Іньюпіят
| Іньюпіят (Iñupiat) | |
| |
| Агульная колькасць | 26 тыс. чал. (2016 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Аляска |
| Мова | іньюпіятун, кавіярак |
| Рэлігія | хрысціянства, анімізм, шаманізм |
| Блізкія этнічныя групы | іншыя інуіты |
Іньюпіят (саманазва: Iñupiat, літаральна "сапраўдны чалавек"[1]) — інуіты паўночнай Аляскі. Насяляюць тэрыторыю ад Берынгава мора да мяжы з Канадай. Прыкладная колькасць (2016 г.) - 26 000 чалавек[2].
Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]
Па культуры і мове іньюпіят блізкі да астатніх інуітаў Канады і Грэнландыі. Аднак, як высветлілі генетыкі, продкамі іньюпіят таксама з'яўляліся палеаэскімосы[3], якія насялялі паўночнаамерыканскую Арктыку да рассялення прадстаўнікоў культуры Туле.
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Да канца XVIII ст. продкі сучасных іньюпіяк уяўлялі сабой некалькі аўтаномных груп інуітаў, кожная з якіх складалася з дзвюх або болей пашыраных сем'яў, што знаходзіліся ў сваяцкіх адносінах. У 1838 - 1848 гг. яны моцна пацярпелі ад голада, так што некаторыя тэрыторыі былі пакінуты і зноў населены выжылымі і прадстаўнікамі суседніх груп[4]. Кантакты з еўрапейцамі пачаліся з 1826 г.[5].
З другой паловы XIX ст. абарыгены паўночнай Аляскі былі ўцягнуты ў камерцыйны лоў кітоў, які некаторы час даваў вялізарныя прыбыткі. Аднак у выніку скарачэння попыту на прадукцыю кітабояў пачаўся эканамічны крызіс. Сацыяльныя змены пачаліся толькі ў другой палове XX ст., калі ўлады Аляскі пачалі адчыняць дзяржаўныя школы і іншыя ўстановы для адукацыі тубыльцаў, выплочваць дапамогу. Асаблівую важнасць меў зямельны акт 1971 г. Ён гарантаваў кампенсацыі за выкарыстанне традыцыйных тэрыторый[6]. Пры гэтым сярод іньюпіят панавалі беспрацоўе і нізкі ўзровень жыцця.
Барацьба за свае правы садзейнічала значнай інтэграцыі інуітаў Аляскі, а таксама распаўсюджанню агульнай тоеснасці.
Культура[правіць | правіць зыходнік]
Асноўным гаспадарчым заняткам іньюпіят здаўна было паляванне. Яго вялі на працягу года пераважна на марскіх звяроў. Улетку палявалі з каякаў, узімку — з лёду[7]. У летні сезон таксама палявалі на сушы на зайцоў, пясцоў, карыбу, птушак, збіралі птушыныя яйкі, ягады, ядомыя травы і малюскаў. Лоў рыбы адыгрываў пэўнае значэнне для тых, хто ўлетку перамяшчаўся ва ўнутраныя раёны для палявання на карыбу[8]. Паляваннем займаліся дарослыя мужчыны. Збіральніцтвам — жанчыны і дзеці. Перапрацоўкай мяса і скур — жанчыны. На захадзе ў вусцях рэк і на астравах арганізоўваліся месцы абмену таварамі, куды прыязджалі нават з Чукоткі.
Для палявання выкарыстоўвалі некалькі відаў гарпуноў з рознымі навершамі[9], лук і стрэлы[10]. Перамяшчаліся пешшу або з дапамогай каякаў. Узімку каякі памяшчалі на плоскія нарты. Большасць прылад працы выраблялася з косці, таксама апрацоўвалі драўніну, камень, у пазнейшы час — прывезенае звонку жалеза, рабілі простую кераміку. Вопратку шылі са скур.
Адзінай свойскай жывёлай іньюпіят быў сабака. На поўначы Аляскі была распаўсюджана парода аляскінскі маламут[11]. Сабакі транспартавалі грузы, удзельнічалі ў паляванні, узімку знаходзілі палонкі з нерпамі.
Асноўнай сацыяльнай адзінкай з'яўлялася вялікая пашыраная сям'я на чале адзінага гаспадара umialik і яго жонкі nuliaqpak. Яны размяркоўвалі працу і здабычу. Меліся спецыяльныя месцы для збору сям'і qargi. Пашыраныя сем'і аднаго паселішча аб'ядноўваліся ў абшчыну, што кантралявала агульныя паляўнічыя тэрыторыі. У іньюпіят не было правадыроў, аднак мелася абшчынная рада qatizut. Групы паляўнічых або воінаў узначальвалі часовыя правадыры ataniq. Сем'і аднога паселішча знаходзіліся ў сваяцкіх адносінах, абменьваліся шлюбамі, аказвалі ўзаемадапамогу. Кантакты з іншымі паселішчамі і тэрытарыяльнымі групамі былі вельмі абмежаванымі, часцяком скончвааліся крывавымі канфліктамі.
На працягу года жыхары паселішча арганізоўвалі сумесныя святы, якія суправаджаліся песнямі, танцамі, гандлем. Найбольш вядомы музычны інструмент — скураны барабан.
Мова[правіць | правіць зыходнік]
Лінгвісты вылучаюць на тэрыторыі паўночнай Аляскі 2 інуіцкія мовы — іньюпіятун, кавіярак. Аднак у выніку ізаляванасці асобных паселішчаў кожная з гэтых моў падзяляецца на рэгіянальныя дыялекты.
Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]
Іньюпіят верылі ў магію і шматлікіх духаў. Меўся інстытут шаманаў angatquq. Многія шаманы адначасова з'яўляліся гаспадарамі сям'і. З канца XIX ст. распаўсюджваецца хрысціянства.
Зноскі[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Alaska Native Language Center Архівавана 29 ліпеня 2016.
- ↑ Eskimo, Alaska Inupiat, Northwest in United States
- ↑ DNA SUGGESTS ALL EARLY ESKIMOS MIGRATED FROM NORTH SLOPE(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2016. Праверана 6 жніўня 2016.
- ↑ People and the Land: Early Years Архівавана 23 чэрвеня 2010.
- ↑ The Iñupiaq People of Barrow, Alaska
- ↑ The Land Claims Settlement Act of 1971 Архівавана 19 мая 2016.
- ↑ People and the Land: Early Years Архівавана 23 чэрвеня 2010.
- ↑ ESKIMOS Архівавана 16 ліпеня 2016.
- ↑ Arctic Harpoons(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 лістапада 2021. Праверана 8 жніўня 2016.
- ↑ Inside the life of the Inuit: Extraordinary photographs document how Alaska's Eskimos survived the cruelest of winters
- ↑ The Alaskan Malamute--A Brief History
