Франкаканадцы

	Франкаканадцы ; (Canadiens français)
Агульная колькасць	7 966 900
Рэгіёны пражывання	Канада — 7688000 ; ЗША — 278000 ;
Мова	французская
Рэлігія	каталіцызм, пратэстантызм
Блізкія этнічныя групы	французы, каджуны

Франкакана́дцы (фр.: Canadiens français) — буйная культурна-моўная група жыхароў Канады. Жывуць таксама ў ЗША і іншых краінах. Агульная колькасць (2022 г.) — 7 966 900 чал.^[1] Родная мова — французская.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Новая Францыя[правіць | правіць зыходнік]

Французы пачалі даследаванне ўсходніх берагоў Канады ў XVI ст. У 1524 г. італьянскі вандроўнік Джавані да Верацана, пасланы Францыскам I, нанёс на карту значную частку паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа. У 1534 - 1541 гг. Жак Карцье даследаваў заліў і раку Святога Лаўрэнція. У 1602 г. Генрых IV перадаў манапольнае права каланізацыі адкрытых тэрыторый кампаніі руанскіх гандляроў. У 1605 г. прадстаўнік гэтай кампаніі Самюэль дэ Шамплейн заснаваў калонію Акадыя (зараз Новая Шатландыя) і ў 1608 г. Квебек, які хутка ператварыўся з гандлёвай факторыі ў адміністрацыйны цэнтр каланіяльных валоданняў, названых Новай Францыяй.

Да 1663 г. захоўвалася манаполія руанцаў, а таксама забарона на перасяленне ў Новую Францыю некаталікоў. Хаця большасць французскіх перасяленцаў займалася гандлем футрам, значную ўладу тут набыў ордэн езуітаў. У выніку колькасць каланістаў заставалася нязначнай (каля 2000 чал. у 1663 г.). Многія перасяленцы былі мужчынамі, якія ехалі ў Паўночную Амерыку ў пошуках багаццяў і далейшага вяртання ў Францыю. Таму Людовік XIV абвясціў Новую Францыю каралеўскай правінцыяй і стварыў каланіяльную адміністрацыю. У калоніі накіроўваліся салдаты-ветэраны, заахвочваліся шматдзетныя сем'і. Павіннасці каланістаў на карысць дзяржавы і царквы адрозніваліся ў лепшы бок ад асабіста французскіх. У кантактнай зоне паміж французамі і індзейцамі сфарміравалася своеасаблівая мова мі́чыф (фр.: métchif).

У другой палове XVII ст. французы ў пошуках даступнага шляху да Ціхага акіяна зрабілі шмат намаганняў для пранікнення ўглыб кантыненту. Французскія ўмацаванні з'явіліся на возеры Мічыган і нават ў вярхоўях ракі Місісіпі, па якой пачаўся гандаль з Луізіянай. Але з 1690 г. пачаліся прамыя ваенныя сутыкненні з англійскімі каланістамі. Сітуацыя ўскладнялася тым, што насельніцтва англійскіх калоній хутка расло і ў сярэдзіне XVIII ст. дасягнула 2 мільёнаў чал., а ў Новай Францыі было толькі каля 80 тыс. перасяленцаў. У 1754 г. французы дасягнулі пэўных поспехаў, калі разграмілі армію брытанскіх каланістаў на чале Джорджа Вашынгтона і пабудавалі ўмацаванні ў Агая. Аднак у брытанцаў атрымалася акупаваць Акадыю, адкуль да 1763 г. яны выселілі ўсіх французаў (гл. Каджуны), а ў 1759 г. брытанцы захапілі горад Квебек. У 1763 г. Новая Францыя была перададзена Вялікабрытаніі. У 1791 г. згодна брытанскаму канстытуцыйнаму акту частка Новай Францыі, населеная пераважна французскімі каланістамі, была пераўтворана ў валоданне Ніжняя Канада.

У складзе Брытанскай каланіяльнай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

Пасля далучэння французскіх калоній у Канадзе да Брытанскай імперыі ў іх праводзілася палітыка, накіраваная на забеспячэнне бяспекі валоданняў ад Францыі, а пасля і ад ЗША. У 1774 г. брытанскія ўлады гарантавалі франкамоўным пасяленцам магчымасць выкарыстання мясцовых грамадзянскіх законаў, вызнанне каталіцызму і выкарыстанне французскай мовы ў адміністрацыі. Частка канадскіх французаў далучылася да амерыканскіх рэвалюцыянераў, але большасць засталася вернай Вялікабрытаніі. Канстытуцыйны акт 1791 г. дазваляў выбіраць мясцовае кіраванне, хаця нават выбраныя прадстаўнікі Ніжняй Канады ў значнай ступені залежалі ад метраполіі.

З 1806 г. пачала дзейнічаць ліберальная Канадская партыя (з 1826 г. - Патрыятычная партыя), якая адстойвала інтарэсы франкаканадцаў на палітычным узроўні і выступала за далейшыя рэформы. У 1837 - 1838 гг. пад уздзеяннем мясцовых пратэстных настрояў і рэвалюцыйных падзей у Лацінскай Амерыцы і Еўропе адбыліся ўзброеныя выступленіі, якія скончыліся пакараннем смерцю 12 і высылкай у Аўстралію 58 паўстанцаў.

У 1840 г. пачаў дзейнічаць закон аб Саюзе, які аб'яднаў Верхнюю і Ніжнюю Канаду. Быў створаны адзіны прадстаўнічы орган, у якім франкаканадцы атрымалі меншасць.

З 1840-ых гг. эканамічная сітуацыя пачала пагаршацца, што ў выніку прывяло да доўгатэрміновай стагнацыі. У выніку прыняцця Вялікабрытаніяй пратэкцыянісцкіх законаў, якія абмяжоўвалі вываз збожжа і іншых сельскагаспадарчых прадуктаў, назіраўся крызіс мясцовых фермерскіх гаспадарак. Гандаль футрамі ў другой палове XIX ст. значна знізіўся. Індустрыялізацыя ў гарадах адбывалася вельмі павольна. У выніку пачалася эміграцыя франкаканадцаў у ЗША, дзе патрабавалася танная працоўная сіла ў прамысловасці. Трэба зазначыць, што ўезд новых пасяленцаў у Ніжнюю Канаду таксама меў сталы характар. Напалеонаўскія войны пачатку XIX ст. прывялі да іміграцыі шматлікіх перасяленцаў як з Францыі, Бельгіі, Швейцарыі, Ірландыі і Італіі. Але ў другой палове XIX ст. ужо існавалі больш прыцягальныя для перасяленняў месцы — Аўстралія, Новая Зеландыя, Новая Каледонія, Аргенціна і інш. Супраць выезду ў ЗША выступалі франкамоўныя палітыкі і асабліва рымска-каталіцкі касцёл. Аднак эміграцыя працягвалася, і да пачатку XX ст. франкамоўнае насельніцтва Канады амаль не вырасла ў колькасці.

У складзе Канады[правіць | правіць зыходнік]

У 1867 г. быў створаны дамініён Канада, у склад якога ўвайшлі некалькі брытанскіх правінцый Паўночнай Амерыкі, у тым ліку франкамоўны Квебек. Такім чынам, франкаканадцы атрымалі магчымасць мець свае органы кіравання на ўзроўні правінцыі, хаця ўвогуле ў дамініёне склалі моўную і культурную меншасць. Канчаткова межы Квебека былі вызначаны толькі ў 1927 г.

У другой палове XIX ст. назіраецца хуткі рост Манрэаля. Ён стаў прыцягальным для сельскага насельніцтва, імігрантаў з Еўропы і бізнесменаў з іншых тэрыторый Канады. З 1852 г. да 1902 г. яго насельніцтва вырасла з 58 000 чал. да 528 000 чал. У 1870 - 1921 гг. была праведзена рэформа адукацыя, якая да той пары залежала ад касцёла і не адпавядала патрабаванням прамысловага грамадства. У 1896 г. выхадзец з Квебека, Вілфрыд Лар’е, стаў першым франкамоўным прэм'ер-міністам Канады. У першай трэці XX ст. Квебек дэманстраваў зайздросны эканамічны рост, таму зноў стаў прыцягальным для імігрантаў з Еўропы.

У гады I Сусветнай вайны франкаканадцы ўступалі ў канадскую армію толькі на добраахвотнай аснове. У 1939 г. Канада як дамініён Вялікабрытаніі ўступіла ў II Сусветную вайну, пры гэтым грамадзяне Квебека зноў атрымалі права толькі добраахвотнага ўдзелу. У 1942 г. у сувязі з недахопам чалавечых і матэрыяльных рэсурсаў урад Канады абвясціў агульнафедэральны плебесцыт, які павінен быў прымусіць квебекцаў служыць па прызыву. Большасць квебекцаў (71%) прагаласавала супраць, але 80% канадцаў прынялі рашэнне ўвесці ў Квебеку прызыўную сістэму. Нягледзячы на гэта ў 1944 г. здарыўся прызыўны крызіс, паколькі квебекскія юнакі не жадалі служыць у арміі. Ён паслужыў адной з першых істотных прычын раз'яднання паміж жыхарамі Квебека і астатнімі канадцамі.

У пасляваенны перыяд кансерватыўныя і ліберальныя палітыкі Квебека дамагаліся пашырэння палітычных правоў правінцыі. Праводзілася палітыка шырокага ўмяшання дзяржаўных органаў у развіццё эканомікі. У 1960-ых гг. адносіны паміж франкамоўным і англамоўным насельніцтвам Канады абвастрыліся. Цэнтральныя ўлады ішлі на саступкі патрабаванням квебекскіх палітыкаў, што не знаходзіла падтрымкі ў іншых правінцыях. У 1969 г. французская мова стала адной з дзвюх дзяржаўных моў Канады.

Сепаратысцкія настроі франкамоўнай грамадскасці падагрэлі словы Шарля дэ Голя. Пачас наведвання Канады ў 1967 г. ён абвясціў, што Францыя прызнае незалежны Квебек. У 1970 г. сепаратысцкія партыі атрымалі 23% галасоў выбаршчыкаў. У 1976 г. незалежніцкая партыя Квебека атрымала большасць галасоў. Яе лідары абяцалі, што арганізуюць рэферэндум з прапановай набыцця незалежнасці. Такія рэферэндумы праводзіліся ў 1980 г. і 1995 г. Двойчы нязначная большасць выбаршчыкаў (59,5% і 50,4%) адхілялі выхад Квебека са складу Канады.

Акрамя Квебека франкаканадцы жывуць у іншых правінцыях, але маюць права рэалізоўваць свае моўныя і культурныя інтарэсы праз адукацыю і іншыя формы сацыяльнай актыўнасці.

Асаблівасці культуры[правіць | правіць зыходнік]

Далёка не ўсе франкаканадцы з'яўляюцца нашчадкамі выхадцаў з Францыі. У розныя гістарычныя перыяды да іх таксама далучаліся выхадцы з іншых еўрапейскіх краін, мясцовыя метысы і крэолы, англамоўныя канадцы. У сучаснай Канадзе найчасцей прыняты выраз "франкафонныя канадцы". Але французская мова франкафоннага насельніцтва таксама некалькі адрозніваецца ад французскай мовы Францыі. Яна заснавана на старой форме з дастаткова значным запазычаннем англійскіх слоў. У Квебеку захаванне і развіццё французскай мовы адбываецца праз адукацыю, праграмы адаптацыі для выхадцаў з іншых краін і правінцый Канады. 75% тэле- і радыёэфіра па закону абавязаны быць франкамоўнымі.

Да сярэдзіны XX ст. аб'яднальным фактарам для франкаканадцаў было спавяданне каталіцызму. У наш час грамадства стала значна больш свецкім, павялічылася колькасць пратэстантаў. Разам з гэтым, зменшылася колькасць шматдзетных сем'яў, якія раней лічыліся нормай.

Франкаканадцы маюць багаты фальклор. Асабліва папулярны жартоўныя гісторыі і казкі пра Маленькага Жана (Petit Jean) і паляўнічага Дальбека (Dalbec). Вылучаецца мясцовая кухня, для якой характэрны мясныя пірагі, рагу, традыцыйныя супы з цыбулі і гароху, нацыянальная бульбяная страва poutine.

У адрозненні ад іншых канадцаў, франкаканадцы не святкуюць дня Каралевы Вікторыі (25 мая). Замест гэтага ў першы панядзелак перад святам адзначаецца дзень Доларда, французскага героя XVII ст. 24 чэрвеня святкуюць дзень Жана-Батыста, заступніка Квебека. Нашчадкі жыхароў Акадыі шануюць дзень Ушэсця (15 жніўня). Каляды лічацца сямейным святам.

Найбольш папулярны спорт — хакей.