, Vol 4, Issue 2, p151-20.
  28. ↑ Lorenz, Manfred. Die Herausbildung moderner iranischer Literatursprachen. In: Zeitschrift für Phonetik, Sprachwissenschaft und Kommunikationsforschung, Vol. 36. Akademie der Wissenschaften der DDR. Akademie Verlag, Berlin: 1983. P. 184ff.
  29. ↑ а б Hussain, Rizwan. Pakistan and the emergence of Islamic militancy in Afghanistan. — Burlington, Ashgate, 2005. — С. 63.
  30. ↑ István Fodor, Claude Hagège. Reform of Languages. Buske, 1983. P. 105ff.
  31. ↑ Campbell, George L.: Concise compendium of the world’s languages. London: Routledge 1999.
  32. ↑ Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131—141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
  33. ↑ Spooner, Bryan: «Are we teaching Persian?». In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
  34. ↑ Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845—848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.
  35. ↑ Morgenstierne, Georg. AFGHANISTAN vi. Paṧto. — Encyclopaedia Iranica. — 1983.
  36. ↑ Comrie, Bernard. The World's Major Languages. — Oxford University Press, 1990. — С. 549.
  37. ↑ Translated by George Rawlinson. Архіўная копія (англ.)(недаступная спасылка). The History Files. 440 BC. Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2012. Праверана 8 лютага 2015.
  38. ↑ Nath, Samir. Dictionary of Vedanta. — Sarup & Sons, 2002. — С. 273. — ISBN 81-7890-056-4.
  39. ↑ Abdul Hai Habibi. Afghan and Afghanistan. alamahabibi.com (25 красавіка 1969). Праверана 3 лістапада 2013.
  40. ↑ History of Afghanistan. Encyclopædia Britannica. Праверана 3 лістапада 2013.
  41. ↑ Noelle-Karimi, Christine; Conrad J. Schetter, Reinhard Schlagintweit. Afghanistan – a country without a state?. — University of Michigan, United States: IKO, 2002. — С. 18. — ISBN 3-88939-628-3.
  42. ↑ John Leyden, Esq., M.D. and William Erskine, Esq., ed.. Events Of The Year 910 (1525) (англ.). Memoirs of Babur. Packard Humanities Institute (25 красавіка 1921). Праверана 3 лістапада 2013.
  43. ↑ Emeneau, M. B. (1962) «Bilingualism and Structural Borrowing» Proceedings of the American Philosophical Society 106(5): pp. 430—442, p. 441
  44. ↑ Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto
  45. ↑ Vladimir Kushev.. Areal Lexical Contacts of the Afghan (Pashto) Language (Based on the Texts of the XVI-XVIII Centuries) (англ.). Iran and the Caucasus. Brill (25 красавіка 1997). Праверана 3 лістапада 2013.
  46. ↑ Census of India, 1931, Volume 17, Part 2. — Times of India, 1937.
  47. ↑ а б D. N. MacKenzie, «A Standard Pashto», Khyber.org(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 сакавіка 2021. Праверана 8 лютага 2015.
  48. ↑ Напрыклад, паводле SIL: Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Language Family Trees. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
  49. ↑ Herbert Penzl. «Orthography and Phonemes in Pashto (Afghan)». Journal of the American Oriental Society, Vol. 74, No. 2. (Apr. — Jun., 1954), pp. 74-81.
  50. ↑ а б Hallberg, Daniel G. 1992. Pashto, Waneci, Ormuri. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4.
  51. ↑ Michael M.T. Henderson, Four Varieties of Pashto

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Грюнберг А. Л. Пушту // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: «Советская энциклопедия», 1990. — С. 407.
  • Schmidt, Rüdiger (ed.) (1989). Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden: Reichert. ISBN 3-88226-413-6.
  • Gusain, Lakhan (2008?) A Grammar of Pashto. Ann Arbor, MI: Northside Publishers.
  • Georg Morgenstierne (1926) Report on a Linguistic Mission to Afghanistan. Instituttet for Sammenlignende Kulturforskning, Serie C I-2. Oslo. ISBN 0-923891-09-9
  • Daniel G. Hallberg (1992) Pashto, Waneci, Ormuri (Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4). National Institute of Pakistani Studies, 176 pp. ISBN 969-8023-14-3.
  • Herbert Penzl A Grammar of Pashto: A Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan, ISBN 0-923891-72-2
  • Herbert Penzl A Reader of Pashto, ISBN 0-923891-71-4

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Вікіпедыя

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
на пушту

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пушту&oldid=4662613"