Смаленская вайна

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Праціўнікі
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Смаленская вайна 1632—1634 гадоў[1], Вайна Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы 1632—1634 гадоў, Руска-польская вайна 1632—1634 гадоў вялася Расіяй супраць Рэчы Паспалітай за Смаленскую, Чарнігаўскую і Северскую землі Рэчы Паспалітай[1]. Адбывалася ў час Трыццацігадовай вайны ў заходняй Еўропе. Ваенныя дзеянні былі адкрыты маскоўскім бокам 10 верасня 1632 года і былі скончаныя 14 чэрвеня 1634 года Палянаўскім мірам.

У выніку вайны да Расіі адышоў горад Сярпейск і крэпасці Трубчэўск, Ахтурка і Лебядзін, а Уладзіслаў IV атрымаў 20 тыс. рублёў за адмову ад дамаганняў на маскоўскі прастол[1] (ад тытулу «гаспадара ўсяе Русі»).

Перад вайной[правіць | правіць зыходнік]

Вайна была пачата Расіяй як працяг барацьбы за прымежныя тэрыторыі (Смаленшчыну і Чарнігаўшчыну і інш.). Падрыхтоўка да яе вялася з разлікам на тое, што каталіцкія дзяржавы Еўропы, звязаныя Трыццацігадоваю вайною, не змогуць дапамагчы свайму натуральнаму (каталіцкаму) саюзніку на ўсходзе — Рэчы Паспалітай.

З іншага боку, Масква разлічвала на дапамогу Швецыі і Турцыі — праціўнікаў каталіцкіх дзяржаў-камбатантаў. Сапраўды, не зважаючы на Альтмаркскі дагавор Швецыі і Рэчы Паспалітай (1629), Швецыя ажыццяўляла з 1630 года ваенна-тэхнічную дапамогу Масковіі ўзамен за пастаўкі хлеба па ільготных цэнах. Аднак, фармальнага пагаднення па ваенным узаемадзеянні са Швецыяй і Турцыяй не было дасягнута — наадварот, напрыклад, крымскія татары (саюзнікі Турцыі) не раз нападалі на маскоўскія землі (чэрвень 1632, май-чэрвень 1633). Рыхтуючыся да вайны, Маскоўскае царства ажыццяўляла пераўзбраенне і пашырэнне і рэарганізацыю свайго войска (Гл. таксама: полк новага строю), і кіраўнічыя колы меркавалі, што да вайны гатовыя, з чым, аднак, не згаджаліся іншаземныя спецыялісты (шведскі рэзідэнт І. Мелер, 1632). Не выключана, што варожая да Масквы пазіцыя крымскіх татараў была падрыхтавана дзеяннямі эмісараў ураду Рэчы Паспалітай яшчэ вясной 1632.

Ваенныя дзеянні[правіць | правіць зыходнік]

Аблога Смаленска 1632-1634

Пачатак вайны[правіць | правіць зыходнік]

Маскоўскі цар Міхаіл Раманаў скарыстаў бескаралеўе, што пачалося ў Рэчы Паспалітай пасля смерці 30 красавіка 1632 года Жыгімонта IV і накіраваў пад Смаленск 24-тысячнае[2] войска пад загадам ваяводы Міхайлы Шэіна[1]. Масква паспяшалася дэманстрацыйна парушыць умовы Дэўлінскага перамір’я (1618). Пастанову аб дачасным пачатку вайны падтрымаў і Земскі сабор (чэрвень 1632). Татарскі напад на паўднёвыя землі Маскоўскага царства ў чэрвені 1632 не сарваў пачатку вайны, але запаволіў выхад маскоўскіх войскаў на месца збору пад Мажайскам (перадавыя часткі — 3 жніўня 1632; асноўныя сілы, на чале з баярынам Міхайлам Шэіным, — 9 жніўня 1632), а потым — іх паход на Смаленск. Фармальны загад аб пачатку ваенных дзеянняў быў атрыманы Шэіным 10 верасня.

За кастрычнік—снежань 1632 маскоўскія войскі занялі гарады: Сярпейск, Дарагабуж, Белы, Рослаў, Трубецк, Старадуб, Почап, Ноўгарад-Северскі, Батурын, Невель, Себеж, Красны і інш.

У снежні 1632 армія Шэіна дасягнула колькасці 32 тыс.ч. пры 151 гармаце[3]. У студзені 1633 года маскоўскае войска пачало аблогу Смаленска[1]. Гарнізонам горада з 2 тыс. чалавек, якім ні ставала пораху, загадваў смаленскі падваявода князь Самуэль Друцкі-Саколінскі[4]. Аднак аблога стала няўдалаю, бо польны гетман Вялікага Княства Літоўскага Крыштоф Радзівіл перакінуў у горад падмогу[1]. Яго войска, што стаяла ля вёсак Краснае і Баева за 40 км ад Смаленска, налічвала разам з атрадам смаленскага ваяводы Аляксандра Гасеўскага[5] 4,5 тыс. чалавек.

Ваенныя дзеянні адбываліся і на іншых кірунках, пераважна ў форме набегаў. Так, на паўднёвым кірунку войска Рэчы Паспалітай зрабіла паходы ў Себежскі павет і пад Пуціўль у канцы снежня 1632 — пач. студзеня 1633, прайграўшы баі на рацэ Арлее і пад Себежам; напады на Пуціўль (люты і май 1633), Старадуб (сакавік 1633), Ноўгарад-Северскі (красавік 1633); паход на Валуйкі і Белгарад запарожскага войска палкоўніка Я. Астраніна (чэрвень 1633). На пскоўскім кірунку маскоўскае войска зрабіла паходы: на Полацк (моцна разбураючы горад і наваколле, май—чэрвень 1633), на віцебскія і ўсвяцкія землі. У чэрвені 1633 года маскоўскае войска захапіла Прапойск, пасады Мсціслава і Крычава[1].

Пералом[правіць | правіць зыходнік]

Пералом у ваенных дзеяннях адбыўся за летам—восеню 1633, калі быў здзейснены рад нападаў войскаў Рэчы Паспалітай, Запарожжа і крымскіх татараў на пскоўскім і паўднёвым кірунку, што, відавочна, мела на мэце адцягнуць увагу маскоўскіх военачальнікаў ад Смаленска.

Тымчасам, новаабраны кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў IV сабраў войска пад Варшавай і вывеў яго ў паход (9 мая 1633) на дапамогу Смаленску. 25-тысячнае войска Рэчы Паспалітай падыйшло да Смаленска 25 жніўня 1633. У выніку колькіх бітв войска на чале з Уладзіславам IV у верасні адцясніла маскоўскае войска ад горада (таксама: бітва пры Пакроўскай гары) і неўзабаве акружыла маскоўскі ўмацаваны табар пад Смаленскам. Да таго ж атрад, пасланы Уладзіславам IV у Дарагабуж, знішчыў запасы харчавання, што прызначаліся рэзерву маскоўскага войска, якія выйшлі на дапамогу арміі Шэіна[1]. Тым самым маскоўскі рэзерв запынілі пад Дарагабужам. Тымчасам, войска Рэчы Паспалітай было ўзмоцнена запарожскай арміяй (20 тыс.ч.; кам. гетман Т. Арандоранка).

Пасля 4 месяцаў баёў у акружэнні 15 лютага 1634 года маскоўскі ваявода Міхаіл Шэін пачаў перагаворы аб умовах здачы і 21 лютага падпісаў акт аб ганаровай капітуляцыі перад польным гетманам ВКЛ Крыштофам Радзівілам. Паводле ўмоў здачы рэшткі маскоўскага войска (8 тыс. чалавек) адступалі да дзяржаўнай мяжы з асабістай зброяй, але пакідалі ўсе 123 гарматы, 129 штандараў[1], запасы і рыштунак, а таксама выдавалі ўсіх перабежчыкаў з войска Рэчы Паспалітай. 2 тыс. хворых і параненых маскоўскае войска пакінула ў табары. Па прыбыцці ў Маскву Міхайлу Шэіна абвінавацілі ў здрадзе і пакаралі смерцю.

На іншых кірунках у пач. 1634 войскі Рэчы Паспалітай і Маскоўскага царства працягвалі дзейнічаць набегамі (паходы войска Рэчы Паспалітай пад Себеж, студзень 1634; пад Вялікія Лукі, вясна 1634; паход маскоўскага войска пад Азярышча, май 1634), адбыліся паспяховыя для маскоўкага боку баі пад Вялікім Лукамі (29.3.1634), пад Азярышчам (май 1634).

У Маскве пачалося (1634) фарміраванне новай раці (на чале з князямі Д. М. Чаркаскім і Д. М. Пажарскім), але гэтае войска не было скіравана на фронт, бо Масква не жадала страціць сваю апошнюю значную ваенную сілу. Войска Рэчы Паспалітай, развязаўшыся пад Смаленскам, рушыла ў наступленне на тэрыторыю Маскоўскага царства, але было спынена зацятай абаронай гораду-крэпасці Белы.

Канец вайны[правіць | правіць зыходнік]

Няўдачы пад Белым паспрыялі зробленым яшчэ ў лютым 1634 маскоўскім прапановам аб міры, і ў выніку перагавораў уклалі (4 чэрвеня 1634) Палянаўскі мір. У выніку вайны да Расіі адышоў горад Сярпейск з уездам.

Зноскі

  1. а б в г д е ё ж з Анатоль Грыцкевіч. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—1634 // Вялікае княства Літоўскае : Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1 : Абаленскі—Кадэнцыя / Рэдкал. : Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. З. Э. Герасімовіч. — 2-е выд. — Мінск : БелЭн, 2007. — 668 с. : іл. ISBN 978-985-11-0393-1 — Старонкі 372—373.
  2. «Перечневая роспись ратных людей под Смоленском 141-го года» Меньшиков Д. Н. Затишье перед бурей. Боевые действия под Смоленском в июле-августе 1633 года // Война и оружие: Новые исследования и материалы. Научно-практическая конференция 12-14 мая 2010 г. СПб., 2010. Ч. II. С. 107
  3. Таксама мелася 7 верхавых гармат, аднак цяжкая артылерыя трапіла на фронт толькі ў сакавіку 1633
  4. Вячаслаў Насевіч. Друцкія-Саколінскія // Вялікае княства Літоўскае : Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1 : Абаленскі—Кадэнцыя — Старонка 603.
  5. Вячаслаў Насевіч. Гасеўскія // Вялікае княства Літоўскае : Энцыклапедыя. У 2 т. Т.1 : Абаленскі—Кадэнцыя — Старонка 516.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]