Ізяславічы Полацкія
Ізяславічы Полацкія, Рагвалодавічы, крыўскія князі — дынастыя князёў Полацкай зямлі, нашчадкаў Ізяслава Уладзіміравіча, асобная група ў складзе роду Рурыкавічаў.
Ёсць думка, што на Русі было дзве скандынаўскія дынастыі — Рурыкавічы і Рагвалодавічы[1][2][3], пры тым, што па мячы пазнейшыя Рагвалодавічы толькі галіна Рурыкавічаў. Паводле Адольфа Стэндэр-Пэтэрсана, на Русі было дзве скандынаўска-славянскіх дзяржавы — Наўгародска-Кіеўская і Полацкая, ён спасылаецца на сведчанне Аповесці мінулых часоў пра княжанне Рагвалода ў Полацку і яго скандынаўскае імя. Паводле Амяльяна Прыцака, полацкая дынастыя была адзінай са старажытных скандынаўскіх дынастый, якая здолела захавацца ў барацьбе з Рурыкавічамі[4].
Адасабленне Рагвалодавічаў (Ізяславічаў Полацкіх) сярод Рурыкавічаў абумоўлена іх паходжаннем па кудзелі і нормамі старажытнаскандынаўскага звычаёвага права. Ужо кіеўскі князь Яраслаў Уладзіміравіч, дзелячы ў тастаменце Кіеўскую дзяржаву (Русь) паміж сынамі, не згадвае Полацка і тагачаснага полацкага князя Усяслава Брачыславіча. Таксама і князь Усяслаў не прымае ўдзелу ў з’ездзе Рурыкавічаў у Любечы (1097). У пачатку XII стагоддзя летапіс вылучае сярод Рурыкавічаў «Рагваложых унукаў» і «Яраслававых унукаў» як варожыя групоўкі ледзь не з часоў кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча[5]. Разам з тым летапіс называе полацкіх князёў «крыўскімі».
Старшынство Усяславічаў
[правіць | правіць зыходнік]Старшынство сярод сыноў Усяслава Брачыславіча дыскусійнае. Цяпер вядомы адзіны сучасны Усяславічам іх пералік, датычны іх высылкі ў 1130 годзе. Пад 1130 годам імёны князёў не названы. Пад 1140 годам змешчаны пералік з імёнамі трох сыноў Усяслава — Давыда, Расціслава, Святаслава, і двума безыменнымі княжычамі, якія тым годам вярнуліся на Русь. Імёны княжычаў — Васіль і Іван — вядомы толькі з Маскоўскага зводу 1479 года. І пад 1140 годам, і ў зводзе 1479 года два княжычы названы «Рагвалодавічамі». З «Жыція Еўфрасінні Полацкай» вядома, што яе бацька Святаслаў быў маладзейшы з братоў. Такім чынам, задача даследчыкаў змясціць у гэты парадак таксама Барыса, Глеба і Рамана, памерлых да 1130 года, гісторыкі гэта вырашаюць розна.
Часта ў даследаваннях сустракаецца яшчэ адзін пералік — Давыд, Барыс, Глеб. На думку шэрагу даследчыкаў (Леанід Аляксееў[6], а за ім Лявонцій Вайтовіч), у такім парадку Усяславічы згаданы ў сачыненні ігумена Данілы. На праўдзе, ігумен Даніла згадваў сярод старэйшых князёў толькі аднаго Усяславіча — менскага князя Глеба, зяця і саюзніка вялікага князя кіеўскага. Астатнія Усяславічы з’явіліся там праз скажэнні пазнейшых перапісчыкаў[7].
Значнае месца ў вызначэнні старшынства Усяславічаў займаюць імёны, бо чацвёра з іх названы па святых Барысу і Глебу (у хрышчэнні Раману і Давыду)[8]. На думку Аляксея Мельнікава, пры нарачэнні па святых Барысе і Глебе, Барысам заўсёды называлі старэйшага сына, а Глебам — малодшага, таксама і з Раманам і Давыдам, але аргументацыі даследчык не дае. Антон Увядзенскі заўважае, на яго думку, сучасную Усяславу паралель — імёны сыноў чарнігаўскага князя Святаслава Яраславіча — Глеба, Рамана і Давыда, чыё старшынство ў такім парадку даследчык пацвярджае крыніцамі, на яго думку ў іх мог быць і старэйшы брат Барыс, які не дажыў да ўзросту, калі мог быць згаданы крыніцамі. На думку Увядзенскага, паралель можа ў пэўнай ступені пацвярджаць, што Усяслаў у нарачэнні сваіх сыноў трымаўся такой самай схемы.[9]
Знакі Ізяславічаў
[правіць | правіць зыходнік]Знакамі нашчадкаў полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча, на думку Савы Міхеева, несумненна былі -падобныя трызубы з адагнутымі завяршэннямі бакавых зубоў, але для атрыбуцыі асобных знакаў пэўным князям бракуе звестак. Знакі Ізяславічаў болей за знакі большасці нашчадкаў Яраслава Уладзіміравіча падобныя да тамгі Уладзіміра Святаславіча[10]. Выявы такіх знакаў знойдзены на помніках полацкага паходжання, асабліва на плінфе полацкіх і віцебскіх храмаў даследаванай Паўлам Рапапортам[11]. Просты трызуб без дадатковых элементаў выяўлены і на пасцелістым баку, і на тарцах плінфы полацкай «царквы на рове», датаванай Рапапортам 1165—1168 гадамі. На пасцелістым баку плінфы «царквы на рове» сустракаецца і трызуб з крыжам на цэнтральным зубцы, вядомы таксама на пячатцы з дзвюма аднолькавымі тамгамі на аверсе і рэверсе[12]. Просты трызуб без ножкі выяўлены на пасцелістым баку плінфы віцебскай Дабравешчанскай царквы, меркавана датаванай 1140-мі гадамі, і на тарцах плінфы полацкай «царквы на дзядзінцы»[10].
Радавод
[правіць | правіць зыходнік]Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Stender-Petersen А. Varangica. Aarhus, 1953. Р. 130—131.
- ↑ Pritsak О. The Origin of Rus'. Cambridge (МА), 1981. Vol. 1. Old Scandinavian Sources other than the Sagas. Р. 137.
- ↑ Duczko W. Viking Rus: Studies on the Presence of Scandinavians in Eastem Europe. Leiden, 2004. Р. 126—127.
- ↑ Мартынюк А. В. Alba Ruscia: Белорусские земли на перекрестке культур и цивилизаций (X—XVI вв.). Москва, 2015. С. 9.
- ↑ Рукавишников 2003, с. 109.
- ↑ Алексеев 1966, с. 252.
- ↑ Янін…
- ↑ ПЭ 2003.
- ↑ Введенский 2022, с. 273—275.
- ↑ а б Михеев 2017, с. 33.
- ↑ Раппопорт 1993, с. 252-253.
- ↑ Дук, Коц 2013, с. 85 (рис. 1: 4), 86.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Алексеев Л. В. Полоцкая земля: Очерки истории северной Белоруссии в IX—XIII вв. — М.: Наука, 1966. — 295 с.
- Введенский А. М. Сыновья Всеслава Брячиславича. Стратегия и порядок имянаречения // Slovene. — 2022. — № 2. — С. 264-277.
- Дук Д. В., Коц А. Л. Новые археологические исследования на территории Заполотского посада древнего Полоцка (конец X — первая половина XII в.) // Stratum plus. Кишинев, 2013. № 5: Под знаком Рюриковичей. Ad gloriam С. В. Белецкий. — С. 83-90.
- Кежа Ю. Н. Глеб Всеславич и Киево-Печерский монастырь: место полоцких князей в родословной структуре Рюриковичей // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы: науч. сб. — Вып. 15. — Минск: РИВШ, 2022. — ISSN 2079—1488 — С. 55-62.
- Кузьмин А. В. Правители Полоцкой земли во второй половине XII — начале XIV века : (актуальные проблемы хронологии и генеалогии) / А. В. Кузьмин, А. П. Пятнов // Ломоносов 2003 : материалы Междунар. науч. конф. студентов, аспирантов и молодых ученых по фундамент. наукам / под ред. В. Н. Сидоренко.- М. : МГУ, 2003. — С. 5-14. (Артыкул змяшчае звесткі пра генеалогію полацкіх князёў паводле сінодыкаў Полацкага Сафійскага сабора).
- Михеев С. Княжеские печати с тамгами и атрибуция знаков Рюриковичей XI—XII в. // Древняя Русь: Вопросы медиевистики. М., 2017. 4 (70). — С. 17-41.
- Назаренко А. В. Борис и Глеб : Канонизация // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2003. — Т. VI. — С. 44-60. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-010-2.
- Насевіч В. Л., Іоў А. В. Ізяславічы // Беларуская Энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7. — С. 188—189.
- Рагвалодавічы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с.: іл. — С. 43. — ISBN 985-11-0214-8.
- Раппопорт П. А. Древнерусская архитектура. — СПб., 1993.
- Рукавишников А. В. Почему полоцкие князья были сосланы в Византию: Свидетельства источников // Древняя Русь: Вопросы медиевистики. 2003. № 2 (12). — С. 99-111.
- Самонова М. Н. К проблеме о старшинстве Всеславичей // Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі : матэрыялы VIII Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (Полацк, 1—2 лістапада 2022 г.) / уклад. Т. У. Явіч.— Полацк : Полацкае кніжнае выдавецтва, 2022. — 360.
- Самонова М. Н. Династическая политика Всеслава Брячиславича и именослов его сыновей // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы: науч. сб. — Вып. 15. — Минск: РИВШ, 2022. — ISSN 2079—1488 — С. 31-43.
- Темушев С. Н. Исключение полоцких Изяславичей из родового владения Рюриковичей // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы: науч. сб. — Вып. 15. — Минск: РИВШ, 2022. — ISSN 2079—1488 — С. 63-72.