Пётр Аляксеевіч Бяссонаў

Пётр Аляксеевiч Бяссонаў
Дата нараджэння	4 (16) чэрвеня 1828
Месца нараджэння	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	22 лютага (6 сакавіка) 1898 (69 гадоў)
Месца смерці	Харкаў, Харкаўская губерня, Расійская імперыя
Грамадзянства	Расійская імперыя
Род дзейнасці	мовазнавец, бібліятэкар, прафесар, філолаг, славіст, фалькларыст, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	славістыка, фалькларыстыка
Месца працы	Віленскае рэальнае вучылішча[d] Віленская гімназія[d] Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт імя В. Н. Каразіна Імператарскі Маскоўскі ўніверсітэт
Навуковае званне	прафесар
Альма-матар	Маскоўская духоўная акадэмія (1846) гісторыка-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта[d]
Вядомы як	складальнік зборнікаў народных песень, даследчык фальклору
Член у	Таварыства сербскай славеснасці[d] (29 ліпеня 1864) Сербскае навуковае таварыства[d] (15 лістапада 1892) Сербская акадэмія навук і мастацтваў (22 лютага (6 сакавіка) 1898)
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пётр Аляксеевiч Бяссонаў (4 (16) чэрвеня 1828, Масква — 22 лютага (6 сакавіка) 1898, Харкаў) — рускі славянафіл, гісторык літаратуры, публікатар славянскага, у тым ліку беларускага фальклору, этнолаг і публіцыст. Прафесар Харкаўскага ўніверсітэта (1879).

Біяграфічныя звесткі

Нарадзіўся ў Маскве ў сям’і святара. У 1846 годзе скончыў Маскоўскую духоўную семінарыю і паступіў на гісторыка-філалагічны факультет Маскоўскага ўніверсітэта. Ва ўніверсітэце ён зблізіўся з Барценевым, Сабчаковым, Казановічам і Прэйсам на глебе цікавасці да рускай гісторыі, літаратуразнаўства і этнаграфіі, пачаў збіраць народныя песні. Скончыў ён універсітэт у 1851 годзе. Пасля заканчэння адукацыі служыў у Маскоўскім архіве Міністэрства замежных спраў (1855—1857), Маскоўскай сінадальнай друкарні (з 1858). Член Таварыства аматараў расійскай славеснасці пры Маскоўскім універсітэце, яго сакратар (1869—1878), член-карэспандэнт Сербскага навуковага таварыства, член Рускага геаграфічнага таварыства.

Па ініцыятыве папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі І. П. Карнілава быў пераведзены ў Вільню, дзе вясной 1865 быў прызначаны на пасаду старшыні Віленскай археаграфічнай камісіі, дырэктарам Віленскага рэальнага вучылішча і дырэктарам Віленскай I гімназіі. Аднак пры ім праца ў Археаграфічнай камісіі застыла. Расчараваны І. П. Карнілаў дабіўся яго выдалення ў 1866 годзе. Пасля выдалення з Вільні Бяссонаў служыў бібліятэкарам у Маскоўскім універсітэце (1867—1878). У 1879 годзе Бяссонаў атрымаў званне ганаровага доктара ад Казанскага ўніверсітэта, і стаў прафесарам кафедры славянскіх «гаворак» Харкаўскага ўніверсітэта.

Ідэйныя перакананні

П. Бяссонаў быў прадстаўніком ідэй панславізму, сфарміраванага ў 1840-1850-я ў рускіх славянафільскіх гуртках, і меўшага мэтай пасля паражэння Расійскай імперыі ў Крымскай вайне захаваць яе палітычны ўплыў на Балканах. П. Бяссонаў не толькі падзяляў погляды славянафілаў, але і актыўна ўдзельнічаў у славянафільскім руху ў Маскве 1840-1860-я — прымаў удзел у працы дабрачыннай грамадскай арганізацыі, якая дапамагала «братнім славянам» пад асманскай і аўстра-венгерскай уладай. Вучыўся ў Канстанціна Аксакава, асноўнага тэарэтыка маскоўскай славянафільскай школы, лічыў яго сваім натхняльнікам і старэйшым сябрам. У 1850-я П. Бяссонаў уваходзіў у маскоўскія свецкія салоны Ялагіных і Сверабеевых і меў у іхнім асяроддзі аўтарытэт як філолаг і публіцыст.

Калі ў 1856 годзе памёр Пётр Кірэеўскі, буйны збіральнік рускай народай вуснапаэтычнай творчасці (сярод яго карэспандэнтаў былі А. С. Пушкін і М. В. Гогаль), — яго вялізны архіў застаўся неапублікаваным. Згодна завяшчанню ён пераходзіў ва ўласнасць да сваяка Кірэеўскага — У. Ялагіна, а працаваць з сабранымі матэрыяламі, рыхтаваць іх да друку даручалася даўняму карэспандэнту Кірэеўскага, які і сам стаў ужо буйным збіральнікам фальклору, П. Якушкіну. Аднак Ялагін, а дакладней «Таварыства аматараў расійскай славеснасці» задачу публікацыі вырашыла даручыць некалькім асобам-славянафілам, у ліку якіх былі К. Аксакаў, У. Даль і П. Бяссонаў. Але фактычна Бяссонаў заняў месца Якушкіна і прыбраў найкаштоўнейшы архіў да сваіх рук. З 1860 года П. Бяссонаў пачаў выпускаць матэрыялы архіва Кірэеўскага. Адвольная класіфікацыя, мудрагелістыя, напышлівыя і разам з тым цьмяныя каментарыі гэтых выданняў выклікалі заслужаную крытыку.

У навуковых поглядах Бяссонаў з’яўляўся ідэалістам, яго разважанні ў галіне этналогіі, міфалогіі і гісторыі славянства належаць да спецыфічнага славянафільскага «народнага напрамку», яны, па словах А. Пыпіна, знаходзяцца ў такім поўным падпарадкаванні смелай і пладавітай фантазіі аўтара, што крытыкі нават рэдка лічаць патрэбным спрачацца з ім. Такім чынам, Бяссонаў непасрэдна нанёс непапраўную страту рускай фалькларыстычнай навуцы. Крытыка Бяссонава не сціхала доўгія гады.

Зноў востра паўстала «славянскае пытанне» ў Расіі падчас паўстання 1861—1863 гадоў, таму ў той час П. Бяссонаў сярод іншых «рупліўцаў славянскай ідэі» быў у 1863 накіраваныя ў Паўночна-Заходні край. П. Бяссонаў працаваў у мураўёўскай адміністрацыі (1863—1865), а менавіта ў некалькіх установах Віленскай навучальнай акругі: узначальваў Віленскую археаграфічную камісію, быў у складзе рэфарматараў Віленскага музею старажытнасцей, арганізоўваў публічную бібліятэку, служыў дырэктарам Віленскай I гімназіі і Віленскага рэальнага вучылішча. У 1866 П. Бяссонаў накіраваў у IIІ аддзяленне Запіску аб мерах прадухілення новага паўстання. Ён раіў у першую чаргу аслабіць уплывы рымска-каталіцкага духавенства, перашкаджаючы яму распаўсюджваць каталіцтва і адначасна далучаючы каталікоў да праваслаўя, зрабіць адукацыю народа выключна ўрадавай справай, замяніць усіх «чыноўнікаў-палякаў» рускімі, прыцягнуць у край магчыма большую колькасць рускіх землеўладальнікаў. У гэтай запісцы ён нагадваў, што ў Ковенскай губерні «асобы рускага паходжання» не набылі яшчэ ніводнага секвестраванага маёнтка або маёнтка высланага паўстанца і лічыў гэта недахопам.

У пачатку 1870-х, ужо жывучы ў Маскве бібліятэкар Маскоўскага ўніверсітэта П. Бяссонаў напісаў працу «Сепаратизм в Северо-Западном крае. Рассказ очевидца» — своеасаблівы роздум-рэмінісцэнцыя пра сваё жыццё ў Вільні, успаміны не публікаваліся, рукапіс захоўваецца ў фондах Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі (Масква). «Сепаратызм…» — публіцыстычны нарыс на больш чым 60 рукапісных старонках (некаторыя захаваліся не цалкам), пабудаваны ў выглядзе палемікі аўтара з умоўным апанентам. Апанент, пецярбургскі ліберал, сумняецца ў мэтазгоднасці прымусовай русіфікацыі Паўночна-Заходняга края, папракае чыноўнікаў у няведанні спецыфікі і празмернай жорсткасці. П. Бяссонаў у адказ тлумачыць сваё разуменне праблемы беларускага і польскага сепаратызму, апраўдвае палітыку расійскага ўрада. Не адна старонка рукапісу прысвечаная «славянскаму пытанню» ў беларускім кантэксце.

Апроч славянафільскай публіцыстыкі ў «Сепаратизме…» сустракаюцца замалёўкі характараў і побыту расійскага чыноўніцтва ў Вільні. П. Бяссонаў расказвае, што ў той час актывізаваўся расійскі патрыятычны рух, нават узнікла мода на самаадданае служэнне «русскому делу». Актыўныя дзеячы гэтага руху ў 1866 аб’ядналіся ў Педагагічны гурток пры рэдакцыі газеты «Виленский вестник». Гэтая газета з 1864 па загаду М. Мураўёва стала ўрадавым органам друку, а менавіта ў 1866 ад працы ў ёй адхілены А. Кіркор, рэдактарам становіцца А. Забелін. А. Забелін, былы дырэктар Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі, надаў «Виленскому вестнику» такі дух, што, нават на думку А. Мілавідава, у артыкулах мела месца «крайняя национальная нетерпимость, особенно по польскому и еврейскому вопросу». Акрамя Забеліна, актыўнымі дзеячамі Педагагічнага гуртка былі, паводле П. Бяссонава, Рошчын і Рачынскі. Рошчын — памочнік рэдактара «Виленского вестника», былы чыноўнік Ковенскага губернскага статыстычнага камітэта. Рачынскі — маскоўскі славянафіл, таксама, як і П. Бяссонаў, выкліканы для працы ў Археаграфічнай камісіі. З кантэксту вынікае, што гэты Педагагічны гурток быў даволі шматлікі і ўплывовы — меў падтрымку ў Маскве. П. Бяссонаў апісвае паводзіны членаў гуртка, ацэньваючы іх як недапушчальныя, часам нават амаральныя. На думку П. Бяссонава, сваімі шавіністычнымі поглядамі і ўчынкамі гурткоўцы кампраметавалі высакародную ідэю «обрусения Северо-Западного Края». Сябе П. Бяссонаў процістаўляе ім, разглядаючы сябе самога як аднаго з чэсных мураўёўскіх людзей — тых, хто сумленна выконвае пастаўленае заданне. Бяссонаўскія замалёўкі ўяўляюць пэўную цікавасць і могуць быць выдатнымі ілюстрацыямі таго, хто і як займаўся русіфікацыяй Паўночна-Заходняга края.

Навуковыя працы і публікацыі крыніц

Апублікаваў зборнік балгарскіх песень са зборнікаў Ю. Вянеліна, М. Катранава і іншых з нарысам балгарскай граматыкі «Песни, собранные П. В. Киреевским» (ч. 1—10, Москва, 1860—1874), ч. 1— 2 сборника «Песни, собранные П. Н. Рыбниковым» (ч. 1—4, Москва, 1861—1867), зборнік духоўных вершаў «Калики перехожие» (Масква, 1861—1863), «Детские песни», куды ўвайшла частка беларускіх песень, сабраных П. В. Кірэеўскім (Масква, 1868). Апошняя з пералічаных — першы зборнік рускага дзіцячага фальклору. Яна выклікала цікавасць даследчыкаў і аматараў народнай творчасці і фальклору да збірання і вывучэння дзіцячага фальклору, спрыяючы прызнанню яго як самастойнай вобласці народнай славеснасці.

Вынікам дзейнасці Бяссонава ў Вільні стаў зборнік «Беларускія песні», выдадзены праз некалькі гадоў у Маскве (1871). У зборнік увайшлі валачобныя, юр’еўскія, куставыя, мікольскія, пятроўскія, купальскія, калядныя і масленічныя песні.

Аўтар прац пра харвацкага мысліцеля Ю. Крыжаніча і бібліяграфічнага нарыса пра графіню Праскоўю Шарамецьеву.

Літаратура

• Гулак А. Славянафіл думае пра Беларусь // ZAPISY. —Мн.:, № 25. 2001.
• Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864—1917. Гродна, 2001, —322 с.
• Гулак А. Заходняя Беларусь другой паловы XIX ст.у рукапіснай працы П. Бяссонава // Культура Гродзенскага рэгіёну: праблемы развіцця ва ўмовах поліэтнічнага сумежжа: Зб. навук. пр. / Адк. рэд. А. М. Пяткевіч. — Гродна: ГрДУ, 2003.— 399 с. ISBN 985-417-479-4. С. 92—98.
• Н. Н. Владыко. Бессонов // Русские писатели. 1800—1917: Биобиблиографический словарь. Редкол.: П. А. Николаев (гл. ред.) и др. Т. 1: А—Г. Москва: Советская энциклопедия, 1989. С. 253. (па-расійску)

Спасылкі

• Биография в Русском биографическом словаре. (руск.)
• Биография в «Большой энциклопедии русского народа». (руск.)