Чарніцы

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Vaccinium myrtillus)
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чарніцы (значэнні).
Чарніцы

Ягады чарніц, Беларусь
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Vaccinium myrtillus L.


Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  23605
NCBI  180763
EOL  583633
IPNI  30006039-2
TPL  kew-2457648

Чарні́цы (Vaccínium myrtíllus) — від шматгадовых нізкарослых кусцікаў з роду ягаднік (Vaccinium) сямейства Верасовыя (Ericaceae).

Расліна распаўсюджана ў Азіі, Еўропе і Паўночнай Амерыцы ў раёнах з умераным і субарктычным  (руск.) (бел. кліматам. Шырока выкарыстоўваюцца як лекавая і харчовая.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Навуковая назва роду паходзіць ад лац.: vacca — «карова», па прыдатнасці лісця некаторых відаў на корм жывёле. Відавая назва myrtillus уяўляе памяншальнае ад лац.: myrtus — «мірт», па падабенстве расліны з маленькім міртам.

Беларуская назва паходзіць ад колеру ягад і таго, што яны чарняць рукі і рот. Сярод беларускіх назваў такія, як чарніцы[3][4][5][6][7][8], чарніца[9][10][11], чорніцы, чорныя ягады[12][13], чарнушкі[3].

Таксама назва роду кактусаў Myrtillocactus утворана ад назвы чарніц (Vaccinium myrtillus) і тлумачыцца вонкавым падабенствам пладоў гэтых кактусаў і чарніц[14].

Апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Чарніцы. Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая расліна.

Марфалогія[правіць | правіць зыходнік]

Кусцік, рэдка куст, які дасягае вышыні ад 15 да 30 см[15], радзей ад 5[16] (такія нізкія расліны пашыраны ў горных[17] і тундравых[18] раёнах) да 60[19], ці нават да 90 см[16]. Расліна мае доўгае паўзучае карэнішча[4], якое дае вялікую колькасць парасткаў, з-за чаго чарнічнік утварае шырокія ўчасткі[20]. Адна расліна можа займаць плошчу ў некалькі квадратных метраў[16].

Сцябло[правіць | правіць зыходнік]

Пад зямлёй (звычайна на глыбіні 15-20 см[17]) ў выглядзе карэнішча дасягае максімуму 5,5 м даўжыні, пры сярэдняй даўжыні 2 м. Вузлы, з якіх вырастаюць разгалінаванні карэнішча або надземныя парасткі, размешчаны на адлегласці 20-30 см[16]. Надземныя парасткі моцна разгалінаваны, накіраваны ўгару, галіны адыходзяць ад галоўнага стволіка пад вострымі кутамі. Маладыя — зялёныя, з патройнымі галінамі і з вострымі краямі, больш старыя — з шэра-карычневымі і шэрымі плямамі[19]. Сцёблы голыя, рэдка рабрыстыя[21], апушаны ў зморшчынах[20]. У самых старых раслінах можа быць да 17 мм у дыяметры ля аснавання[22].

Лісце[правіць | правіць зыходнік]

Лісце размешчана  (укр.) (бел. чаргова. Лісце кароткахвосцікавае (хвосцік каля 1 мм даўжыні[15]). Пласцінка бледна-зялёная, голая і тонкая. Мае даўгавата-авальную форму, на краях дробна-пілаватая, на вяршыні круглявая або завостраная, ля аснавання клінаватая. Дасягае, як правіла, ад 1 да 1,5 см у даўжыню, і рэдка да 4 см у шырыню, як правіла, 0,1-1,5 см, рэдка да 3 см[19]. З ніжняга боку ліста праводзячыя пучкі выразна бачныя, а з верхняга — невыразныя. Нерваў другога парадку маецца 6-7 пар[15]. Увосень лісце афарбоўваецца чырвоным і ападае на зіму[4][21][19]. Дажджавая вада па жалабках лісця і хвосціках адводзіцца да галін з глыбокімі баразёнкамі, па якіх і скочваецца да корня.

Кветкі[правіць | правіць зыходнік]

Цвіце ў маі-пачатку чэрвеня[4]. Кветкі правільныя, сядзяць па адной, рэдка па дзве, развіваюцца на мінулагодніх парастках[19], звісаюць у пазухах лісця на хвосціках даўжынёй 3-5 мм[4][21][23]. Вяночак мае чатыры-пяць дробных[19] зубчыкаў[15] даўжынёй 0,4–0,6 мм. Ён бочкападобны ад зелянява-белага праз ружова-зялёны да бела-ружовага, дасягае да 6 мм у даўжыню. Адгін чашачкі непадзельны. Тычынак дзесяць, даўжыня да 3 мм, з якой каля 1,5 мм — нітка, а каля 2 мм — пылавік. Іх ніткі злёгку выгінаюцца і пашыраны ў ніжняй частцы. Пылавікі  (руск.) (бел. злёгку злучаныя бакамі, на канцах выцягнуты ў доўгія конусы. Песцік — адзін, ён у два разы даўжэй за тычынкі і таму крыху выступае над вяночкам. Складаецца з 4-5 плодалісцікаў  (руск.) (бел.. Завязь ніжняя, у яе поласці шматлікія семязавязі[19].

Кветка нахілена ўніз, і гэта абараняе пылок ад волкасці.

Збор чарніц у Францыі

Формула кветкі  (руск.) (бел.: [24].

Плады[правіць | правіць зыходнік]

Ягады  (руск.) (бел. спачатку зялёныя, потым чырванеюць і становяцца больш цёмнымі з паспяваннем. Спелыя ягады шарападобныя, сінявата-чорныя з-за васкавога шызаватага налёту[19][4][18][21] або проста чорныя. Васкавы налёт лёгка выдаляецца, і тады ягада цалкам адпавядае сваёй назве[25]. Дыяметр ягад дасягае 6-10 мм[15].

Ягады становяцца спелымі ў ліпені-жніўні[4].

Нутро мяккае, чырвона-фіялетавае ці пурпурнае[4], насенін можа быць да 40, але сярэдняя колькасць звычайна напалову менш[19]. Яны карычневага колеру, даўжынёй ад 1 да 1,5 мм[19].

  • Карэнішча з каранямі
    Карэнішча з каранямі
  • Квітнеючы парастак
    Квітнеючы парастак
  • Плод
    Плод

Распаўсюджанне[правіць | правіць зыходнік]

Кветка
Кветка

Арэал віду ахоплівае ўсю Паўночную і Цэнтральную Еўропу. Паўднёвая мяжа арэалу на кантыненце праходзіць праз цэнтральную частку Пірэнэйскага паўвострава, Корсіку, цэнтральную частку Апенінскага паўвострава і на Балканах (Албанія, Македонія і Балгарыя[26], але від адсутнічае на шырокіх тэрыторыях Сярэднедунайскай нізіны. На поўначы від сустракаецца па ўсёй Скандынавіі і Ісландыі. У Польшчы гэты від шырока распаўсюджаны па ўсёй краіне, але месцамі сустракаецца радзей або цалкам адсутнічае (напрыклад, на Жулавах, лакальна на Падляшшы і ў Мазовіі[27]). Скапленні чарнічнікаў, якія ў Польшчы называюць словам «jagodzisko», апісваюцца як больш вялікія і багатыя ў паўночнай частцы краіны[22]. На Беларусі сустракаецца часта і паўсюдна[4]. Далей на ўсход чарніцы дасягаюць Цэнтральнай Сібіры, сустракаюцца ў Заходняй і Усходняй Сібіры[4][21]. Сустракаецца на Палярным Урале і ў Краснаярскім краі (у бярэзніках), Арктыцы (у сухой кустовай тундры), на паўвостраве Канін і ў Прыобскай тундры (у зарасніках Alnus viridi), паступова знікаючы на поўначы. Паўднёвая мяжа перасякае Цэнтральную Украіну і Расію. На поўдні расце ў гарах Алтая. У Каўказскім рэгіёне маецца вобласць распаўсюджання, раздзеленая дыз’юнкцыяй  (укр.) (бел., від таксама распаўсюджаны ў паўночнай частцы Малой Азіі[28]. На Далёкім Усходзе від сустракаецца рэдка[21], у тым ліку на паўночнай і цэнтральнай частцы вострава Хонсю[26]. У Паўночнай Амерыцы гэты від расце на паўднёвым ускрайку Грэнландыі (дзе ён мог быць інтрадукаваны вікінгамі[16]), у паўднёва-заходняй частцы канадскай правінцыі Альберта і паўднёвым усходзе Брытанскай Калумбіі. У ЗША сустракаецца ў заходняй частцы краіны, у штатах: Каларада, Айдаха, Мантана, Арэгон, Вашынгтон, Ваёмінг, Нью-Мексіка, Арызона, Невада і Юта[26].

Расце вялікімі зараснікамі ў хвойніках, ельніку і ялова-шыракалістых лясах у супольнасці з грушанкамі (Pyrola), брусніцамі (Vaccinium vitis-idaea), суніцамі (Fragaria), малініяй (Molinia), і папараццю-арляком (Pteridium)[4][21]. Аддае перавагу кіслым глебам, гумінавым і не занадта сухім.

Біялогія[правіць | правіць зыходнік]

Развіццё[правіць | правіць зыходнік]

Чарніцы ў восеньскай афарбоўцы, Нарвегія
Расліна ранняй вясной

Кусцік, хамефіт  (польск.) (бел.. Расліны прарастаюць скрозь карэнішчы канцэнтрычна знутры, утвараючы няправільныя круглыя плямы з самымі старымі часткамі карэнішчаў і кустоў у сярэдняй частцы, з самымі маладымі на ўскраінах[16][22]. Асобныя клоны чарніц распаўсюджваюцца на плошчы дыяметрам да 6-7 м[22]. Карэнішчы разгаліноўваюцца сімпадыяльна  (польск.) (бел.. Расце адным ствалом без разгалінавання да вышыні 20-30 см, пасля чаго ўтварае дзве, радзей тры ці болей галінак. Сярэдняя расце самай моцнай і вырастае ў надземны парастак або працягвае расці карэнішчам, утвараючы праз 20-30 см новую групу надземных парасткаў. Развіццё карэнішчаў працягваецца на бакавых галінах. У папуляцыі пераважаюць асобнікі  (польск.) (бел., маладзейшыя за 6 гадоў[16]. Надземныя парасткі на працягу першых гадоў растуць толькі ў вегетацыйнай форме. Яны ўпершыню заквітаюць прыкладна праз 3-5 гадоў, інтэнсіўна цвітуць і даюць плады прыкладна з 5 да 13 гадоў[22]. Інтэнсіўнае цвіценне наступае з другога года[16]. Больш старыя асобнікі ўступаюць у фазу старэння і саслабляюць цвіценне[22]. Пасля дасягнення 15-гадовага ўзросту, рост раслін запавольваецца, яны рэдка ўтвараюць новыя парасткі і надземныя парасткі, жывуць прыкладна да 34 гадоў[16].

Цвіце з красавіка па чэрвень. Кветкі могуць апыляцца двума спосабамі: з дапамогай насякомых і самаапыленнем. У натуральных умовах зафіксавана апыленне такімі відамі, як Andrena lapponica, Andrena fucata, Andrena armata, Vespula norvegica, Vespula rufa, Vespula sylvestris, Bombus lapponicum, Bombus lucorum, Bombus agrorum, Bombus hortorum, Bombus terrestris, Bombus pratorum, Bombus jonellus, Psithyrus sylvestris, меданосная пчала (Apis mellifera), Nomada panzeri. Па самаапыленне адзіным істотным фактарам з’яўляецца ўплыў сілы цяжару[17].

Час ад апылення да поўнага паспявання пладоў складае каля 2 месяцаў[16] (40-60 дзён[22]). Перыяд плоданашэння доўжыцца ад 21 да 41 дня[22].

Праросткі  (руск.) (бел. ў прыродных умовах назіраюцца рэдка[17]. Прарастанне адбываецца восенню і вясной[29]. Рост расады вельмі павольны. Гіпакотыль  (польск.) (бел. дасягае да 1 см у даўжыню, ён аголены і травяністы. Дзве семядолі маюць амаль эліптычнае ланцэтнае аснаванне з закругленым кончыкам. Дасягаюць да 4 мм даўжыні. Эпікотыль  (польск.) (бел.дасягае да 1 мм даўжыні[29]. Да каля 10 тыдняў растуць толькі адзінкавыя ювенільныя лісты, адрозныя з’яўленнем мнагаклетачных залозістых вейчыкаў на іх краі і ніжнім баку[17]. Растуць звіліста, маюць эліптычную бляшку і даўжыню да 3 мм[29]. Уласна лісце з’яўляецца толькі ў трохмесячных раслін[17].

Увосень вылучаюцца пажыўныя рэчывы, якія выводзяцца з надземных органаў у карэнішчы. Тады і ўвесну карэнішчы растуць больш за ўсё. Карані растуць з карэнішчаў галоўным чынам у канцы лета і ўвосень, калі новыя парасткі растуць над зямлёй у канцы вясны і ў пачатку лета[16]. Ва ўмовах высокагор’яў расліны распаўсюджваюцца толькі вегетатыўна[22].

Генетыка і размнажэнне[правіць | правіць зыходнік]

Лік храмасомаў 2n = 24[17]. Расліны размножваюцца пераважна вегетатыўна, а насеннае размнажэнне абмежавана. У выніку існуюць групы каліў, не вельмі генетычна разнастайных, нават удзел насякомых у пераносе пылка не гарантуе ў гэтай сітуацыі перакрыжаванага апылення[30]. Самаапыленне ў чарніц прыводзіць да рэзкага зніжэння ўтварэння жыццяздольнага насення, што звязана з хуткім з’яўленнем інбрэднай дэпрэсіі  (руск.) (бел. ў выніку інбрыдынгу  (руск.) (бел.[31]. Пасля апылення пылком падобнай або генетычна ідэнтычнай асобіны адбываецца апладненне, але колькасць утворанага насення абмежавана, што звязана з гібеллю зародка падчас развіцця[32]. Гэтую з’яву можна інтэрпрэтаваць як інбрэдную дэпрэсію ці як частковы механізм самастэрыльнасці  (руск.) (бел. на генетычным узроўні[33][34]. Колькасць пладоў аднолькавая як пры крыжаваным апыленні, так і пры самаапыленні, паколькі памер пладоў карэлюе з колькасцю і памерам насення — разнастайнасць клонаў спрыяе павышэнню ўрадлівасці раслін[16]. Была выяўлена значна больш высокая генетычная разнастайнасць раслін у асобных папуляцыях (86 %), чым паміж імі (14 %)[35][16].

Фітахімічныя асаблівасці[правіць | правіць зыходнік]

Асаблівасцю гэтага віду з’яўляецца асабліва высокае ўтрыманне антацыянаў (самае вялікае з прадстаўнікоў роду ягаднік (Vaccinium)[36]). Доля асобных хімічных злучэнняў у гэтай групе з’яўляецца зменнай і залежыць ад шматлікіх фактараў. У 100 г вагі свежай садавіны ўтрымліваецца ад 300 да 700 мг[37]. У пладах з розных папуляцый у Фінляндыі сярэдняе ўтрыманне антацыянаў складае 2878 мг/100 г сухой вагі. У пладах раслін, якія растуць у паўднёвай частцы гэтай краіны, агульнае ўтрыманне антацыянаў было ніжэй, і ў асноўным гэта былі гліказіды цыянідзіны  (польск.) (бел.. У паўночных раёнах у пладах пераважалі гліказіды дэльфінідзіны  (польск.) (бел.[38]. На пачатковай стадыі паспявання яны ў асноўным вырабляюць працыянідзін  (англ.) (бел. і кверцэцін  (руск.) (бел., але затым іх утрыманне хутка памяншаецца[39]. Спецыфічны для чарніц набор антацыянаў называецца мірціліны  (англ.) (бел.[22]. У склад уваходзяць 14-15 розных злучэнняў антацыянавай групы[36]. У моцна шчолачным асяроддзі яны зялёныя, у слабашчолачным — цёмна-сінія, а ў кіслым — чырвоныя[22]. Доля антацыянаў у пладах павялічваецца з іх паспяваннем і парой года. Багацейшымі на антацыяны з’яўляюцца плады, сабраныя ў канцы лета, якія ўтрымліваюць у 1,5 разы больш гэтых злучэнняў, чым плады, сабраныя ў ліпені[36].

Утрыманне флаванолаў  (укр.) (бел. складае ў сярэднім 14 мг на 100 г пладоў і памяншаецца па меры іх паспявання[36].

Плады таксама ўтрымліваюць многа вугляводаў, сярод якіх пераважаюць фруктоза і глюкоза, а цукрозы мала. Змяшчаюць шмат арганічных кіслот (каля 1 % вагі пладоў[40]), сярод якіх 90 % лімоннай кіслаты, меншая колькасць яблычнай кіслаты і зусім мала бурштынавай, малочнай, шчаўевай і хіннай  (руск.) (бел. кіслот[22]. Плады ўтрымліваюць каля 8 % пекціну[41] і 12 %[42]-15 %[41] танінаў у сухой масе (па некаторых дадзеных, іх доля асцярожна вызначаецца як па меншай меры, 1 %)[36]. Акрамя таго, яны ўключаюць у сябе, сярод іншага, кверцэцін  (руск.) (бел. (3 мг/ 100 г с. м.) і катэхіны (20 мг/ 100 г с. м.)[37]. Характэрна высокім утрыманнем марганцу, у той час як кальцыю і фосфару змяшчаюць мала[22]. Плады таксама ўтрымліваюць гліказіды (вакцынін  (руск.) (бел.[22], асперулазід і монатэрпены  (руск.) (бел.[42]), поліфенол  (руск.) (бел. (па меры паспявання іх колькасць памяншаецца[36]), ірыдоіды  (руск.) (бел.[43] і глікагеніны  (англ.) (бел.[22]. У насенні змяшчаецца да 31 % алею[40].

У нацыянальным парку Таскана-Эміліянскія Апеніны  (італ.) (бел., недалёка ад перавала Чэрэта  (італ.) (бел., была знойдзена папуляцыя чарніц з белымі пладамі: ягады амаль цалкам пазбаўленыя пігмента (антацыяна) і таму здаюцца белымі. Прычына гэтай з’явы можа быць з-за хваробы або генетычных парушэнняў.

Лісце ўтрымлівае рэчывы, падобныя на тыя, што ўтрымліваюць плады[42]. У лісці павялічваецца ўтрыманне антацыянаў, катэхінаў  (руск.) (бел., флаванолаў  (укр.) (бел. і гідракарычнай кіслаты  (англ.) (бел., калі яны падвяргаюцца ўздзеянню прамых сонечных прамянёў. Верагодна, флаваноіды ў лісці з’яўляюцца механізмам абароны ад стрэсу, выкліканага лішкам святла[44]. Фотаахоўнае дзеянне антацыянаў таксама можа быць карысным падчас засухі[45]. Метабалізм флаваноідаў актывуецца ўльтрафіялетам, але яны таксама могуць удзельнічаць у абароне ад біятычнага стрэсу[46].

Экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Чарніцы ўтвараюць мікарызны мутуалістычны сімбіёз з грыбамі. Расліна забяспечвае пажыўныя рэчывы з глебы і забяспечвае грыбы цукрамі і вугляводамі. Гэта робіцца з дапамогай мікарызы: шматлікіх грыбковых нітак (гіфаў  (руск.) (бел.), якія падлучаныя да каранёў.

Плады ядуць лясныя птушкі (звычайна вяхіры (Columba palumbus)), якія далёка разносяць іх насеніны, якія не пераварваюцца ў страўніку. Зялёныя пабегі чарніц у зімовы час з’яўляюцца важнай крыніцай ежы для капытных, пладамі ласуюцца птушкі і лісы.

Для вусеняў многіх матылёў чарніцы з’яўляюцца харчовай раслінай, напрыклад, для знікаючага віда Phyllodesma ilicifolia, рэдкага віда мядзведзіца-гаспадыня (Pericallia matronula), таксама відаў Lithomoia solidaginis, Venusia cambrica і Micropterix aureatella.

У раёнах абітання пясца і лісіц, інвазіраваных Echinococcus multilocularis, Alveococcus multilocularis, можна заразіцца гэтымі паразітамі пасля паглынання нямытых ягад[47][48].

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

Харчовая каштоўнасць 100 г чарніц[49]
Калорыі 176 кДж (42 ккал)
Вада 84,8 г
Бялок 0,6 г
Вугляводы 7,4 г
Харчовыя валокны 4,9 г
Тлушчы 0,6 г
тлустыя кіслоты 0,4 г
Вітаміны і мінералы
Вітамін A 6,0 мкг
Вітамін B1 0,0 мг
Вітамін B2 0,0 мг
Вітамінn B6 0,1 мг
Вітамін B9 3,0 мкг
Вітамін C 30,0 мг
Вітамін E 1,9 мг
Кальцый 13,0 мг
Жалеза 0,7 мг
Магній 2,0 мг
Натрый 1,0 мг
Фосфар 13,0 мг
Калій 73,0 мг
Цынк 0,1 мг

Ягады ўтрымліваюць кандэнсаваныя дубільныя рэчывы (да 12 %), трысняговы цукар (каля 7 %), лімонную і яблычную кіслоты (7 %), шмат пектынавых і фарбавальных рэчываў, антацыяны[4][21]. У ягадах чарніц мала фруктовых кіслот. Але ў іх шмат A- і В-вітамінаў, марганца, валокнаў і флаваноідаў. Ягады — добрая крыніца вітаміна C, магнія і кальцыю[50]. Таксама плады ўтрымліваюць рэсвератрол  (руск.) (бел. — прыродны фітааляксін, вылучаемы некаторымі раслінамі ў якасці ахоўнай рэакцыі супраць паразітаў, такіх як бактэрыі ці грыбы

Лісце чарніц, якое збіраюць у ліпені — жніўні, утрымлівае гліказіды неамірцілін, мірцілін і арбуцін, флаваноіды, арганічныя кіслоты, вітамін C, дубільныя (18-20 %) і іншыя рэчывы[4].

Збор і захоўванне[правіць | правіць зыходнік]

Збіраюць плады цалкам спелыя, зрываючы іх рукамі ці счэсваючы спецыяльным металічным грэбнем-гарлачом  (ням.) (бел.. У апошнім выпадку ягады заўсёды маюць прымешак лісця, якое потым выдзьмухваецца.

Сушаць ягады ў печках альбо на сонцы, пакуль яны не перастануць збірацца ў камякі пры сціску. Добра высушаныя ягады не пэцкаюць рук.

Выкарыстанне[правіць | правіць зыходнік]

Эканамічнае значэнне чарніц застаецца высокім, нягледзячы на моцную канкурэнцыю значна больш урадлівых паўночнаамерыканскіх відаў роду (пераважна віду Vaccinium corymbosum), чые плады маюць горшы хімічны склад, чым чарніцы. Часам чарніцы таксама вырошчваюць у дэкаратыўных мэтах на альпійскіх горках.

Ягады чарніц ужываюцца ў ежу і для падрыхтоўкі наліўкі, кісялёў, варэння, чарнічных пірагоў  (англ.) (бел., булак. Захоўваюць таксама ў замарожаным выглядзе. У многіх месцах збор ягад прыносіць насельніцтву значны заробак.

Добрая меданосная расліна, дае шмат нектара. Духмяны мёд светлы, злёгку чырванаваты[51].

Фарбавальнае рэчыва чарніц з’яўляецца РН-індыкатарам і пры зніжэнні кіслотнасці змяняе колер на сіні. Адвары чарніц фіялетава-чырвонага колеру, ад дадання кіслаты афарбоўка становіцца больш чырвонай, а ад шчолачы адвар прымае аліўкава-зялёны колер[4].

Чарніцы выкарыстоўваюць як фіялетавы раслінны фарбавальнік, напрыклад, для кляймення мяса, падкрашвання вінаў і безалкагольных напояў[21]. Паводле Плінія, чарнічным фарбавальнікам карысталіся для фарбавання адзення рабоў[52].

Медыцынскае значэнне[правіць | правіць зыходнік]

Прынята лічыць, што суп або кісель з сушаных ягад дапамагае ад дыярэі ў дзяцей[4]. Свежая ягада лічыцца карыснай пры лячэнні цынгі. Чарніцы з’яўляюцца крыніцай антыаксідантаў, якія маюць станоўчы эфект у дачыненні да рака[53].

У медыцыне выкарыстоўваюцца як ягады (Fructus Myrtilli), так і лісце (Folium Myrtilli) чарніц. Яны ўжываюцца ў асноўным пры хваробах вачэй, страўнікава-кішачнага тракту, цукровага дыябету і ў геранталогіі, а таксама мясцова пры лячэнні апёкаў і язваў, стаматытаў і гінгівітаў[4].

Лісце і пабегі ўжываюць пры пачатковых формах дыябету, бо ў іх змяшчаецца гліказід неамірцілін валодае здольнасцю паніжаць утрыманне цукру ў крыві, але доўгае прымяненне гэтага сродку не рэкамендуецца[4][54][55].

Недахоп чарніц — пры ўжыванні ў вялікіх колькасцях яна выклікае запоры[56]. Пасля ўжывання вялікай колькасці чарніц стул становіцца цёмнага колеру.

Даследаванне на мышах, праведзенае ў Цэнтры дзіцячага харчавання штата Арканзас у ЗША паказала, што чарніцы спрыяюць засваенню кальцыю, фарміраванню здаровага касцянога шкілета і прафілактыцы астэапарозу, а таксама змагаюцца з атэрасклерозам[57][58][59][60][61][62].

Як сцвярджаюць навукоўцы з Акадэмічнага цэнтра здароўя пры Універсітэце Цынцынаці  (англ.) (бел., штодзённае ўжыванне свежага соку дзікарослай чарніцы паляпшае памяць і запавольвае зніжэнне кагнітыўных функцый у хворых дэменцыяй[63][64].

Амерыканскія навукоўцы з Універсітэта штата Агая ўсталявалі, што пігменты антацыяніны, якія адказваюць за афарбоўку чарніц, здольныя запаволіць хуткасць развіцця рака тоўстай кішкі  (руск.) (бел.. Пасля эксперыментаў на мышах хворых на рак тоўстай кішкі аказалася, што даданне ў ежу грызуноў экстракту антацыяніна, атрыманага з ароніі чарнаплоднай (Aronia melanocarpa) або чарніц, памяншала сімптомы развіцця ракавай пухліны на 60 — 70 працэнтаў[65][66][67][68].

Паводле іншых дадзеных, ужыванне ў ежу садавіны і ягад фіялетавага колеру, такіх як чарніцы, можа дапамагчы прадухіліць хваробу Альцгеймера, рассеяны склероз і хваробу Паркінсана, таму што гэтыя прадукты прыбіраюць шкодныя злучэнні жалеза[64], мяркуюць аўтары новага даследавання групы вучоных пад кіраўніцтвам прафесара Дугласа Келі з універсітэта Манчэстэра  (руск.) (бел.[65][69][70][71].

Лічыцца, што чарніцы паляпшаюць змрочны зрок. Па некаторых дадзеных, лётчыкі брытанскіх ваенна-паветраных сіл, якія ўдзельнічалі ў начных вылетах падчас Другой сусветнай вайны, спецыяльна елі чарнічны джэм. Даследаванне, праведзенае на флоце ЗША ў 2000 годзе, не выявіла дзеяння чарніц на змрочны зрок[72][73].

Лабараторныя доследы паказалі, што ўжыванне чарніц можа прадухіліць ці лячыць захворванні вачэй, напрыклад, адслаенне сятчаткі[74], але прымяненне гэтага ў тэрапіі не даследавана клінічна.

Цёмна-сінія ягады чарніц утрымліваюць значныя колькасці фарбавальніка антацыяна. Ужыванне яго ў досведах паказала памяншэнне рызык шматлікіх захворванняў[75]: сэрца, кравяноснай сістэмы[76], вачэй[77] і рака[78][79].

Акрамя антацыянаў, у чарніцах утрымліваюцца пратаантацыяніды, флаваноіды і таніны, якія дзейнічаюць як антыаксіданты[80], якія памяншаюць запаленне.

У афтальмалогіі, як правіла, выкарыстоўваецца экстракт чарніцы. Пры лячэнні кан’юктывітаў чарніцы прымяняюцца комплексна з Euphrasia і рамонкам (Matricaria) (часам таксама выкарыстоўваюць абляпіху (Hippophaë) і фенхель (Foeniculum)).

У гісторыі і культуры[правіць | правіць зыходнік]

Фестывалі чарніц[правіць | правіць зыходнік]

  • У Полацку ў 2011 годзе праводзіўся фестываль са спаборніцтвам па ручному збору чарніц на хуткасць. Сорак каманд, па чатыры чалавекі ў кожнай, дзве гадзіны збіралі чарніцы ў лесе каля возера Глыбокае[81].
  • У вёсцы Гуклівы Валавецкага раёна Закарпацкай вобласці (Украіна) усталяваны помнік чарніцам і праводзяць фестываль, прысвечаны гэтым ягадам[82].
  • У г. Краснавішэрск Пермскага края ладзяць «Свята чарніц і чарнічнага пірага»[83][84].
  • Эгезін  (руск.) (бел. у Германіі называюць «чарнічным горадам». З 2002 года ў цэнтры стаіць помнік чарніцам, там праводзіцца традыцыйны чарнічны фестываль у сярэдзіне ліпеня, дзе пануюць выявы, тэкстыль, кераміка, тачэнне з матывамі чарніц і частуюць чарнічным джэмам. Таксама там штогод карануецца каралева чарніц[85].
  • Бельгійскі горад Уельсальм  (руск.) (бел. таксама прэтэндуе на званне «сталіцы чарніц» з-за багацця чарніц у ваколіцы і чарнічнага фестываля, які праводзіцца ў горадзе з 1952 года[86].
  • У Чэшскіх Бараванах  (чэшск.) (бел. праводзіцца конкурс па хуткаснаму паяданню булак і кнедлікаў  (руск.) (бел. з чарніц[87][88].

Чарніцы ў мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

Галінкі чарніц. СПб, каля 1908. Фірма Фабержэ  (руск.) (бел.. Нефрыт, лазурыт, горны хрусталь, каляровае золата. Эрмітаж
Помнік чарніцам у с. Гуклівы Валавецкага раёна Закарпацкай вобласці (Украіна)

Чарніцы прысутнічаюць на карцінах В. І. Назінай  (руск.) (бел., Ч. Курана  (англ.) (бел. і іншых. Таксама чарніцы натхнялі стваральнікаў фарфору[89], ювелірных вырабаў[90][91][92][93] і г. д.

Чарніцы ў філатэліі[правіць | правіць зыходнік]

У 1964 годзе ў СССР была выпушчана паштовая марка з выявай чарніц (ЦФА № 3133). Паштовыя маркі прысвечаныя чарніцам у розныя гады таксама былі выпушчаны ў Польшчы[94], Андоры[95], Латвіі, Беларусі і Фінляндыі[96].

  • Паштовая марка СССР
    Паштовая марка СССР
  • Паштовая марка Беларусі
    Паштовая марка Беларусі
  • Паштовая марка Латвіі
    Паштовая марка Латвіі

Чарніцы ў літаратуры[правіць | правіць зыходнік]

Чарніцам прысвяцілі вершы Саша Чорны  (руск.) (бел.[97], Яўген Хвалей[98] і іншыя[99]. Сяргей Чыгрын даў версію паходжання чарніц у сваёй казцы «Легенда пра чарніцы»[100].

Пімен Панчанка пісаў пра Беларусь[101][102]:

" Там чарнічныя ўсе ночы,

Сунічныя ранкі,
Там народ найболей любіць
вершы Янкі

"

Цікавыя факты[правіць | правіць зыходнік]

  • Недаспелыя ягады ў красавіку
    Недаспелыя ягады ў красавіку
  • Недаспелыя ягады. Пачатак мая.
    Недаспелыя ягады. Пачатак мая.
  • Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
    Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
  • Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
    Спелыя ягады. Чэрвень-Ліпень.
  • Ягады чарніц
    Ягады чарніц
  • Жменя чарніц
    Жменя чарніц
  • Параўнанне ягад чарніц і дурніц у разрэзе
    Параўнанне ягад чарніц і дурніц у разрэзе

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ а б Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 136-137. — 160 с. — 2 350 экз.
  4. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р Лекарственные растения и и их применение. Изд. 5-5, перераб. и доп. «Наука и техника». Мн., 1974. 592 с. с ил. (АН БССР. Ин-т эксперим. ботаники им. В. Ф. Купревича)
  5. ↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
  6. ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
  7. ↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
  8. ↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
  9. ↑ Антонов А. А. О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888
  10. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с.
  11. ↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
  12. ↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
  13. ↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
  14. ↑ Удалова Р. А., Вьюгина Н. В мире кактусов / Отв. ред. С. Г. Сааков. — 2-е изд. — М.: Наука, 1983. — С. 98. — 144 с. — (Научно-популярная серия). — 250 000 экз.
  15. ↑ а б в г д Vaccinium myrtillus Linnaeus. Flora of China (4 красавіка 2015).
  16. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м Rolf Nestby, David Percival, Inger Martinussen, Nina Opstad, Jens Rohloff. The European Blueberry (Vaccinium myrtillus L.) and the Potential for Cultivation. A Review. — 2011. — С. 5–16.
  17. ↑ а б в г д е ё J.C. Ritchie. Vaccinium myrtillus L. — 1. — 1956. — С. 291–299.
  18. ↑ а б Gunnevi Bonekamp, s. 78
  19. ↑ а б в г д е ё ж з і Stanisław Pawłowski (red.). Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X. — Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963. — С. 103–104.
  20. ↑ а б Vaccinium myrtillus Linnaeus (англ.). Flora of North America (4 красавіка 2015).
  21. ↑ а б в г д е ё ж з Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. Мн., «Ураджай», 1975, стр. 200
  22. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о Wiesław Grochowski. Uboczna produkcja leśna. — Warszawa, 1990. — С. 327–340. — ISBN 83-01-09535-0.
  23. ↑ Lucjan Rutkowski. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. — Warszawa, 2004. — С. 351. — ISBN 8301143428.
  24. ↑ Сербин А. Г. и др. Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов. — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2003. — С. 150. — 364 с. — ISBN 966-615-125-1.
  25. ↑ Honkavaara, Johanna: «Ultraviolet cues in fruit-frugivore interactions», sivu 22. Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002
  26. ↑ а б в Taxon: Vaccinium myrtillus L.. Germplasm Resources Information Network (GRIN) (15 красавіка 2015).
  27. ↑ Zając Adam, Zając Maria (red.). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. — Kraków. — ISBN 83-915161-1-3.
  28. ↑ Vaccinium myrtillus. Den Virtuella Floran (15 красавіка 2015).
  29. ↑ а б в F.M. Muller. Seedlings of the North-Western European Lowland: A flora of seedlings. — Wageningen. — С. 173.
  30. ↑ Nuortila Carolin Tuomi, Juha Laine Kari. Inter-parent distance affects reproductive success in two clonal dwarf shrubs, Vaccinium myrtillus and Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae) (англ.). — 8. — 2002. — Т. 80. — С. 875–884. — DOI:10.1139/b02-079.
  31. ↑ Guillaume P., Jacquemart A.-L. Early-inbreeding depression inVaccinium myrtillus and V. vitis-idaea. — 1–4. — 1999. — Т. 208. — С. 107–114. — DOI:10.1007/BF01279080.
  32. ↑ Hokanson Karen, Hancock J. Early-acting inbreeding depression in three species of Vaccinium (Ericaceae). — 3. — 2000. — Т. 13. — С. 145–150. — DOI:10.1007/s004970000046.
  33. ↑ Carolin Nuortila, Juha Tuomi, Jouni Aspi, Kari Laine. Early-acting inbreeding depression in a clonal dwarf shrub, Vaccinium myrtillus, in a northern boreal forest. — 1. — 2006. — Т. 43. — С. 36–48.
  34. ↑ Olivier Raspé, Patricia Guillaume, Anne-Laure Jacquemart. Inbreeding Depression and Biased Paternity after Mixed-Pollination in Vaccinium myrtillus L. — 4. — 2004. — Т. 165. — С. 765–771. — DOI:10.1086/422045.
  35. ↑ Albert T., Raspe O., Jacquemart A.L. Clonal diversity and genetic structure in Vaccinium myrtillus populations from different habitats. — 2004. — Т. 137. — С. 155–162.
  36. ↑ а б в г д е Assessment report on Vaccinium myrtillus L., fructus(недаступная спасылка) (28 студзеня 2015). Архівавана з першакрыніцы 13 чэрвеня 2016. Праверана 13 красавіка 2020.
  37. ↑ а б Wing-kwan Chu, Sabrina C.M. Cheung, Roxanna A.W. Lau & Iris F.F. Benzie. [Bilberry (Vaccinium myrtillus L.) Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects] / Benzie IFF, Wachtel-Galor S (red.). — 2.
  38. ↑ Lätti Anja K., Riihinen Kaisu R., Kainulainen Pirjo S. Analysis of Anthocyanin Variation in Wild Populations of Bilberry (Vaccinium myrtillus L.) in Finland. — 1. — 2008. — Т. 56. — С. 190–196. — DOI:10.1021/jf072857m.
  39. ↑ Jaakola L. Expression of Genes Involved in Anthocyanin Biosynthesis in Relation to Anthocyanin, Proanthocyanidin, and Flavonol Levels during Bilberry Fruit Development. — 2. — 2002. — Т. 130. — С. 729–739. — DOI:10.1104/pp.006957.
  40. ↑ а б Leonidas Świejkowski. Rośliny lecznicze występujące w stanie dzikim. — 1950. — С. 373.
  41. ↑ а б Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy / Aleksander Ożarowski  (польск.) (бел. (red.). — 3. — Warszawa, 1982. — С. 268–270. — ISBN 83-200-0640-6.
  42. ↑ а б в Ben-Erik van Wyk, Michael Wink. Rośliny lecznicze świata. — Wrocław, 2008. — С. 333. — ISBN 978-83-60466-51-3.
  43. ↑ Dietrich Frohne. Leksykon roślin leczniczych. — Wrocław. — С. 520-521. — ISBN 978-83-60466-40-7.
  44. ↑ Hohtola Anja, Jaakola Laura, Määttä-Riihinen Kaisu, Kärenlampi Sirpa. Activation of flavonoid biosynthesis by solar radiation in bilberry (Vaccinium myrtillus L.) leaves. — 5. — 2004. — Т. 218. — С. 721–728. — DOI:10.1007/s00425-003-1161-x.
  45. ↑ Taulavuori Erja, Tahkokorpi Marjaana, Laine Kari, Taulavuori Kari. Drought tolerance of juvenile and mature leaves of a deciduous dwarf shrub Vaccinium myrtillus L. in a boreal environment. — 1–4. — 2010. — Т. 241. — С. 19–27. — DOI:10.1007/s00709-009-0096-x.
  46. ↑ Koskimäki Janne J., Hokkanen Juho, Jaakola Laura, Suorsa Marja, Tolonen Ari. Flavonoid biosynthesis and degradation play a role in early defence responses of bilberry (Vaccinium myrtillus) against biotic stress. — 4. — 2009. — Т. 125. — С. 629–640. — DOI:10.1007/s10658-009-9511-6.
  47. ↑ Эхинококкозы (руск.)
  48. ↑ Альвеококкоз собак (руск.)
  49. ↑ Deutsche Gesellschaft für Ernährung e. V. — DGE
  50. ↑ Mustikan ravintoarvot Архівавана 2 красавіка 2010. Terveyden ja hyvinvoinnin laitos.
  51. ↑ Абрикосов Х. Н. и др. Черника // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 397. Архівавана 7 студзеня 2012.
  52. ↑ Plinius: Naturalis historia. Bd 16. Artemis & Winkler, München 1991, 31, 77. ISBN 3-7608-1596-0
  53. ↑ Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep;36(9):1023-31.Abstract. (англ.)
  54. ↑ Черника обыкновенная Медицинские известия — новостной медицинский журнал Киева (руск.)
  55. ↑ Голубика и черника улучшают использование организмом инсулина Архівавана 7 лютага 2012. (руск.)
  56. ↑ С. Я. Соколов, И. П. Замотаев. Глава 7. Лекарственные растения, обладающие послабляющими и закрепляющими свойствами // Справочник по лекарственным растениям. — 1991. — 414 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-615-00780-X, ББК 53.52.
  57. ↑ Blueberries Help Lab Rats Build Strong Bones (англ.)
  58. ↑ Черника ўкрепляет кости(недаступная спасылка) (руск.)
  59. ↑ Dietary Blueberries Attenuate Atherosclerosis in Apolipoprotein E-Deficient Mice by Upregulating Antioxidant Enzyme Expression (англ.)
  60. ↑ Eating Well: Blueberries Архівавана 20 студзеня 2012. (англ.)
  61. ↑ New Important Superpowers Of Blueberries Архівавана 10 кастрычніка 2011. (англ.)
  62. ↑ Eating blueberries helps build strong bones, suggests study (англ.)
  63. ↑ Сок черники улучшает память Архівавана 7 лютага 2012. (руск.)
  64. ↑ а б Blueberries & Pomegranates & Alzheimer’s (англ.)
  65. ↑ а б Полезно ли есть овощи и фрукты фиолетового цвета? Архівавана 2 лістапада 2013. (руск.)
  66. ↑ Blueberries Contain Chemical That May Help Prevent Colon Cancer (англ.)
  67. ↑ Eating blueberries slashes colon cancer risk by 57 percent, animal study finds (англ.)
  68. ↑ Blueberries and Colon Cancer Архівавана 4 мая 2010. (англ.)
  69. ↑ Чем полезны продукты фиолетового цвета (руск.)
  70. ↑ Blueberries May Prevent Many Nerve Diseases (англ.)
  71. ↑ Neutralize Toxins with Purple Colored Fruits Архівавана 17 чэрвеня 2012. (англ.)
  72. ↑ Muth ER, Laurent JM, Jasper P. The effect of bilberry nutritional supplementation on night visual acuity and contrast sensitivity. Altern Med Rev. 2000 Apr; 5(2):164—173. Abstract.
  73. ↑ Bilberry Bombs, WebMD, October 2000.
  74. ↑ Fursova AZh, Gesarevich OG, Gonchar AM, Trofimova NA, Kolosova NG. Dietary supplementation with bilberry extract prevents macular degeneration and cataracts in senesce-accelerated OXYS rats. Adv Gerontol. 2005; 16:76—79. (Article in Russian). Abstract.
  75. ↑ Gross PM. Scientists zero in on health benefits of berry pigments, Natural Products Information Center, July 2007. Архівавана 31 жніўня 2010.
  76. ↑ Bell DR, Gochenaur K. Direct vasoactive and vasoprotective properties of anthocyanin-rich extracts. J Appl Physiol. 2006 Apr;100(4):1164—1170. Abstract.
  77. ↑ Chung HK, Choi SM, Ahn BO, Kwak HH, Kim JH, Kim WB. Efficacy of troxerutin on streptozotocin-induced rat model in the early stage of diabetic retinopathy. Arzneimittelforschung. 2005; 55(10):573—580. Abstract.
  78. ↑ Roy S, Khanna S, Alessio HM, Vider J, Bagchi D, Bagchi M, Sen CK. Anti-angiogenic property of edible berries. Free Radic Res. 2002 Sep; 36(9):1023—1031.Abstract.
  79. ↑ Boivin D, Blanchette M, Barrette S, Moghrabi A, Beliveau R. Inhibition of cancer cell proliferation and suppression of TNF-induced activation of NFkappaB by edible berry juice. Anticancer Res. 2007 Mar; 27(2):937—948.
  80. ↑ Srivastava A, Akoh CC, Fischer J, Krewer G. Effect of anthocyanin fractions from selected cultivars of Georgia-grown blueberries on apoptosis and phase II enzymes. J Agric Food Chem. 2007 Apr 18; 55(8):3180—3185.
  81. ↑ Сбор черники на скорость (руск.)
  82. ↑ 8 августа в селе Гуклывый в Воловецком районе открыли памятник яфине (чернике)(недаступная спасылка) (руск.)
  83. ↑ Праздник черники и черничного пирога Архівавана 19 студзеня 2012. (руск.)
  84. ↑ Фестиваль «Черники и черничного пирога» Архівавана 4 сакавіка 2016. (руск.)
  85. ↑ Blaubeerstadt Eggesin Архівавана 7 сакавіка 2015. (ням.)
  86. ↑ Fête de la Myrtille Архівавана 14 ліпеня 2011. (фр.)
  87. ↑ В Чехии пройдет конкурс на самое быстрое поедание черники (руск.)
  88. ↑ Borůvkobraní Архівавана 27 лютага 2011. (чэшск.)
  89. ↑ Коллекционные тарелки «Шуман» Архівавана 21 верасня 2015.
  90. ↑ Завушніцы-чарніцы
  91. ↑ Бусины — черника (руск.)
  92. ↑ Комплект «Черника»
  93. ↑ Ягодное стимпанк украшение
  94. ↑ Паштовая марка Польшчы(недаступная спасылка)
  95. ↑ Паштовая марка Польшчы(недаступная спасылка)
  96. ↑ Паштовая марка Фінляндыі
  97. ↑ Черника Архівавана 12 кастрычніка 2011. (руск.)
  98. ↑ Чарніцы
  99. ↑ Чарніцы з Панямоння
  100. ↑ Сяргей ЧЫГРЫН: Легенда пра чарніцы Архівавана 29 верасня 2015.
  101. ↑ Куст(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 лістапада 2012. Праверана 12 студзеня 2012.
  102. ↑ Край паэтаў
  103. ↑ Энциклопедия суеверий: Пер. с англ. Д. Гайдука / Сост. Э. Рэдфорд и др.. — М.: Астрель: МИФ: АСТ, 2001. — С. 476. — («AD MARGINEM»). — ISBN 5-17-008097-2. ISBN 5-271-02112-2, ISBN 5-87214-068-1
  104. ↑ Plantlife website County Flowers page Архівавана 30 красавіка 2015.
  105. ↑ Значение цветов Архівавана 20 студзеня 2012. (руск.)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Кожевников Ю. П. Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
  • Нейштадт M. И. Определитель растений средней полосы Европейской части России. — М.: Учпедгиз, 1948.
  • Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 1010. Vaccinium myrtillus L. — Черника // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 24. — ISBN 5-87317-163-7.
  • Манина Л. Лекарственные растения. — 4-е. — Минск: Наука и техника, 1968. — С. 161—163. — 340 с. — 55 000 ас.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Чарніцы&oldid=4712023"