Судэцкія немцы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Фрагмент нацыянальнай карты Аўстра-Венгрыі ў 1911 г. Ружовы колер — нямецкамоўнае насельніцтва, блакітны — чэшскае. Тэрыторыі судэцкіх немцаў утвараюць ружовы «кант» вакол цэнтральнай Чэхіі; германскія землі на поўдзень ад яе адпавядаюць Аўстрыі ў сучасных межах. У 1938 г. усе гэтыя тэрыторыі ўвайшлі ў Трэці рэйх

Судэцкія немцы, або судэтанемцы (ням.: Sudetendeutsche, чэшск.: sudetští Němci, Sudetoněmci, Sudeťáci) — этнаграфічная група немцаў, якая да 1945 г. кампактна пражывала ў памежных рэгіёнах Чэхіі (Судэцкай вобласці). Гэты тэрмін у 1920—1930-я гады таксама ўжываўся шэрагам палітыкаў як агульная назва ўсіх немцаў у межах Багеміі, Маравіі і Чэшскай Сілезіі.

Ад Аўстра-Венгрыі да Чэхаславакіі. Фарміраванне нацыі[правіць | правіць зыходнік]

Нямецкае насельніцтва Аўстрыі і Чэхіі

Ужо да XIX стагоддзя немцы складалі большасць насельніцтва судэцкага рэгіёна (каля 90 %). Аднак пры падзеле Аўстра-Венгрыі ў 1918 г. паўночна-заходняя мяжа Чэхаславакіі прайшла па традыцыйнай мяжы каралеўства Багемія (нягледзячы на паўстанні і спробы абвяшчэння чатырох нямецкіх адміністрацый у спрэчным рэгіёне), што адразу паставіла перад маладой рэспублікай «нямецкае пытанне» (колькасць судэцкіх немцаў дасягала да 1938 г. 3,3 млн чалавек). Адпаведныя тэрыторыі былі вядомыя як Судэцкая вобласць (ням.: Sudetenland).

«Агульнага абазначэння ўсіх немцаў на тэрыторыі ўсёй Чэхаславакіі ніколі не існавала»[1]. Само паняцце «судэцкія немцы» ўпершыню з'явілася ў 1902 г. (уведзена пісьменнікам Францам Есерам), але стала спарадычна выкарыстоўвацца для абазначэння немцаў на тэрыторыі Багеміі і Маравіі ў 1920-я гг., а ў актыўны палітычны ўжытак уведзена толькі Генлейнам у 1933 г.[2] Менавіта да міжваеннага перыяду адносіцца фарміраванне немцаў Чэхаславакіі як асобай этнічнай групы (да 1918 г. немцы з Прагі ці Брно не атаясамлялі сябе з нямецкім сельскім насельніцтвам Судэтаў).

У палітычнай сістэме міжваеннай Чэхаславакіі этнічна «чэхаславацкія» грамадскія арганізацыі былі ў большасці сваёй фармальна аддзелены ад «нямецкіх», і дзейнічала некалькі палітычных партый судэцкіх немцаў: сацыял-дэмакратычная, аграрная (ландбунд), хрысціянскіх сацыялістаў (клерыкалы). Менавіта ў Судэтах упершыню з'явілася арганізацыя з назвай «нацыянал-сацыялістычная рабочая партыя» (DNSAP), яе лідар Рудольф Юнг падкрэсліваў, што яна старэйшая за гітлераўскую НСДАП[3]; увосень 1933 г. гэта партыя была забаронена. Адасоблена была і сістэма адукацыі, захоўваўся гістарычны падзел Карлава ўніверсітэта на чэшскае і нямецкае аддзяленні. У парламенце Чэхаславакіі немцы, як і іншыя нацыянальныя меншасці, мелі права выступаць на роднай мове.

Нацысцкі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Палітычна актыўная нацыянал-сепаратысцкая Судэта-нямецкая партыя Конрада Генлейна, якая узнікла ў 1935 г. на базе Судэта-нямецкага айчыннага фронту і адразу ж перамагла на агульнадзяржаўных выбарах (апярэдзіўшы ўсе «чэхаславацкія» партыі), патрабавала спачатку аўтаноміі, а затым далучэння Судэцкай вобласці да Трэцяга рэйха. Неўзабаве пасля аншлюса Аўстрыі пад націскам Германіі без удзелу Чэхаславакіі было заключана чатырохбаковае Мюнхенскае пагадненне 1938 г., у выніку якога тэрыторыі судэцкіх немцаў — найбольш прамыслова развітыя і важныя ў тым ліку для ваеннай прамысловасці раёны — апынуліся ў складзе Германіі.

У Трэцім рэйху частка Судэцкай вобласці ўтварыла асобную рэйхсгау Судэтэнланд (ням.: Reischsgau Sudetenland), са сталіцай у Рэйхенбергу (Ліберацы). Імперскім камісарам, а затым штатгальтарам і гаўляйтарам НСДАП у Судэтах быў Генлейн. На гэтай тэрыторыі была выраблена вялікая колькасць ваеннай тэхнікі. Некаторыя раёны былі далучаны да Баварыі і да Остмарка — былой Аўстрыі (рэйхсгау Верхні Дунай і рэйхсгау Ніжні Дунай).

Дэпартацыя[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Выгнанне немцаў з Чэхаславакіі
Судэцкія немцы падчас дэпартацыі

Пасля Другой сусветнай вайны паводле дэкрэтаў Бенеша судэцкія немцы (колькасцю звыш 3 млн) і карпацкія немцы (каля 500 тыс.), якія пражывалі ў Славакіі і на Закарпацкай Украіне, былі выгнаны з Чэхаславакіі і пасяліліся ў розных раёнах Германіі і Аўстрыі (гэта суправаджалася шматлікімі ахвярамі сярод мірнага насельніцтва, «маршамі смерці» і да т.п.), а землі, якія былі вызвалены ад немцаў, былі заселены чэхамі.

Пасля 1945 года[правіць | правіць зыходнік]

Сцяг судэцкіх немцаў.
Герб судэцкіх немцаў.

У наш час у Германіі і Аўстрыі існуюць арганізацыі выхадцаў з Судэцкай вобласці: Судэта-нямецкае зямляцтва (Sudetendeutsche Landsmannschaft), якое створана на базе 4 аб'яднанняў: Абшчыны Земляроба, Таварыства Зелігера, Таварыства Іаханеса Матезіуса — евангельскія судэцкія немцы і Вітыка-бунда.

Да трох баварскіх этнічных груп далучыліся выгнаныя судэцкія немцы («чацвёртае племя»), якія перасяліліся ў Баварыю галоўным чынам пасля 1945 года. Свабодная Зямля падала ім абарону і падтрымку. Ва Указе ад 5 лістапада 1962 года гаворыцца: Урад Баварыі прызнае прыналежнасць судэцкіх немцаў да карэннага баварскага насельніцтва. Поўны ўдзячнасці да здабытай радзімы, «новыя баварцы» прыклалі шмат высілкаў да яе аднаўлення пасля Другой сусветнай вайны.[4]

У самой Чэхіі жыве 40 тысяч чалавек, якія лічаць сябе немцамі. Праблема судэцкіх немцаў працягвае час ад часу ўсплываць у чэшска-германскіх і чэшска-аўстрыйскіх адносінах.

У Венгрыі групай навуковых даследчыкаў і выкладчыкаў створана арганізацыя «Навуковы сход судэцкіх немцаў» (венг.: Szudétanémet Tudományos Gyűjtemény, ням.: Sudetendeutsche Wissenschaftliche Sammlung, англ.: Collections for Research into Sudeten German Minority, польск.: Zbiór Naukowy Niemców Sudeckich), якая ставіць мэтай прадставіць і захаваць культуру судэцкіх немцаў[5].

3 лістапада 2009 прэзідэнтам Чэхіі Вацлавам Клаусам быў падпісаны Лісабонскі дагавор[6][7], набыццё якім сілы фармальна дае права судэцкім немцам, якія падвергліся дэпартацыі, патрабаваць кампенсацыі ад урада Чэхіі[8].


Вядомыя судэцкія немцы[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ Brugel J. W. Češi a Němci 1918—1938. Praha, 2006, S. 178.
  2. ↑ Бобраков-Тимошкин А. Проект «Чехословакия»: конфликт идеологий в Первой Чехословацкой республике (1918—1938), М., 2008, с. 199.
  3. ↑ Там жа, з. 176.
  4. ↑ Das Land Bayern: Menschen in Bayern — Tradition und Zukunft. Архівавана 15 лістапада 2012.
  5. ↑ спіс публікацый(недаступная спасылка) (венг.)
  6. ↑ BBC Russian — Стужка навін — Знята апошняя перашкода для падпісання Лісабонскага дагавора
  7. ↑ Прэзідэнт Чэхіі падпісаў Лісабонскі дагавор. РІА Навіны (3 лістапада 2009). Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2012. Праверана 3 лістапада 2009.
  8. ↑ Еўрасаюз прыстрашыў Чэхіі пазбаўленнем пасады Еўракамісара

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Кретинин С. В. Судетские немцы: народ без родины. 1918—1945. Воронеж, 2000. ISBN 5-7455-1135-4
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Судэцкія_немцы&oldid=4212693"