Фарсіраванне Проні

Фарсіраванне Проні
Асноўны канфлікт: Вызваленне Беларусі
Рака Проня на мяжы Чавускага і Слаўгарадскага раёнаў
Дата	1943-1944
Месца	Берагі ракі Проня
Вынік	Вызваленне больш за 200 населеных пунктаў
Праціўнікі
10-я армія, 49-я армія, 50-я армія 4-я армія

Фарсі́раванне Про́ні — шэраг тактычных аперацый на берагах ракі Проня на працягу кастрычніка 1943 — чэрвеня 1944 гг..

Яно працягвалася каля 9 месяцаў і завяршылася вызваленнем шэрагу населеных пунктаў Беларусі. У аперацыі ўдзельнічалі 10-я армія, 49-я армія, 50-я армія, 15 стралковых злучэнняў і далучаныя да іх артылерыйскія, танкавыя, авіяцыйныя і сапёрныя часткі.

Перадгісторыя

Савецкі бок

Чырвоная Армія, якая разграміла нямецкія войскі на Курскай дузе ўлетку 1943 года, у верасні ўступіла ва ўсходнія раёны Беларусі: 23 верасня 1943 года войскамі 13-й арміі Цэнтральнага фронту вызвалілі першы раённы цэнтр Беларусі — Камарын Палескай вобласці; 26 верасня 3-я і 50-я арміі, Бранскага фронту вызвалілі первый райцэнтр Магілёўскай вобласці — Хоцімск; 29 верасня вызвалены Крычаў; 28 верасня — Мсціслаў, Дрыбін. Пасля гэтага фронт выйшаў да Проні.

Нямецкі бок

З канца верасня 1943 года нямецкія часткі сталі ствараць паміж Проняй і Дняпром глыбока эшаланаваную абарону. Ім удалося замацавацца ўздоўж высокага заходняга берага Проні. З дапамогай мясцовага насельніцтва (на Проні, Дзвіне і Дняпры больш за 200 тысяч чалавек з Магілёўскай і Віцебскай абласцей) і сіл рэзервовых частак, былі выкапаны траншэі, доты і бліндажы.

Да лета 1944 глыбіня тактычнай абароны складала 15-20 км, а агульная, якая ўключала ў сябе прамежкавы і тылавой вайсковыя рубяжы, дасягала 60 км. Галоўная паласа абаронных рубяжоў складалася з 3-4 ліній траншэй і ішла ўздоўж ракі на адлегласці 300—500 метраў ад берага і мела шырыню 5-6 км. Практычна з любога пункту праглядаўся супрацьлеглы бераг. Перад пярэднім краем было ўсталявана некалькі шэрагаў драцяных загародаў, рагатак, малапрыкметных перашкод. Непасрэдна перад імі былі глыбокія канавы з вадой. Былі пракладзеныя суцэльныя супрацьпяхотныя і супрацьтанкавыя мінныя палі, таксама была разгорнута добра развітая лінія артылерыйскіх і кулямётных кропак.

Усе вёскі былі ператвораныя ў апорныя пункты. Горад Чавусы, чыгуначны мост праз Проню і станцыя былі моцна ўмацаваны. Па лініі абароны былі замаскіраваныя танкі і артылерыйскія ўстаноўкі.

Баявыя дзеянні

Пазіцыйныя баі вакол Проні ў Прапойскім раёне ў кастрычніку 1943 года

План аперацыі па фарсіраванні Проні быў прадстаўлены Стаўцы ВГК 30 верасня 1943 года, згодна з ім наступ павінен быў пачацца на рубяжы рэк Мярэя і Проня. Баявыя дзеянні пачаліся ў пачатку кастрычніка 1943 года, калі да ўсходняга берага Проні выйшлі часткі 10-й і 49-й армій Заходняга фронту (у гэты час фронт стаяў на лініі рэк Невель, Проня, Прыпяць).

З кастрычніка 1943 года па чэрвень 1944 г. пазіцыйныя баі на рубяжы Проні ад Дрыбіна да Прапойска вялі дзясяткі дывізій Чырвонай Арміі. Тэрыторыя Чавускага раёна была ў паласе дзеянняў 49-й і 50-й армій Другога Беларускага фронту.

У Прапойскім раёне найбольш моцныя баі за захоп плацдармаў праходзілі паўночней Прапойска а раёне вёсак Улукі, Рабавічы, Чырвоная Слабада, Завад-Віравая і паўднёвей, каля вёскі Рудня, вораг аказваў упарты супраціў, часта пераходзіў у контратакі буйнымі сіламі пяхоты і танкаў.

Кастрычнік 1943 года

Камандзіры армій В. С. Папоў і І. Ц. Грышын планавалі фарсіраваць раку ў самыя сціслыя тэрміны. 2 кастрычніка 1943 года часткі 385-й Крычаўскай стралковай дывізіі і 212-й дывізіі здзейснілі няўдалую спробу перайсці раку Проня.

Каля месяца ішлі жорсткія баі з нападамі і контратакамі, якія даходзілі да рукапашных сутычак.

У кастрычніку 1943 года да ракі выйшла 324 стралковая дывізія. На працягу месяца часткі дывізіі вялі наступальныя баі.

Для захопу плацдармаў на ўсходнім беразе Проні на ўчастку Петухоўка — вусце Расты войскі 50-й арміі з 12 кастрычніка сіламі чатырох дывізій пачалі штурм умацаванняў ворага.

12 кастрычніка 858-ы стралковы полк фарсіраваў Сож паўднёвей Прапойска і, пашыраючы плацдарм на заходнім беразе ракі, атакаваў вёску Рудню.

238-я, 108-я, 324-я стралковыя дывізіі, якія змагаліся паўднёвей Кузьмініч ў Прапойскім раёне, таксама вялі цяжкія баі за захоп, утрыманне і пашырэнне плацдармаў.

15 кастрычніка 1093-і стралковы полк з боем фарсіраваў Проню ў раёне вёскі Завад-Віравая. Аднак пашырыць пляцоўку не атрымалася і ў канцы кастрычніка, дзейнічаючы трыма палкамі, прарвалі абарону праціўніка на Проні ў раёне вёскі Улукі. Баі насілі жорсткі характар. У гэтых баях немцы страцілі больш за 1100 салдат і афіцэраў, было знішчана 10 танкаў, 6 самалётаў і 12 палявых гармат, захоплена ў палон больш за 100 нямецкіх салдат.

На досвітку 25 кастрычніка 1943 года 334-й гвардзейскі стралковы полк фарсіраваў раку паўночней Прапойска ў раёне вёскі Рабавічы і захапіў плацдарм на яе правым беразе. На наступны дзень немцы кінулі на ліквідацыю плацдарма буйныя сілы пяхоты пры падтрымцы танкаў і самаходных артылерыйскіх установак. Пяць контратак праціўніка былі адбіты з вялікім для яго стратамі. Пры гэтым прылада, наводчыкам якога быў гвардыі радавы П. Ц. Панамароў, падбіла тры варожыя танкі, два бронетранспарцёры і знішчыла да 200 салдат і афіцэраў вермахту. Падчас шостай контратакі немцы кінулі ў бой тры цяжкія танкі «Тыгр», за імі ішлі ланцугі аўтаматчыкаў і самаходкі «Фердынанд». Асноўны ўдар суперніка прыйшоўся на прыладу наводчыка Панамарова. У ходзе бою Пётр Ціханавіч быў паранены ў руку, але адмовіўся пакінуць пазіцыю. Калі з ладу выйшаў ўвесь разлік, ён ваяваў у адзіночку, здолеўшы падбіць варожы танк і агнём з аўтамата знішчыць 35 салдат праціўніка. Гвардыі радавы П. Ц. Панамароў загінуў ад разрыву варожага снарада, але вораг быў адкінуты на зыходныя пазіцыі. У гэты дзень немцы яшчэ тройчы атакавалі пазіцыі гвардзейцаў, але безвынікова. 15 студзеня 1944 года ўказам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР гвардыі радавому Панамарову Пятру Ціханавічу было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза пасмяротна.

Лістапад 1943 года

Камандуючы Заходнім фронтам генерал арміі В. Д. Сакалоўскі

Лістапад быў адносна спакойны, але ў канцы месяца баі аднавіліся і паказалі, што расстаноўка сіл была няроўная. Агнявыя кропкі немцаў былі выдатна прыстраляны і мелі добрую падтрымку танкаў і артылерыі. З іншага боку, савецкія войскі мелі мала агнявой моцы і размяшчаліся на адкрытай мясцовасці, таму яны маглі разлічваць толькі на раптоўнасць нападаў.

10 лістапада 1943 года з утрыманага 334-м гвардзейскім стралковым палком плацдарма падраздзяленні 3-й арміі перайшлі ў наступ у ходзе Гомельска-Рэчыцкай аперацыі Беларускага фронту. Наступ на кірунку галоўнага ўдару разгортваўся левым крылом фронту з плацдарму на заходнім беразе Дняпра ля Лоева.

22 лістапада ў наступ перайшлі войскі правага крыла фронту ў складзе 3-й і 50-й армій.

Штодня нападаючыя неслі страты ў 350—400 байцоў, але нягледзячы на відавочныя няўдачы, загад аб наступе не адмяняўся.

Камандуючы Заходнім фронтам генерал арміі В. Д. Сакалоўскі і прадстаўнік Стаўкі маршал артылерыі М. М. Воранаў безвынікова спрабавалі пераканаць І. В. Сталіна зрабіць паўзу для больш грунтоўнай падрыхтоўкі да наступу.

Зіма 1943-44 гадоў

У чаканні зімы ў дывізіях ствараліся лыжныя батальёны, ударныя рухомыя атрады. У канцы снежня 1943 гады была праведзена недоўгачасовая артпадрыхтоўка, пасля чаго 25 снежня 1943 часткі 385-й стралковай дывізіі, у складзе якой быў лыжны батальён 212-й Крычаўскай стралковай дывізіі, штурмам авалодалі першай лініяй нямецкіх траншэй і часткай другой лініі ў паўкіламетры ад вёскі Прылёпаўка. Але ўжо 27 снежня ў выніку бесперапынных контратак немцы выцеснілі савецкія войскі на зыходныя перад надыходам рубяжы. За час снежаньскіх баёў 1943 года на ўчастку Скварск—Прылёпаўка—Пуцькі 290-я і 385-я стралковыя дывізіі страцілі да 1500 салдат. Прыкладна столькі ж стратаў было з боку немцаў. У гісторыю Вялікай Айчыннай вайны гэты эпізод увайшоў пад назвай «Прылёпаўскі плацдарм».

За восень і зіму Заходні фронт правёў 7 няўдалых спробаў наступу.

Былы начальнік штаба батальёна 508-га стралковага палка 174-й стралковай дывізіі М. Глазуноў адзначаў:

Прайшоўшы амаль усю Вялікую Айчынную вайну, на пярэднім краі фронту ў пяхоце, пачынаючы з камандзіра ўзвода процітанкавых стрэльбаў, і зведаўшы на сабе ўсе цяжкія баі, пачынаючы ад Калініна і да выхаду да межаў Беларусі, не адпускаючы немцаў больш чым на 400-500 метраў, сёння магу смела сказаць, што не ўзгадаю такіх складаных баявых дзеянняў, якія мы вялі восенню 1943 года на Дубровеншчыне

Пра жорсткасці баёў у гэтым раёне сведчыць і той факт, што за месяц баёў на плацдарме апорны пункт у вёсцы Кузьмінічы пераходзіў больш за дзесяць разоў з рук у рукі. Згодна сведчанняў удзельнікаў вада ў рацэ была чырвонай ад крыві.

Камісія са Стаўкі ВГК

У сакавіку ў штаб Заходняга фронту была накіравана надзвычайная камісія са Стаўкі ВГК на чале з членам дзяржаўнага камітэта абароны Г. М. Малянковым, якая спрабавала выявіць прычыны няўдалага наступлення. У склад камісіі таксама ўваходзілі генерал-палкоўнік А. Шчарбакоў, генерал-палкоўнік С. Шцяменка, генерал-лейтэнанта Ф. Кузняцоў і генерал-лейтэнант А. Шыманаеў.

Як адзначалася ў дакладзе І. Сталіну 11 красавіка 1944 года: «Усе гэтыя аперацыі скончыліся няўдала, і фронт пастаўленых Стаўкай задач не выканаў. Ні ў адной з пералічаных аперацый не была прарвана абарона праціўніка, хаця б на яе тактычную глыбіню, аперацыя сканчалася ў лепшым выпадку нязначным укліньваннем у абарону праціўніка пры вялікіх стратах нашых войскаў».

Па выніках працы камісіі за подпісам І. В. Сталіна 12 красавіка 1944 г. было прынята Пастанова Дзяржаўнага Камітэта Абароны № 5606сс «Аб недахопах у рабоце камандавання і штаба Заходняга фронту», дзе былі пералічаныя ўсе высновы камісіі і прыняты шэраг арганізацыйных мер. Камандуючы фронтам В. Д. Сакалоўскі быў зняты з пасады з фармулёўкай «як не справіўся з камандаваннем фронтам». Таксама былі зняты начальнік артылерыі фронту І. П. Камера і начальнік разведаддзелу фронту, шэраг генералаў падвергнуты спагнанням. Яшчэ раней, 8 снежня 1943 года, «за бяздзейнасць і несур’ёзнае стаўленне да справы», быў зняты з пасады намеснік камандуючага фронтам генерал-палкоўнік М. С. Хозін.

Тактычныя і стратэгічныя памылкі і недахопы аперацыі

Камандаванне наступленнем не ўлічыла моцную абарону суперніка і разлічвала правесці аперацыю з рэкорднай хуткасцю. Нягледзячы на перавагі рэльефу для нямецкага боку (заходні бераг высачэйшы і пакрыты лесам у адрозненне ад раўніннага лугу ўсходняга берагу), артпадрыхтоўка была недастатковай.

Камісіяй таксама было ўстаноўлена, што ў праведзеных аперацыях савецкая артылерыя, нягледзячы на вялікую яе колькасць і перавагу над артылерыяй праціўніка, не знішчала агнявой сістэмы ворага ні ў перыяд артпадрыхтоўкі, ні ў працэсе бою, часам ведучы агонь па пустым месцы, а часам нават па сваіх стралковых падраздзяленнях. Пяхота ішла ў атаку на непадаўленыя агнявыя кропкі ў абароне суперніка, несла «велічэзныя страты і не рухалася наперад».

У батальёнах было шмат неабстраляных байцоў. Не хапала снарадаў, мін. Праводзячы паспяховыя атакі, часцяком байцы не мелі дастатковай падтрымкі для замацавання рубяжоў, што змушала іх адступаць, нясучы значныя страты асабістага складу.

У лісце на імя Вярхоўнага галоўнакамандуючага начальнік аператыўнага аддзела штаба 33-й арміі палкоўнік І. Талканюк адзначаў:

Неабучаныя падраздзяленні і афіцэры ніякіх манеўраў на поле бою не рабілі, а клаліся пад агнём праціўніка і давалі сябе знішчаць, акрыляючы тым самым ворага, які атрымліваў задавальненне, беспакарана расстрэльваючы нашу пяхоту, якая да ўсяго іншага нават не мела рыдлёвак для акапвання. За адзін-два бою надыходзячая дывізія губляла амаль усю сваю пяхоту і вынікаў не дамагалася. У палках заставалася пяхоты па 10-15 чалавек, а высокія начальнікі ўсё патрабавалі наступу і з нецярпеннем чакалі вынікаў. Страты ў жывой сіле былі галоўным чынам ад артмінамётнага агню праціўніка. Гэта пацвярджаецца тым, што з усяго ліку параненых на аскепкавыя раненні прыходзіцца ад 70 да 90%…

Камісія адзначыла і неэфектыўнае выкарыстанне танкаў ў баях, згодна яе адзнак «камандаванне Заходняга фронту кідала 2-і гвардзейскі Тацынскі танкавы корпус на нерасстроенную абарону праціўніка, з прычыны чаго корпус не мог прасунуцца наперад і нёс вялікія страты».

Наступленне ў рамках аперацыі «Баграціён»

Увесну 1944 года пачалася падрыхтоўка да аперацыі «Баграціён». 49-ю армія генерала Грышына была папоўнена сіламі 10-й арміі.

На 2-м Беларускім фронце было засяроджана 10 стралковых дывізій. Іх падтрымлівалі больш за 2000 гармат і мінамётаў, 343 рэактыўных ўстаноўкі. Уся тэхніка была з лішкам забяспечана запасам боекамплектаў і паліва, а людзі — харчаваннем.

Таксама дзеянні стралковых злучэнняў 49-й арміі падтрымлівалі 253 танка.

З гэтай сілай у 49-й арміі пад камандаваннем Грышына атрымалася фарсіраваць Проню, Басю і Расту, а пазней і Дняпро.

У ноч з 22 на 23 чэрвеня 1944 года пры фарсіраванні часткамі 81-га стралковага корпуса ракі Проня, байцы 1-й асобнай гвардзейскай штурмавой інжынерна-сапёрнай брыгады пад моцным агнявым уздзеяннем суперніка абсталявалі брод і пабудавалі мост пад грузы да 60 тон, чым спрыялі хуткаму наступу частак 81-га стралковага корпуса 49-й арміі і прарыву лініі абароны праціўніка на рацэ Проня.

Уначы з 23 на 24 чэрвеня начная бамбардзіровачная авіяцыя 4-й паветранай арміі зрабіла бамбакіданне па нямецкім пазіцыям і тэхніцы у тактычнай глыбіні, а перад світаннем быў нанесены магутны бомбавы ўдар па пярэднім краі абароны праціўніка.

Танкавыя часткі і самаходныя артылерыйскія палкі вырушылі на зыходныя пазіцыі, было выраблена ўдакладненне сістэмы агню абароны немцаў.

Пасля моцнай двухгадзіннай артылерыйскай падрыхтоўкі агнявыя сродкі суперніка амаль цалкам былі падушаныя і часткова знішчаны.

З пачаткам артпадрыхтоўкі спецыяльныя ўзмоцненыя роты, вылучаныя ад кожнага стралковага палка першага эшалона, імкліва рушылі наперад і да 9.30 фарсіравалі раку, пераадолелі мінныя палі, драцяныя загароды і ўварваліся ў першую траншэю праціўніка. Не сустрэўшы тут сур’ёзнага супраціву, роты хутка прасунуліся наперад у другую і ў некаторых месцах — у трэцюю траншэі праціўніка.

Пад прыкрыццём гэтых рот сапёры навялі 78 штурмавых масткоў для пяхоты, прарабілі дадатковыя праходы ў мінных палях і драцяных загародах і зрабілі наводку мастоў для танкаў і артылерыі праз раку Проня. Па гэтых мастках пераправу праз Проню пачалі асноўныя сілы палкоў, якія пасля пераправы пачалі займаць траншэі праціўніка.

Да зыходу 23 чэрвеня ўдарная група фронту (49-я армія), пераадольваючы ўпарты супраціў немцаў, выйшла на лінію Пералогі, Альхоўка, Перавоз. Галоўная паласа абароны немцаў была прарвалі на фронце да 12 км і на глыбіню ад 5 да 8 км.

Вынікі аперацыі

У ходзе наступлення войскі фронту занялі раённы цэнтр Магілёўскай вобласці — горад Чавусы і вызвалілі больш за 200 іншых населеных пунктаў, сярод якіх Чэрнеўка, Жданавічы, Хонькавічы, Будзіна, Васькавічы, Цемравічы і Бардзінічы.

25 чэрвеня 1944 у дзень вызвалення г. Чавусы ў Маскве быў дадзены салют — 20 залпаў з 224 гармат у гонар фарсіравання Проні.

Пры прарыве абароны нямецка-фашысцкіх войскаў на Проні і Басе больш за 40 салдат і афіцэраў былі ўдастоены Зоркі Героя Савецкага Саюза — вышэйшай дзяржаўнай узнагароды краіны.

Фарсіраванне Проні ў літаратуры

Падзеі твора Уладзіміра Успенскага «Невядомыя салдаты» («руск.: Неизвестные солдаты»), які быў адзначаны М. А. Шолахавым, як «лепшы твор аб Вялікай Айчыннай вайне», а таксама ў кнізе Дзеева і Пятрэнкі «Прастрэляныя кіламетры» і М. Р. Хамулы «Полк, да бою!» («руск.: Полк, к бою!») адбываюцца таксама і падчас фарсіравання Проні.

Літаратура

• Память: Чаусский р-н: Ист. — док. Хроника городов и р-нов Беларуси / Редкол.: А. Н. Винкевич и др.; Худ. Э. Э. Жакевич. — Мн.: Урожай, 2001. 686 с.; ил.
• Борисенко Н. С. Освобождение: от Хотимска до Могилева и Бобруйска (сентября 1943 года — июнь 1944 года). Могилев: Могилевская областная укрупненная типография им. Спиридона Соболя 2009. — 240 с. ; ил.
• Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941 −1945. Энцыклапедыя. — Мн., БСЭ, 1990 г.
• Боевой путь 64-й Могилевской стрелковой дивизии. М., 1990.
• Лемяшонак У. І. Вызваленне — без грыфа «Сакрэтна!». — Мн., 1996.
• Могилевский поисковый вестник. 2 выпуск.- Могилев: УПКП «Могилевская областная укрупненная типография им. Спиридона Соболя» 2005 г. — 160с.

Спасылкі

• 385 Кричевская Дивизия 1268 стрелковый полк (руск.)
• Исследование неизвестных обстоятельств боев 1943—1944 гг. на р. Проня в Чаусском районе Архівавана 13 лютага 2011. (руск.)
• Прони кровавые берега Архівавана 25 жніўня 2011. (руск.)
• «Калі мы прыйшлі ў сваю вёску, то не пазналі родных мясцін»(недаступная спасылка)