Зямля Франца-Іосіфа

Файл:Земля Франца-Иосифа.png

Зямля Франца-Іосіфа

Зямля Франца-Іосіфа (руск.: Земля Франца-Иосифа), архіпелаг у Паўночным Ледавітым акіяне, на поўначы Еўропы. Частка палярных уладанняў Расіі, уваходзіць у склад Прыморскага раёна Архангельскай вобласці. Складаецца з 191 астравоў, агульная плошча 16 134 км².

Адкрыццё

Сущестование гэтых астравоў на ўсход ад Шпіцбергена прадказваў яшчэ Ламаносаў, пазней — Шылінг і Крапоткін. Апошні нават прадставіў у Рускім геаграфічным таварыстве ў 1871 годзе свой праект экспедыцыі для іх даследавання, аднак урад адмовіў яму ў сродках.

Адчынены цалкам выпадкова: аўстрыйская экспедыцыя пад кіраўніцтвам Карла Вейпрэхта і Юліўса Пайера на парусна-паравым судне «Цегетгоф», якое адправілася ў 1872 годзе для адкрыцця Паўночна-усходняга праходу, была зацёртае льдамі да паўночнага захаду ад Новай Зямлі і затым, паступова рухомае імі на захад, у жніўні 1873 года прынесена было да берагоў невядомай зямлі, якая і была тады жа Вейпрэхтам і Пайером абследаваная, наколькі было магчыма на поўнач і ўздоўж паўднёвай яе ўскраіны. Пайеру атрымалася дасягнуць 82°5' п.ш. (у красавіку 1874 г.) і скласці карту гэтага шырокага архіпелага, які здаваўся першым даследчыкам складаючымся з шэрагу шырокіх астравоў. Аўстрыйскія падарожнікі далі адкрытай зямлі імя аўстрыйскага імператара Франца Іосіфа I.

Даследаванні

Узбярэжжа вострава Нортбрук

Вейпрехт і Пайер у 1873 годзе даследавалі паўднёвую частку архіпелага, а ўвесну 1874-га перасеклі яго ўвесь з поўдня на поўнач на санках. Была складзеная першая карта.

У 1881—82 гадах архіпелаг наведаў шатландзец Бенджамін Лі Сміт на яхце «Эйра». Англічанін Фрэдэрык Джэксан (en) у 1895—1897 гадах зрабіў шэраг важных абследаванняў паўднёвай, сярэдняй і паўднёва-заходняй частак архіпелага, які апынуўся складаючымся са значна большага ліку астравоў, чым меркавалі раней, але меншых памераў параўнальна з пазначанымі на карце Пайера.

На працягу гэтага жа часу паўночна-усходняя і сярэдняя частка архіпелага была наведаная яшчэ Нансенам, які падчас свайго знакамітага санкавага падарожжа змушаны быў, у сярэдзіне жніўня 1895 года, зазімаваць на беразе вострава Джэксана — аднаго з паўночных астравоў архіпелага. На шляху да гэтага месца Нансен упэўніўся, што архіпелаг не мае працягі да паўночнага ўсходу, акрамя невялікіх астраўкоў. У чэрвені 1896 года Нансен натыкнуўся на зімоўку Ф. Джэксана і такім чынам звязаў свае працы з яго працамі.

У 1898 г. амерыканец Уэлман адправіўся на зямлю Франца-Іосіфа ўзімку, па лёдзе, з мэтай паспрабаваць дасягнуць полюса. Увесну 1899 года, па лёдзе, ён здолеў дабрацца толькі да 82° п.ш., па ўсходнім баку вострава Зямля Рудольфа, на якой быў і Пайер. Іншая частка экспедыцыі, пад кіраўніцтвам Бальдвіна, абследавала невядомыя часткі паўднёва-усходняй ускраіны архіпелага, які, як высветлілася, не ідзе далёка на ўсход; нарэшце, улетку атрымалася наведаць сярэднюю частку архіпелага. На зваротным шляху экспедыцыя сустрэла іншую, італьянскую, герцага Абруцкага, у якой атрымалася вельмі лёгка прайсці ў канцы ліпеня 1898 г., на судне, да вострава Рудольфа і нават пабываць на яго паўночным беразе, прычым ён апынуўся значна меней шырокім, чым меркаваў Пайер. Зімавалі прыблізна каля месца, да якога ў 1874 г. Пайер дабраўся на санях. Адгэтуль была распачатая ўвесну 1900 г. паездка на санях з сабакамі па льдах да поўначы, пад начальствам капітана Кан'і. Яму ўдалося прайсці да 86°33' п.ш.; гэтая паездка канчаткова высвятліла, што зямлі Петэрмана на поўнач ад Вострава Рудольфа і зямлі Караля Оскара на паўночным захадзе, выяўленых на карце Пайера, не існуе, і наогул далей да полюсу няма ніякай колькі-небудзь значнай зямлі.

Улетку 1901 г. паўднёвыя і паўднёва-заходнія берагі архіпелага былі наведаныя і абследаваныя віцэ-адміралам С. О. Макаравым. Усі гэтыя працы ўсталявалі, у агульных рысах, памеры архіпелага. У 1901—1902 гг. на Зямлі Франца-Іосіфа зімавала амерыканская экспедыцыя Болдуіна, якая мела мэтай паспрабаваць дайсці па льдах да полюсу.

У 1913—14 у бухце ля вострава Гукера зімавала экспедыцыя Г. Я. Сядова. Шхуна экспедыцыі «Святы Фока» за зімоўку не выпрабавала ціскі льдоў і бухту назвалі Ціхая. У 1929 у бухце Ціхай вострава Гукера адкрылася першая савецкая навукова-даследчая станцыя. З тых часоў архіпелаг штогод наведвалі савецкія палярныя экспедыцыі.

У 1936 года на востраве Рудольфа была створаная база першай савецкай паветранай экспедыцыі на Паўночны полюс. Адтуль у маі 1937 года чатыры цяжкіх чатырохматорных самалёта АНТ-6 даставілі папанінцаў на вяршыню свету. А на востраве стала дзейнічаць палярная станцыя.

Геаграфія

Зямля Франца-Іосіфа — адна з самых паўночных тэрыторый РФ і свету. Складаецца з 191 вострава, агульная плошча 16 134 км². Дзеліцца на 3 часткі: усходнюю, аддзеленую ад іншых Аўстрыйскім пралівам, з буйнымі астравамі Зямля Вільчака (2,0 тыс. км²), Греэм-Бэлаў (1,7 тыс. км²); цэнтральную — паміж пралівамі Аўстрыйскім і Брытанскі канал, дзе размешчаная найбольш значная па колькасці група астравоў, і заходнюю — на захад ад Брытанскага канала, уключаючую найбольш буйны востраў усяго архіпелага — Зямля Георга (2,9 тыс. км²).

Большая частка высп складзеная пяшчанікамі, алеўралітамі і вапнякамі, перакрытымі эфузіўнай тоўшчай гарызантальных базальтавых пакроваў.

Клімат архіпелага тыпова арктычны. Сярэдняя гадавая тэмпература да −12 °C (востраў Рудольфа); сярэднія тэмпературы ліпеня ад −1,2 °C у бухце Ціхай (востраў Гукера) да +1,6 °C (востраў Хейса, дзе размешчаная самая паўночная ў свеце метэаралагічная станцыя); сярэдняя тэмпература студзеня каля −24 °C (мінімальныя тэмпературы ўзімку да −52 °C), вятры дасягаюць 40 м/сяк. Ападкаў выпадае ад 200—300 мм да 500—550 мм (у зоне акумуляцыі ледніковых купалаў) у год.

У раслінным покрыве пануюць мохі і лішайнікі. З млекакормячых сустракаецца белы мядзведзь і радзей пясец. У водах, якія амываюць стравы, водзяцца нерпа, марскі заяц, грэнландскі цюлень, морж, нарвал і бялуха. Найболей шматлікія (26 відаў) птушкі: люрыкі, чысцікі, кайра, моеўка, белая чайка, бургамістр, птушка і інш., якія ўтвараюць улетку так званыя птушыныя базары. На астравах Зямля Аляксандры і востраў Рудольфа працуюць палярныя станцыі. На востраве Хейса размешчаная геафізічная абсерваторыя імя Э. Т. Кренкеля (з 1957 года).