Чэшскае нацыянальнае адраджэнне
Чэшскае нацыянальнае адраджэнне гэта тэрмін, які адносіцца да працэсу, які адбыўся на чэшскіх землях у складзе імперыі Габсбургаў, пачынаючы прыкладна з апошняй трэці 18 стагоддзя да 1848 года. Галоўнай задачай лідараў чэшскага адраджэння было падняць узровень мовы вучоных і матываваць людзей, падняць узровень чэшскай нацыянальнай свядомасці. Нацыянальнае адраджэнне супала з ператварэннем феадальных суполак у грамадзянскай супольнасці. Сярод удзельнікаў нацыянальнага адраджэння былі: Іозеф Даброўскі, Іозеф Юнгман, Іозеф Кайетан Тыл, Карэл Гінэка Махі, Бажэна Нямцова, Вацлаў Тайм, Карла Яраміра Эрбена, Яна Эвангеліста Пуркіне, Ян Святаполк Прэсл, Фрэнсіс Марцін Пелцл, Магдалена Рэтыг, Францішак Палацкі.
Сітуацыя да пачатку нацыянальнага адраджэння[правіць | правіць зыходнік]
У чэшскіх землях у сярэднія вякі і ў пачатку новага часу была распаўсюджана чэшская мова, так як і нямецкая. У 1615 чэшскі парламент прыняў пастанову, што той, хто прыязджае ў чэшскія зямлі, ён павінен вывучыць чэшскую мову і навучыць ёй сваіх дзяцей. Такая пастанова захоўвала нацыянальныя інтарэсы і нарадзіла адметныя элементы сучаснай нацыянальнай свядомасці чэхаў. Пасля бітвы на Белай Гары чэшскія землі пачала засяляць нямецкая шляхта, якая выкарыстоўвала нямецкую мову. У 1627 годзе быў выдадзены прывілей, які ўраўняў правы нямецкамоўнай і чэшскамоўнай шляхты. Чэшская мова паступова выцяснялася не толькі з вышэйшых сацыяльных колаў і элітарнай культуры, але і з усяго дзяржаўнага кіравання. Нямецкая таксама стала мовай навукі і ваенных. Чэшскамоўнымі на пачатку 18-га стагоддзя яшчэ было больш за дзве траціны насельніцтва. Мова была распаўсюджана ў вясковай мясцовасці і ў гарадскіх раёнах сярод сярэдніх і ніжэйшых саслоўяў. Па-ранейшаму падтрымаўваўся высокі ўзровень чэшскай мовы ў езуіцкіх выданнях. Ва ўніверсітэтах яшчэ захоўвалася адукацыя на чэшскай мове, але яна таксама выцяснялася. Назіраецца павелічэнне германізацыі краіны. Нямецкую мову выкарыстоўвалі ў дзяржаўным кіраўніцтве, у афіцыйных сустрэчах, былі германізаваны гарады і вёскі. Першым публічным абаронцам чэшскай мовы стаяў езуіт Багуслаў Балбін, які ў гады 1672-1673 напісаў кнігу-дыскусію, каб абараніць славянскія мовы, у прыватнасці чэшскую.
Сацыяльныя і палітычныя змены, у сярэдзіне 18-га стагоддзя[правіць | правіць зыходнік]
Аўстрыйская імператрыца Марыя Тэрэзія пасля серыі войнаў у 18-м стагоддзя пачала праводзіць рэформы па мадэрнізацыі манархіі Габсбургаў. У Еўропе ў той час распаўсюджваецца асвета як філасофскае стаўленне да жыцця. У 1773 годзе, указам імператрыцы былі забаронены іезуіты, што прывяло да зніжэння ўзроўню вышэйшай і сярэдняй адукацыі ў Чэхіі. Пасля ўказу, колькасць гімназій у Чэхіі скарацілася з 42 да 13 і з 15 у Маравіі да 7. У Чэхіі застаўся адзіны ўніверсітэт, у якім зноў пачала гучаць нямецкія.
Сын Марыі Тэрэзіі, Іосіф II выдае ў 1781 два важныя дакументы, якія аказваюць істотны ўплыў на далейшае развіццё краіны. Па-першае, 13 Кастрычніка выдадзены закон, які дэкламаваў верацярпімасць, а 1га лістапада закон аб адмене прыгоннага права, прыгонныя сяляне былі вызваленыя ад прамой залежнасці ад сваіх гаспадароў.
Пры імператары Іосіфе II былі скасаваны манастыры, якія былі перададзены пад грамадска-карысная будынкі (бальніцы, школы), але гэта вядома мела адмоўны ўплыў на чэшскую асвету. Была знішчана і выкрадзена вялікая колькасць чэшскай і замежнай літаратуры, якая была засяроджана ў манастырскіх бібліятэках і краіна страціла вялікае культурнае багацця. Таксама былі забаронены тэатр батлейкі, што быў ледзь не адзінай праявай чэшскай культуры. Сярод указаў, Іосіфа II. было ўвядзенне нямецкай мовы як афіцыйнай мовы і ў якасці мовы навучання. Нямецкая мова была абавязковым прадметам ва ўсіх чэшскіх ВНУ, сярэдніх школах і ў пачатковых школах у буйных гарадах. Родную моу было дазволена выкладаць у толькі ў вясковых пачатковых школах.
Часы нацыянальнага адраджэння[правіць | правіць зыходнік]
З другой паловы 18-га стагоддзя пачанаецца працэс нацыяўтварэння ў еўрапейскіх краінах. Такія працэсы былі і ў Германіі, якая была раздробленая на вялікую колькасць этнасаў. У той час назіраюцца станоўчыя, але і негатыўныя змены, пачаўся працэс фарміравання сучаснай нацыі чэхаў і ў той жа час вызвалення аўстрыйскай манархіі. Чэшскія адраджэнцы ведалі, што ўвядзенне нямецкай мовы як адзінай мовы ў сярэдніх школах і ўніверсітэтах будзе мець негатыўны ўплыў на далейшае развіццё Чэхіі. Кіруючыя сілай нацыянальнага руху была чэшская інтэлігенцыя (навукоўцы, мастакі, святары, настаўнікі і г.д.). Гучнымі імёнамі сярод іх былі: Францішак Палацкі, Павел Іозеф Шафарык, Ян Колар.
Для развіцця чэшскай навукі і тэхнікі была створана ў 1769 годзе ў Чэхіі Прыватнае навуковае таварыства. Акрамя таго, нацыянальныя адраджэнцы дамагліся паляпшэнне агульнай адукацыі ніжэйшых і сярэдніх класаў. Пачалі адраджэнне тэатра і кнігавыдання. Таму Вацлаў Мэцью Крамерыус пачаў выдаваць у Празе кнігі на чэшскай мове, такім чынам, аснаваў чэшскае выдавецтва. Аднаўляецца тэатр у выглядзе Чэшскага нацыянальнага тэатра ў 1850 годзе.
У заключным перыядзе, прыкладна з канца першай трэці 19 стагоддзя, пачынае развівацца чэшская мастацкая літаратура: Францішак Ладзіслаў Челакоўскі, Карэл Гінек Махі, Бажэны Нямцова і Карэл Бароўскі.