Грунвальдская бітва (карціна)

Ян Матэйка
Грунвальдская бітва. 1878
Матэрыял	алейныя фарбы і палатно
Памеры	426 × 887 см
Нацыянальны музей у Варшаве, Варшава
(інв. MP 443 і MP 443 MNW)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Грунвальдская бітва» — карціна польскага мастака Яна Матэйкі, напісаная ў 1878 годзе.

Сюжэт карціны — Грунвальдская бітва (1410), у якой войскі Каралеўствы Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага разграмілі нямецкі Тэўтонскі ордэн.

Мастак падчас працы ў асноўным выкарыстоўваў хронікі Яна Длугаша — польскага храніста, які паводле аповедаў свайго бацькі апісаў бітву пад Грунвальдам. Ян Матэйка маляваў карціну прыкладна 6 гадоў (1872—1878).

Рускі жывапісец Ілля Рэпін так пісаў пра гэту карціну:

Маса пераважнага матэрыялу ў «Грунвальдскай бітве». Ва ўсіх вуглах карціны так шмат цікавага, жывога, якое крычыць, што проста знемагаеш вачамі і галавой, успрымаючы ўсю масу гэтай каласальнай працы. Няма пустога мястэчка: і ў фоне, і ўдалечыні — усюды адкрываюцца новыя сітуацыі, кампазіцыі, рухі, тыпы, выразы. Гэта паражае, як бясконцая карціна Сусвету.

Апісанне

Сярод прадстаўленага на карціне ваюючага тлуму вылучаецца значная колькасць гістарычных постацей з абодвух бакоў бітвы. Карціна сімвалічна паказвае бітву ў той момант, калі адбываецца зацятая барацьба, але шалі перамогі схіляюцца да польска-літоўскага боку.

У цэнтры палатна знаходзіцца князь Вітаўт; без брані і шлему, апрануты ў чырвоны жупан, з мітрай на галаве. У раскінутых і ўзнесеных руках трымае меч і шчыт у трыўмфальным жэсце.

З левага боку карціны знаходзіцца крыжацкі магістр Ульрых фон Юнгінген. Ён прыбраны ў белы плашч з чорным крыжам на грудзі. З выразам сполаху на твары абараняецца перад атакай двух ваяроў. Далей па левым баку спяшаецца яму на дапамогу князь Шчэцінскі. Імчыцца ён на чорным кані, у шлеме з паўлінымі пёрамі. Абаронцу, аднак, атакуе польскі рыцар з дзідай — Якуб Скарбік з Гары. Гермік жа ў сваю чаргу схапіў за лейцы каня, на якім сядзеў князь шчэцінскі Казімір V.

Збоку ля загінуўшага крыжацкага магістра магчыма ўбачыць барадатага старца. Гэта камандор эльблонгскі Вернер Тэтынген. У сярэдзіне, далоўку карціны ляжыць вялікі камандор Конрад Ліхтэнштэйн, які памірае.

З левага боку ўверсе, за князем Вітаўтам ідзе барацьба за нямецкую харугву, якую паляк выдзірае ў немца. Затое па правым баку магчыма ўбачыць рыцара з польскім штандарам. Гэты сцяг ганарова лунае на вятры, у той час, калі нямецкі ваяр хіліцца да зямлі. Гэта з'яўляецца сімвалам канчатковай перамогі палякаў.

З правага боку палатна цэнтральным пунктам з'яўляецца рудабароды асілак у зброі: камандор брандэбургскі Марквард фон Сальзбах. Яго панцэраваны конь падае якраз у той час, калі сам камандор ахоплены канатам татараў.

Наперадзе магчыма ўбачыць вусатую постаць рыцара ў зброі, які адной нагой стаіць на зямлі, а другой — на паваленым праціўніку. Той падняў меч угору, каб нанесці апошні ўдар ворагу — Генрыку, тухаленскаму камандору. У гэты час перашкаджае яму постаць у цёмным убранні, якая намагаецца нанесці ўдар паляўнічым нажом.

Завіша Чорны прадстаўлены ў фіялетавым убранні, бяз шлему; атакуе, узброены турнеевай дзідай.

Гісторыя карціны

У лютым 1878 года Матэйка прадаў карціну за 45 000 злотых пану Расенблюму з Варшавы. Першая выстаўка была адчынена 28 верасня 1878 года ў залы кракаўскага Гарадскога Ураду. У тым самым годзе палатно было перавезенае з Кракава на выставу ў Вену, а ў 1880 было прэзентавана ў Варшаве. Пасля карціна была паказана па чарзе на мастацкіх выставах у Пецярбургу, Берліне, Львове і Бухарэсце. У красавіку 1880 палатно знайшлося ў Парыжы, а потым вярнулася ў Варшаву, дзе назаўжды стала экспанатам у Нацыянальнай Галерэі Падтрымкі Мастацтва.

У 1902 годзе карціна была выкуплена ў нашчадкаў Разенблюма і перададзеная ў якасці ахвяравання да збораў Музея Таварыства Падтрымкі Выяўленчых Мастацтваў у Варшаве. У перыяд Першай сусветнай вайны карціна, у мэтах бяспекі, была вывезена ў Маскву. У Польшчу вярнулася ў 1922 годзе і была размешчана ў Варшаве.

У верасні 1939 года, падчас навін пра надыход у сталіцу нямецкіх войскаў, было прынята рашэнне аб эвакуацыі і схове карціны — знаходжанне яе ў Варшаве пагражала яе знішчэннем па прычынах бомбавых налётаў ці мэтанакіраванага знішчэння немцамі. Палатно было скручана, запакавана ў спецыяльныя скрыні, пагружана на доўгую платформу і разам са Станіславам Радзецкім-Мікулічам (адміністрацыйным дырэктарам галерэі), мастаком Станіславам Эйсмандам (віцэ-прэзідэнтам «Падтрымкі») і яшчэ адным мастаком Баляславам Сурала, было накіравана ў Люблін.

9 верасня 1939 а 7.00 ахова з карцінай пад'ехала да Люблінскага Музея, дзе была перададзена інтэнданту музея, прафесару Уладзіславу Войдзе. Падчас падарожжа, у выніку нямецкай паветранай атакі на Люблін, адна з бомб трапіла ў музей і забіла дзвюх асоб, якія суправаджалі канвой — Станіслава Эйсмонда і Баляслава Сурала.

Пасля паражэння Польшчы люблінскае гестапа распачало інтэнсіўныя пошукі карціны. Міністр прапаганды III Рэйха Ёзэф Гебельс прызначыў узнагароду ў 2 000 000 нямецкіх марак за знаходку палатна ці звестак пра месца яго знаходжання. Першапачаткова прадстаўнікі гестапа спрабавалі падкупіць прафесара Войду ўзнагародай, нямецкім грамадзянствам і пашпартам у Германію, пасля пагражалі пазбавіць жыцця — Войда ўпэўнена адмаўляўся супрацоўнічаць. У рэшце рэшт польскае радыё ў Лондане пакінула ілжывыя звесткі пра тое, што «Бітва пад Грунвальдам» перапраўлена ў Вялікабрытанію. Толькі тады немцы спынілі свае пошукі карціны.

Прафесар Войда пасля арганізаванага фікцыйнага вывазу карціны з Любліна, зробленага з мэтай замесці сляды, абмежавання кола асоб, якія ведаюць пра палатно і месца яго знаходжання, і пасля новага ўпакавання на спецыяльна сканструяваны рулон, вырашыў ізноў схаваць «Бітву пад Грунвальдам» у адной з вёсак пад Люблінам, дзе карціна і прабыла да моманту вызвалення горада Чырвонай Арміяй у 1944 годзе. Потым карціна была адкапана і здабытая з зацэментаванага раней саркафагу і 17 кастрычніка 1944 афіцыйна прынятая кіраўніком ведамства культуры і мастацтва пры ПКНВ. Пасля першапачатковага ачышчэння і перавозу карціны ў Нацыянальны Музей у Варшаве яна была рупліва адрэстаўравана пад кіраўніцтвам прафесара Багдана Марцоніна. У хуткім часе палатно размясцілі ў Нацыянальным Музеі ў Варшаве, як сталы экспанат экспазіцыі, дзе карціна і знаходзіцца да сённяшняга дня.

У 2010 годзе карціна павінна была быць паказана на Вавелі на выставе «У знак цудоўнай перамогі» з нагоды 600-й гадавіны бітвы пад Грунвальдам, аднак яна знаходзіцца ў благім стане і таму не будзе паказана ў Кракаве. Дарота Ігнатовіч-Вазнякоўская, галоўны рэстаўратар Нацыянальнага музея ў Варшаве, ацаніла, што рэстаўрацыйныя працы будуць каштаваць прыкладна 1 млн злотых. Прафесар Іосіф Шаняўскі, які браў удзел у аглядзе карціны, звярнуў увагу на патрапаныя куты і краі, разыходзячыя ніткі, а месцамі адна парахня. Да таго ж месцамі палатно пакрыта трыма ці чатырма слаямі лаку, пакладзенага часта няроўна, і пад якім бачны бруд, які псуе каларыстыку. З 90 км нітак 32-асабовая група гафтароў аднавіла карціну, пабіўшы сусветны рэкорд, а адна асоба аднавіла палатно ў выглядзе барэльефу з драўніны, вагай 15 тон, што стала чарговым сусветным рэкордам.

Персанажы

• 
  Вітаўт
  (фрагмент)
• 
  Ян Жыжка
  (фрагмент)
• 
  Завіша Чорны
  (фрагмент)

Цікавыя факты

Чалавек у львінай шкуры, які б'е магістра Ульрыха фон Юнгінгена, трымае ў руках Дзіду Лонгіна, ці Дзіду Лёсу.

Літаратура

• Jan Kopczewski, Mateusz Siuchniński, Grunwald. 550 lat chwały, PZWS, Warszawa, 1960 (польск.)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грунвальдская бітва (карціна)
• Z Matejką przez polskie dzieje: «Bitwa pod Grunwaldem» — historia obrazu i galeria postaci (польск.)
• «Bitwa pod Grunwaldem» w ruinie, Dziennik.pl. wtorek 2 lutego (польск.)