Новы саюзны дагавор

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Саюз Суверэнных Дзяржаў)

Новы саюзны дагавор — праект дагавора, які мусіў замяніць Дагавор 1922 года пра ўтварэнні СССР, каб захаваць і рэфармаваць яго. Цырымонія падпісання дагавора паміж РСФСР і некаторымі іншымі саюзнымі рэспублікамі была прызначана на 20 жніўня 1991 года, але ёй перашкодзіў путч 19 жніўня 1991 года. Падрыхтоўка дагавора вядома як Новаагароўскі працэс, названы ад Нова-Агарова, урадавай сядзібы, дзе вялася праца над дакументам і дзе прэзідэнт СССР і генеральны сакратар КПСС Міхаіл Гарбачоў вёў перамовы з кіраўнікамі саюзных рэспублік.

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

У снежні 1990 года былі падняты пытанні рэарганізацыі СССР.

3 снежня Вярхоўны Савет СССР падтрымаў канцэпцыю прапанаванага Прэзідэнтам СССР М. С. Гарбачовым праекта Саюзнага Дагавора і перадаў яго для абмеркавання на IV З’ездзе народных дэпутатаў СССР[1].

24 снежня 1990 года дэпутаты IV З’езда народных дэпутатаў СССР, правялі пайменнае галасаванне і пастанавілі лічыць неабходным захаванне СССР як абноўленай федэрацыі раўнапраўных суверэнных рэспублік, у якой будуць у поўнай меры забяспечвацца правы і свабоды чалавека любой нацыянальнасці[2].

У той жа дзень, па ініцыятыве і настойлівым патрабаванні Прэзідэнта СССР М. С. Гарбачова[3], З’ездам была прынята пастанова па пытанні аб правядзенні ўсесаюзнага рэферэндуму аб захаванні абноўленага Саюза як федэрацыі раўнапраўных суверэнных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік[4]. За прыняцце пастановы прагаласавалі 1677 дэпутатаў, супраць — 32, устрымаліся — 66[3].

Усесаюзны рэферэндум пра захаванне СССР[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Усесаюзны рэферэндум пра захаванне СССР

17 сакавіка 1991 года адбыўся рэферэндум, на якім за захаванне і абнаўленне СССР прагаласавала большасць грамадзян, за выключэннем насельніцтва шасці рэспублік (Літва, Эстонія, Латвія, Грузія, Малдова, Арменія), у якіх вышэйшыя органы ўлады адмовіліся праводзіць рэферэндум, бо раней абвясцілі пра незалежнасць ці пра пераход да незалежнасці паводле вынікаў рэферэндумаў пра незалежнасць, якія адбыліся ў іх раней.

ССД-федэрацыя (Саюз Савецкіх Суверэнных Рэспублік)[правіць | правіць зыходнік]

Чырвоным і аранжавым пазначаны рэспублікі ў складзе Саюза Суверэнных Дзяржаў (ССД); чорным  — дзяржавы, якія адмовіліся падпісаць новы саюзны дагавор.
Лагатып Вікікрыніц
Лагатып Вікікрыніц

На аснове канцэпцыі рэферэндуму ўпаўнаважанай цэнтральнымі і рэспубліканскімі ўладамі рабочай групай у рамках г.зв. нова-агароўскага працэсу вясной-летам 1991 года быў распрацаваны праект па заключэнні новага саюза — Саюза Савецкіх Суверэнных Рэспублік[5] (СССР[5], Саюз ССР[5], Саюз Суверэнных Дзяржаў[5]) як мяккай, дэцэнтралізаванай федэрацыі.

Праект дагавора пра стварэнне Саюза быў двойчы парафіраваны (папярэдне падпісаны) — 23 красавіка і 17 чэрвеня 1991 года. Канечная рэдакцыя «Дагавора пра Саюз суверэнных дзяржаў» апублікавана ў газеце «Праўда» 15 жніўня. У той жа газеце 3 жніўня 1991 года апублікавана выступленне Прэзідэнта СССР Гарбачова па тэлебачанні, у якім адзначалася, што «саюзны дагавор адкрыты да падпісання» з 20 жніўня 1991 года. У новым Дагаворы адзначалася: «Дзяржавы, якія ўтвараюць Саюз, валодаюць усёй паўнатой палітычнай улады, самастойна вызначаюць свой нацыянальна-дзяржаўны лад, сістэму органаў улады і кіравання[6], яны могуць дэлегаваць частку сваіх паўнамоцтваў іншым дзяржавам — удзельнікам Дагавора…». Больш таго, у 2-м[5] раздзеле 23-га артыкула новага Дагавора гаварылася: «Гэты дагавор… набывае моц з моманту падпісання… паўнамоцнымі дэлегацыямі. Для дзяржаў, якія яго падпісалі, з той жа даты Дагавор пра ўтварэнне СССР 1922 года страчвае сілу»[7].

Членамі новага саюза мусілі стаць дзевяць з пятнаццаці саюзных рэспублік былога СССР: як заявіў М. С. Гарбачоў у тэлевізійным звароце 3 жніўня 1991 года, 20 жніўня новы саюзны дагавор мусілі падпісаць Беларусь, Казахстан, РСФСР, Таджыкістан і Узбекістан, а восенню да іх маглі далучыцца Азербайджан, Кыргызстан, Украіна і Туркменістан[8].

Зрыў падпісання дагавора[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Жнівеньскі путч

Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы 18-21 жніўня ажыццявіў няўдалую спробу гвалтоўнага адхілення М. С. Гарбачова з пасады Прэзідэнта СССР, сарваўшы падпісанне Саюзнага дагавора.

Супярэчнасці паміж цэнтральнымі і рэспубліканскімі ўладамі і нацыянальнымі элітамі паглыбіліся, і ўсе саюзныя рэспублікі адна за другой абвясцілі пра незалежнасць.

ССД-канфедэрацыя[правіць | правіць зыходнік]

Лагатып Вікікрыніц
Лагатып Вікікрыніц

5 верасня 1991 года V з’езд народных дэпутатаў СССР прыняўшы «Дэкларацыю правоў і свабод чалавека»[9], абвясціў пераходны перыяд для фарміравання новай сістэмы дзяржаўных адносін, падрыхтоўкі і падпісання Дагавора пра Саюз Суверэнных Дзяржаў[10].

6 верасня Дзяржаўны Савет СССР прызнаў выхад Латвіі, Літвы і Эстоніі з Саюза ССР.

Увосень 1991 года па санкцыі цэнтральных і рэспубліканскіх улад рабочай групай нова-агароўскага працэсу быў распрацаваны новы праект Дагавора — па стварэнні Саюза Суверэнных Дзяржаў (ССД) як канфедэрацыі незалежных дзяржаў («канфедэратыўнай дзяржавы»)[11][12].

Папярэдняя згода на заключэнне 9 снежня 1991 года дагавора пра стварэнне ССД са сталіцай у Мінску было дадзена 14 лістапада 1991 года толькі сям’ю рэспублікамі (Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Расія, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан). Дзве рэспублікі, у якіх напярэдадні адбыліся рэферэндумы пра незалежнасць (Азербайджан і Украіна), адмовіліся ўвайсці ў канфедэратыўны саюз. Татарстан пагадзіўся падпісаць дагавор толькі непасрэдна і самастойна, нароўні з іншымі былымі саюзнымі рэспублікамі СССР.[13]

Аднак, 8 снежня 1991 года кіраўнікі трох дзяржаў (Рэспублікі Беларусь, Расіі і Украіны) на сустрэчы ў Белавежскай пушчы, «адзначаючы, што перамовы пра падрыхтоўку новага Саюзнага Дагавора зайшлі ў тупік, аб’ектыўны працэс выхаду рэспублік са складу Саюза ССР і ўтварэння незалежных дзяржаў стаў рэальным фактам»[14], заключылі Белавежскае пагадненне пра стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў — міжурадавай і міжпарламенцкай арганізацыі, якая не мела статусу дзяржавы. Да СНД пазней далучыліся іншыя саюзныя рэспублікі.

У снежні 1992 года З’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі звярнуўся да парламентаў дзяржаў — былых рэспублік Саюза ССР, і да Міжпарламенцкай асамблеі дзяржаў — удзельніц Садружнасці Незалежных Дзяржаў, з прапановай разгледзець пытанне пра стварэнне канфедэрацыі ці іншай формы збліжэння незалежных дзяржаў Еўропы і Азіі — былых рэспублік Саюза ССР, народы якіх выражаюць імкненне да яднання[15], але гэта прапанова не была падтрымана.

Шматбаковай згоды па прапанаваным пазней (у сакавіку 1994 года) праекце стварэння аналагічнага канфедэратыўнага саюза (Еўразійскі Саюз) таксама не было дасягнута. Толькі дзве дзяржавы ўступілі ў Саюз Расіі і Беларусі.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Постановление ВС СССР от 3 декабря 1990 года № 1809-1 «Об общей концепции нового Союзного Договора и предлагаемом порядке его заключения» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 50. — ст. 1077.
  2. ↑ Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1853-1 «О сохранении Союза ССР как обновленной федерации равноправных суверенных республик» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1158.
  3. ↑ а б Любарев А. Е. Выборы в Москве: опыт двенадцати лет. 1989—2000. — М.: Стольный град, 2001. — 412 с. — ISBN 5-89910-019-2.
  4. ↑ Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1856-1 «О проведении референдума СССР по вопросу о Союзе Советских Социалистических Республик» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1990. — № 52. — ст. 1161.
  5. ↑ а б в г д Праект дагавора аб ССД-федэрацыі (Саюзе Савецкіх Суверэнных Рэспублік) (ліпень 1991)
  6. ↑ Узброеныя Сілы, МУС, а таксама некаторыя функцыі замежнапалітычнага ведамства станавіліся прэрагатывай рэспубліканскіх органаў улады.
  7. ↑ Дагавор аб утварэнні СССР перастаў існаваць як асобны дакумент у 1924 годзе, калі разам з дэкларацыяй аб утварэнні СССР быў аб’яднаны ў першую Канстытуцыю СССР (якая перастала дзейнічаць у снежні 1936 года ў сувязі з прыняццем новай канстытуцыі СССР):
    " Цэнтральны Выканаўчы Камітэт Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, урачыста абвяшчаючы непахіснасць асноў Савецкай улады, у мэтах выканання пастановы 1 з’езда Саветаў Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, а таксама на падставе Дагавора аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, прынятага на 1 з’ездзе Саветаў Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у горадзе Маскве 30 снежня 1922 года, і, прымаючы да ўвагі папраўкі і змены, прапанаваныя цэнтральнымі выканаўчымі камітэтамі саюзных рэспублік, пастанаўляе:

    Дэкларацыя аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік і Дагавор аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік складаюць Асноўны Закон Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік.

    Конституция СССР 1924 г.

    		"
    Такім чынам, Дагавор аб Саюзе суверэнных дзяржаў прадугледжваў адмену дагавора аб утварэнні СССР, які не існаваў з 1924 года, і рэспублікі, якія яго падпісалі, былі б адначасова саюзнымі рэспублікамі СССР і членамі ССД.
  8. ↑ «Многое сложилось бы иначе…» // Красная звезда, 16 Августа 2003 года. Архівавана 15 кастрычніка 2006.
  9. ↑ «Декларация прав и свобод человека» утверждена Постановлением СНД СССР 5 сентября 1991 года № 2393-1 // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 37. — ст. 1083.
  10. ↑ Постановление СНД СССР от 5 сентября 1991 года № 2391-1 «О мерах, вытекающих из совместного Заявления Президента СССР и высших руководителей союзных республик и решений внеочередной сессии Верховного Совета СССР» // Ведомости СНД и ВС СССР. — 1991. — № 37. — ст. 1081
  11. ↑ Праект дагавора аб ССД-канфедэрацыі (лістапад 1991)
  12. ↑ Проект договора о Союзе Суверенных Государств // Правда. — 1991. — 27 ноября.
  13. ↑ Рэспубліка Татарстан
  14. ↑ Заявление глав государств Республики Беларусь, РСФСР, Украины 8 декабря 1991 года Архівавана 11 мая 2008. // Ведомости СНД и ВС РСФСР. — 1991. — № 51. — ст. 1798.
  15. ↑ Обращение СНД РФ от 14 декабря 1992 года № 4087-1 «К парламентам независимых государств — бывших республик Союза ССР» // Ведомости СНД и ВС РФ. — 1992. — № 51. — 24 декабря. — ст. 3022.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Новы_саюзны_дагавор&oldid=4441810"