Чачэнская мова: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Artificial123 (размовы | уклад)
35 631 праўка
Artificial123 (размовы | уклад)
35 631 праўка
Радок 46: Радок 46:


=== Лексіка ===
=== Лексіка ===
Існуюць запазычанні з [[руская мова|рускай]], [[арабская мова|арабскай мовы]], з [[цюрскія мовы|цюрскіх моваў]] (пераважна з [[кумыцкая мова|кумыцкай]]), а таксама з [[фарсі]] і [[Грузінская мова|грузінскай]].
Існуюць запазычанні з [[руская мова|рускай]], [[арабская мова|арабскай мовы]], з [[цюрскія мовы|цюрскіх моў]] (пераважна з [[кумыцкая мова|кумыцкай]]), а таксама з [[фарсі]] і [[Грузінская мова|грузінскай]].


== Пісьменнасць ==
== Пісьменнасць ==

Версія ад 18:51, 20 жніўня 2015

Чачэнская мова
Саманазва Нохчийн мотт
Краіны Расія, Грузія
Рэгіёны Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана, Ахмецкі муніцыпалітэт Грузіі
Афіцыйны статус Сцяг Расіі Чачня,
Сцяг Расіі Дагестан
Арганізацыя, якая рэгулюе Chechen Academy of Sciences[d]
Агульная колькасць носьбітаў 1,4 млн чал.[1]
Статус уразлівая[d]
Класіфікацыя

Паўночнакаўкаская надсям’я (неагульнапрызнана)

Пісьменнасць кірыліца, лацінскае пісьмо і Chechen writing[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 нох. 785
ISO 639-1 ce
ISO 639-2 che
ISO 639-3 che
WALS chc
Atlas of the World’s Languages in Danger 1067
Ethnologue che
IETF ce
Glottolog chec1245
Вікіпедыя на гэтай мове

Чачэ́нская мо́ва (саманазва: нохчийн мотт) — адна з нахскіх моў, нацыянальная мова чачэнцаў.

Распаўсюджаная ў Расіі (Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана) і Грузіі (Ахмецкі муніцыпалітэт). Паводле перапісу 2010 году ў Расіі, колькасць асобаў у Расіі, якія размаўляюць на мове, налічвала 1 354 705 чал.[2], партал Ethnologue на гэты ж год падае падобныя лічбы — 1,4 млн чал.[1]

Асаблівасці

Фанетыка

Фанетычная сістэма адрозніваецца складанасцю вакалізму (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і кансанантызму (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя).

  • Зычныя:

Чачэнская мова, як і большасць аўтахтонных моваў Каўказа, мае вялікую колькасць зычных: каля 31 (у залежнасьці ад дыялекту), што больш чым у іншых еўрапейскіх мовах. Характэрнае і тыповае для рэгіёну троеснае адрозненне паміж звонкасцю, глухасцю і выбуховасцю. Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў арабскай мове і саліскай мове паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Галосныя ж вельмі падобныя да сістэмы галосных у нямецкай і шведскай мовах.

  • Галосныя:

У адрозненне ад астатніх моваў Каўказу, чачэнская мова мае вялікую разнастайнасць галосных і дыфтонгаў: каля 27 (у залежнасці ад дыялекту), падобных паводле колькасці і гучання да сістэмы галосных у скандынаўскіх, нямецкай і фінскай мовах. Ніводная з маўленчых сістэмаў дакладна не адрознівае гэтыя гукі.

Марфалогія

Марфалагічная сістэма аглютынацыйна-флектыўная. Мае 6 граматычных класаў, шматсклонавае скланенне, дзеяслоўныя катэгорыі класу, часу, ладу, віду.

Граматыка

Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго з некалькіх родаў ці класаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якой дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да класу/роду, але ня ліку асобы, маючы толькі часавыя і дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўнення. Для мовы характэрная наяўнасць 8 склонаў назоўнікаў.

Для дасьледчыкакў чачэнская мова цікавая сваёй лексікаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фраз, а не даданнем новых частак да існых словаў ці аб’яднаннем старых. Праз гэта ўзнікаюць цяжкасці пры карыстанні слоўнікам.

Лексіка

Існуюць запазычанні з рускай, арабскай мовы, з цюрскіх моў (пераважна з кумыцкай), а таксама з фарсі і грузінскай.

Пісьменнасць

Найстаражытныя надпісы, знойдзеныя на тэрыторыі Чачні, высечаны на камені і выкананы грузінскім пісьмом.

Першую пісьменнасць уласна чачэнскай мовы ў 1862 распрацоўваў чачэнскі вучоны Пётр Услар. У пачатку XX стагоддзя была зроблена спроба перавесці чачэнскую пісьменнасць на арабскіую графічную аснову. З утварэннем СССР у 1925 чачэнская мова, як і большасць моў СССР, была перакладзеная на лацінку (у 1938 гэтая азбука стала адзінай для чачэнскай і інгушскай мовы), а ў 1938 — на рускую аснову. Падчас уздыму нацыянальна-вызвольнага руху ў Чачні ў пачатку 1990-х, у 1992 годзе, парламент Ічкерыі прыняў рашэнне аб вяртанні да выкарыстання лацінкі ў якасці пісьменства для чачэнскай мовы . Аднак, пасля фактычнай паразы Ічкерыі ў канцы 1990-х укараненне лацінкі было прыпынена.

Цяпер для чачэнскай мовы выкарыстоўваюць кірылічны алфавіт. Характэрнай рысай чачэнскай кірыліцы (як і многіх іншых каўказскіх моў Расіі) з'яўляецца наяўнасць асаблівай літары - палачкі  (руск.) (бел.. Яе ўжываюць як асобна, так і ў дыграфах. З-за цяжкасцяў з наборам «палачкі» на практыцы яе часта замяняюць на лацінскую I ці лічбай 1(у нефармальным стылі).

Чачэнскі кірылічны алфавіт:

А а Аь аь Б б В в Г г ГӀ гӀ Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и Й й К к Кх кх Къ къ КӀ кӀ Л л М м Н н
О о Оь оь П п ПӀ пӀ Р р С с Т т ТӀ тӀ У у Уь уь
Ф ф Х х Хь хь ХӀ хӀ Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч ЧӀ чӀ Ш ш Щ щ
(Ъ) ъ (Ы) ы (Ь) ь Э э Ю ю Юь юь Я я Яь яь Ӏ Ӏ

Чачэнскі лацінскі алфавіт (1991—1999):

A a Ä ä B b C c Ċ ċ Ç ç[3] Ç̇ ç̇ D d
E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋ I i
J j K k Kh kh L l M m N n Ŋ ŋ[4] O o
Ö ö P p Ph ph Q q Q̇ q̇ R r S s Ş ş
T t Th th U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ[3]
Ə ə

Табліца адпаведнасці кірыліцы да сучаснай лацінкі:

Кірыліца Назва Лацінка Назва IPA
А а а A a a /ə/, /ɑː/
Аь аь аь Ä ä ä /æ/, /æː/
Б б бэ B b be /b/
В в вэ V v ve /v/
Г г гэ G g ge /ɡ/
ГӀ гӀ гӀа Ġ ġ ġa /ɣ/
Д д дэ D d de /d/
Е е е E e e /e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё ё yo /jo/ etc.
Ж ж жэ Ƶ ƶ[3] ƶe /ʒ/, /dʒ/
З з зэ Z z ze /z/, /dz/
И и и I i i /ɪ/
Ий ий Iy iy /iː/
Й й
(я, ю, е)		 доца и Y y doca i /j/
К к к K k ka /k/
Ккх ккх Kk kk /kː/
Кх кх кх Q q qa /q/
Кхкх кхкх Qq qq /qː/
Къ къ къа Q̇ q̇ q̇a /qʼ/
КӀ кӀ кӀа Kh kh kha /kʼ/
Л л лэ L l el /l/
М м мэ M m em /m/
Н н нэ N n en /n/
О о о O o o /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь оь Ö ö ö /ɥø/, /yø/
П п пэ P p pe /p/
Пп пп Pp pp /pː/
ПӀ пӀ пӀа Ph ph pha /pʼ/
Р р рэ R r er /r/
РхӀ рхӀ Rh rh /r̥/
С с сэ S s es /s/
Сс сс Ss ss /sː/
Т т тэ T t te /t/
Тт тт Tt tt /tː/
ТӀ тӀ тӀа Th th tha /tʼ/
У у у U u u /uʊ/
Ув ув Uu uu /uː/
Уь уь уь Ü ü ü /y/
Ф ф фэ F f ef /f/
Х х хэ X x xa /x/
Хь хь хьа Ẋ ẋ ẋa /ʜ/
ХӀ хӀ хӀа H h ha /h/
Ц ц цэ C c ce /ts/
ЦӀ цӀ цӀа Ċ ċ ċe /tsʼ/
Ч ч чэ Ç ç[3] çe /tʃ/
ЧӀ чӀ чӀа Ç̇ ç̇ ç̇e /tʃʼ/
Ш ш шэ Ş ş şa /ʃ/
Щ щ щэ
(Ъ) ъ чӀогӀа хьаьрк Ə ə ç̇oġa ẋärk /ʔ/
(Ы) ы ы
(Ь) ь кӀеда хьаьрк
Э э э E e e /e/ etc.
Ю ю ю yu /ju/ etc.
Юь юь юь yü /jy/ etc.
Я я я ya /ja/ etc.
Яь яь яь yä /jæ/ etc.
Ӏ Ӏ Ӏа J j ja /ʡ/, /ˤ/

Прыклад тэксту

Малітва Ойча наш па-чачэнску:

Дада! Хьан цІе сийлахь хуьлда!
Хьан олалла тІекхочийла!
ХІора дийнахь напха лохьа тхуна.
Тхан къиношна гечдехьа,
Тхайна декхарийлахь болчарна оха ма-гечдарра.
Хьарам лаамна кІел ма дахийтахьа тхо.

Зноскі

  1. ↑ а б Ethnologue | Chechen (англ.)
  2. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
  3. ↑ а б в г На практыцы былі і іншыя варыянты: Ч — Č, Ж —Ž
  4. ↑ Некаторыя крыніцы даюць і іншыя варыянты: Ꞑ ꞑ (en:N with descender), Ņ ņ.
Вікіпедыя

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
чачэнскай


Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Чачэнская_мова&oldid=2085827"