Пустыня

Лівійская пустыня

Пусты́ня — тып ландшафту, які характарызуецца раўніннай паверхняй, разрэджанасцю або адсутнасцю флоры і спецыфічнай фаунай. Адрозніваюць пясчаныя, камяністыя, гліністыя, саланчаковыя пустыні. Асобна вылучаюць снежныя пустыні (у Антарктыдзе і Арктыцы — арктычная пустыня). Самая вядомая пустыня — Сахара, якая займае ўсю паўночную частку афрыканскага кантынента. Блізкія да пустыняў паўпустыні (апустыненыя стэпы), якія таксама адносяцца да экстрэмальных ландшафтаў.

Агульная характарыстыка

Пустыні распаўсюджаныя ва ўмераным поясе Паўночнага паўшар'я, субтрапічных і трапічных паясах Паўночнага і Паўднёвага паўшар'яў. Характарызуюцца арыднымі ўмовамі ўвільгатнення (гадавая сума ападкаў менш 200 мм, а ў экстраарыдных раёнах — меней 50 мм; каэфіцыент увільгатнення, які адлюстроўвае суадносіны ападкаў і выпаральнасці, — 0—0,15). У рэльефе — складанае спалучэнне сугор'яў, дробнасопачніка і астраўных гор са структурнымі пластовымі раўнінамі, старажытнымі рачнымі далінамі і замкнёнымі азёрнымі ўпадзінамі. Эразійны тып рельефаўтварэння моцна саслаблены, шырока распаўсюджаныя эаловыя формы рэльефу. Большай часткай тэрыторыя пустыняў бясцёкавая, часам іх перасякаюць транзітныя рэкі (Сырдар'я, Амудар'я, Ніл, Хуанхэ і іншыя); шмат азёр і азёр, якія перасыхаюць і якія часта змяняюць свае абрысы і памеры (Лабнор, Чад, Эйр), характэрныя перыядычна пересыхаючыя вадацёкі. Грунтавыя воды часта мінералізаваныя. Глебы развітыя слаба, характарызуюцца перавагай у глебавым растворы водна-растваральных соляў над арганічнымі рэчывамі, звычайныя солевыя кары. Раслінны полаг разрэджаны (адлегласць паміж суседнімі раслінамі да некалькіх метраў і больш) і пакрывае звычайна меней 50% паверхні глебы; у экстраарыдных умовах практычна адсутнічае. Пясчаныя пустыні населеныя з раслін у асноўным калючымі хмызнякамі, з жывёл — гадамі і дробнымі стэпавымі жывёламі. У пясчаных пустынях над месцамі залягання падземных вод сустракаюцца аазісы — «астраўкі» з густой расліннасцю і вадаёмамі. Снежныя пустыні ў асноўным знаходзяцца за палярнымі кругамі і населеныя жывёламі, устойлівымі да холаду.

Класіфікацыя пустыняў

У залежнасці ад характару глеб і грунтоў адрозніваюць некалькі тыпаў пустыняў:

• пясчаныя — на друзлых адкладаннях старажытнаалювіяльных раўнін;
• лясовыя — на лясовых адкладаннях падгорных раўнін;
• суглінкавыя — на слабакарбанатных покрыўных суглінках раўнін;
• гліністыя такыровыя — на падгорных раўнінах і ў старажытных дэльтах рэк;
• гліністыя — на нізкагор'ях, складзеных саляноснымі мергелямі і глінамі,
• галечныя і пясчана-галечныя — на гіпсаваных плато і падгорных раўнінах;
• друзавыя гіпсаваныя — на паплатках і маладых падгорных раўнінах;
• камяністыя — на нізкагор'ях і дробнасопачніках;
• саланчаковыя — у засоленых паніжэннях рэльефу і па марскіх узбярэжжах.

Флора і фауна

Краявідны склад расліннасці пустыняў вельмі своеасаблівы. Нярэдка назіраецца частая змена раслінных груповак, іх комплекснасць, што абумоўленае будовай паверхні пустыняў, разнастайнасцю глебавых грунтоў, якія часта змяняюцца ўмовамі ўвільгатнення. Нараўне з гэтым у характары размеркавання і экалогіі пустыннай расліннасці розных кантынентаў шмат агульных рыс, якія ўзнікаюць у раслін у падобных умовах пасялення: моцная разрэджанасць, бедны краявідны склад, якія прасочвацца часам на вялікіх прасторах. Для ўнутрамацерыковых пустыняў умераных паясоў тыповыя віды раслін склерафільнага тыпу, у тым ліку бязлісцевыя хмызнякі і паўхмызнякі (саксаул, джузгун, эфедра, салянка, палын і інш.). Важнае месца ў фітацэнозах паўднёвай падзоны пустыняў гэтага тыпу займаюць травяністыя расліны — эфемеры і эфемероіды. У субтрапічных і трапічных унутрамацерыковых пустынях Афрыкі і Аравіі таксама пераважаюць ксерафільныя хмызнякі і шматгадовая трава, але тут з'яўляюцца і сукуленты. Зусім пазбаўленыя расліннасці масівы барханных пяскоў і пляцы, пакрытыя солевай скарынкай. Багаты раслінны полаг субтрапічных пустыняў Паўночнай Амерыкі і Аўстраліі (па багацці расліннай масы яны ацэньваюцца бліжэй да пустыняў Сярэдняй Азіі) — участкаў, пазбаўленых расліннасці, тут амаль няма. Па гліністых паніжэннях паміж градамі пяскоў пераважаюць нізкарослая акацыя і эўкаліпты; для галечна-друзавай пустыні характэрныя паўкустарніковыя салянкі — лебяда, прутняк і інш. У субтрапічных і трапічных прыакіянічных пустынях (Заходняя Сахара, Наміб, Атакама, Каліфорнія, Мексіка) пануюць расліны сукулентнага тыпу. На саланчаках пустыняў умеранага, субтрапічнага і трапічнага паясоў шмат агульных відаў. Гэта — галафільныя і сукулентныя паўхмызнякі і хмызнякі (тамарыкс, селітранка і інш.) і аднагадовыя салянкі (салянка, сведа і інш.). Значна адрозніваюцца ад асноўнай расліннасці пустыняў фітацэнозы аазісаў, тугаеў, буйных рачных далін і дэльт. Для далін пустынна-умеранага поясу Азіі характэрныя зараснікі лістападных дрэваў — туранговая таполя, джыда, вярба, карагач; для далін рэк субтрапічных і трапічных паясоў — вечназялёныя расліны — пальма, алеандр. Умовы існавання ў пустынях вельмі суровыя: адсутнасць вады, сухасць паветра, моцная інсаляцыя, зімовыя маразы пры вельмі малым снежным полазе або яго адсутнасці. Таму тут існуюць галоўным чынам спецыялізаваныя формы (як з морфа-фізіялагічнымі, гэтак і паводзіннымі прыстасаваннямі). Для пустыняў характэрныя жывёлы, якія хутка перасоўваюцца, што звязана з пошукамі вады (вадапоі выдаленыя) і корму (травяны полаг разрэджаны), a таксама з абаронай ад пераследу драпежнікамі (сховішчы адсутнічаюць). У сувязі з неабходнасцю хавання ад ворагаў і суровымі кліматычнымі ўмовамі ў шэрагу жывёл моцна развітыя прылады для капання ў пяску (шчоткі з падоўжаных пругкіх валасоў, шыпікі і шчацінкі на нагах, якія служаць для адграбання і адкідвання пяску; разцы, a таксама вострыя кіпцікі на пярэдніх лапках — у грызуноў). Яны будуюць падземныя сховішчы (норы), часта вельмі вялікія, глыбокія і складаныя (вялікая пясчанка), або здольныя хутка закопвацца ў друзлы пясок (яшчаркі-круглагалоўкі, некаторыя насякомыя). Маюцца жывёлы, якія хутка бегаюць, (асабліва капытныя). Шматлікія пустынныя гады (яшчаркі і змеі), таксама здольныя вельмі хутка перасоўвацца. Фауне пустыняў уласцівая «пустынная» афарбоўка — жоўтыя, светла-бурыя і шэрыя тоны, што робіць шматлікіх жывёл малапрыкметнымі. Вялікая частка пустыннай фауны ўлетку вядзе начны лад жыцця. Некаторыя ўпадаюць у спячку, прычым у асобных відаў (напрыклад, у байбакоў) яна пачынаецца ў разгар спёкі (летняя спячка, непасрэдна пераходзячая ў зімовую) і звязаная з выгараннем раслін і недахопам вільгаці. Дэфіцыт вільгаці, асабліва пітной вады — адна з галоўных цяжкасцей у жыцці насельнікаў пустыні. Адны з іх п'юць рэгулярна і шмат і ў сувязі з гэтым перасоўваюцца ў пошуках вады на значныя адлегласці (рабкі) або на сухі час года перасяляюцца бліжэй да вады (капытныя). Іншыя карыстаюцца вадапоем рэдка або зусім не п'юць, абмяжоўваючыся вільгаццю, атрыманай з ежы. Значную ролю ў водным балансе шматлікіх прадстаўнікоў пустыннай фауны грае метабалічная вада, якая ўтвараецца падчас абмену рэчываў (вялікія запасы назапашанага тлушчу). Пустынная фауна характарызуецца адносна вялікім лікам відаў сысуноў (галоўнай чынам грызуны, капытныя), паўзуноў (асабліва яшчарак, агам і варанаў), насякомых (двукрылых, перапончатакрылых, прамакрылых) і павукападобных.

Гаспадарчае выкарыстанне пустыняў

У пустынях развіта пашавая жывёлагадоўля. Земляробства магчыма толькі з дапамогай абрашэння і практыкуецца ў асноўным у далінах буйных рэк. Шматлікія пустыні багатыя карыснымі выкапнямі (асабліва ў Азіі), ажыццяўляецца здабыча нафты і газу. У краінах СНД пустыні займаюць значную частку тэрыторыі Казахстана, вялікую частку тэрыторыі Узбекістана і Туркменістана. У Расіі пустыні маюцца на ўсходзе Калмыкіі і ў паўднёвай палове Астраханскай вобласці. Ва Украіне існуе Аляшкоўская пустыня на поўдні Херсонскай вобласці. У поймах і дэльтах буйных рэк, перасякаючых пустыні (Волга, Ахтуба, Сырдар'я, Амудар'я), шырока практыкуецца паліўнае земляробства (агародніцтва, рысаводства, баваўнаводства, а месцамі і вінаградарства). Спрыяльныя ўмовы для пашавай жывёлагадоўлі (авечкагадоўля, вярблюдагадоўля) маюцца ў пясчаных пустынях (Каракумы, Кызылкум, Прыаральскія Каракумы, Сарыесік-Атырау і інш.), бо, дзякуючы высокаму ўзроўню залягання грунтавых вод (ападкі прасочваюцца ў глебу, не паспяваючы выпарыцца), расліннасць тут багацейшая, чым у прылеглых гліністых пустынях. Маецца вялікая колькасць студняў і артэзіянскіх свідравін для вадапою быдла, каля іх арганізаваныя шматлікія зімоўкі быдла, а міжбарханныя паніжэнні рэльефу служаць сховішчам ад моцных вятроў, пыльных бур, завей. Такім чынам, пясчаныя пустыні актыўна і цэлы год выкарыстоўваюцца для пашы быдла. Практыкуецца пашавая жывёлагадоўля і ў гліністых пустынях, хоць у цэлым умовы тут меней спрыяльныя: грунтавыя воды залягаюць глыбей, маецца меншы лік студняў, але затое існуюць часовыя вадацёкі і рэчышчы колішніх або перасохлых рэк, якія напаўняюцца вадой у вясновы перыяд. Найбольш суровыя прыродныя ўмовы назіраюцца ў камяністых і шчабністых пустынях (плато Усцюрт, паўвостраў Мангышлак, захад Туркменістана): тут практычна недаступныя грунтавыя воды, колькасць студняў вельмі малая, няма і рачной сеткі. Таму ў такіх рэгіёнах сельская гаспадарка практычна адсутнічае, а шчыльнасць насельніцтва самая нізкая ў параўнанні з іншымі тыпамі пустыняў СНД.

Экалогія

Дзякуючы аддаленасці ад цывілізацыйнага прагрэсу і кліматычнай устойлівасці, пустыні захавалі ўнікальныя экалагічныя сістэмы. У некаторых краінах участкі пустыняў уключаныя ў склад нацыянальных запаведнікаў. З іншага боку, чалавечая дзейнасць каля пустыняў (высечка лесу, перакрыцце рэк) прывяла да пашырэння пустыняў. Апустыньванне — адзін з самых грозных, глабальных і хуткабежных працэсаў сучаснасці. У 90-х гадах апустыньванне стала пагражаць 3,6 млн га найбольш засушлівых земляў. Апустыньванне можа адбывацца ў розных кліматычных умовах, але асабліва бурна яно працякае ў засушлівых раёнах. У XX стагоддзі сталі прадпрымацца спробы спыніць апустыньванне метадам азелянення, будаўніцтва вадаправодаў і каналаў. Тым не менш апустыньванне застаецца адной з найбольш вострых экалагічных праблем у свеце.

Спасылкі

• Пустынныя зоны