Павел I (імператар расійскі)

Павел I
руск.: Павел Петрович Романов
Сцяг 9-ы Імператар і Самадзержац Усерасійскі 6 (17) лістапада 1796 — 12 (24) сакавіка 1801
Каранацыя	5 (16) красавіка 1797
Папярэднік	Кацярына II
Пераемнік	Аляксандр I
72-і Вялікі магістр Мальтыйскага ордэна 6 (16) снежня 1798 — 12 (24) сакавіка 1801
Папярэднік	Фердынанд фон Гомпеш
Пераемнік	тытул вакантны Аляксандр I
Граф Ольдэнбургскі 1 ліпеня — 14 снежня 1773
Папярэднік	Крысціян VII
Пераемнік	Фрыдрых Аўгуст I Ольдэнбургскі
Герцаг Шлезвіг-Гольштэйн-Готарпскі 17 ліпеня 1762 — 1 ліпеня 1773
Папярэднік	Карл Петэр Ульрых
Пераемнік	Крысціян VII
5-ы прэзідэнт Адміралцейств-калегіі 6 (17) ліпеня 1762 — 6 (17) лістапада 1796
Папярэднік	Міхаіл Галіцын
Пераемнік	Іван Чарнышоў
Нараджэнне	20 верасня (1 кастрычніка) 1754(1754-10-01) Санкт-Пецярбург, Летні палац Елізаветы Пятроўны
Смерць	12 (24) сакавіка 1801(1801-03-24) (46 гадоў) Санкт-Пецярбург, Міхайлаўскі замак
Месца пахавання	Петрапаўлаўскі сабор
Род	Раманавы готарпскай лініі
Бацька	Пётр III
Маці	Кацярына II
Жонка	1) Наталля Аляксееўна (Вільгельміна Гесэнская) 2) Марыя Фёдараўна (Даратэя Вюртэмбергская)
Дзеці	ад 1-га шлюбу: няма ад 2-га шлюбу: сыны: Аляксандр, Канстанцін, Мікалай, Міхаіл дочкі: Аляксандра, Алена, Марыя, Кацярына, Вольга, Ганна
Веравызнанне	праваслаўе
Дзейнасць	суверэн
Аўтограф
Манаграма
Ваенная служба
Прыналежнасць	Расійская імперыя
Званне	генерал-адмірал
Узнагароды	Ордэн Святога Андрэя Першазванага Ордэн Святога Аляксандра Неўскага Ордэн Святой Ганны I ступені Ордэн Святога Іаана Іерусалімскага, Расія Кавалер ордэна Серафімаў Ордэн Белага арла Ордэн Чорнага арла
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Павел I Пятровіч (1 кастрычніка 1754 — 23 сакавіка 1801) — імператар Расіі (1796—1801) з дынастыі Раманавых, сын Пятра III Фёдаравіча і Кацярыны II Аляксееўны.

Раннія гады

Павел нарадзіўся ў драўляным (выфарбаваным пад мармур) Летнім палацы Лізаветы Пятроўны, выбудаваным Барталамеа Растрэлі на Фантанцы ў 1754 годзе. Пасля гэты палац быў знесены, а на яго месцы пабудаваны Міхайлаўскі замак, у якім Павел быў забіты.

Павел Пятровіч не атрымаў колькі-небудзь сур'ёзнай адукацыі, якою кіраваў Мікіта Іванавіч Панін, які меў вырашальны ўплыў на фарміраванне характару і поглядаў будучага імператара. З дзяцінства меў слабае здароўе і больш за небагатыя здольнасці, рос вельмі нервовым, уразлівым і надмерна запальчывым, падазроным да навакольных яго людзей. Маці, імператрыцай Кацярынай II, быў ненавідзім як дзіця ад нялюбага мужа — Пятра III. Адхілены ёю ад умяшання ў рашэнне якія-небудзь дзяржаўных спраў, ён, у сваю чаргу, асуджаў увесь лад яе жыцця і не прымаў той палітыкі, якую яна праводзіла. Павел лічыў, што гэтая палітыка абапіраецца на славалюбства і прытворства, марыў аб пасяленні ў Расіі пад эгідай самадзяржаўя строга законнага кіравання, абмежаванні пращ дваранства, увядзення найстрогай, па прускім узоры, дысцыпліны ў войску. У 1780-я захапіўся масонствам.

Павел I Петровіч (1777)

Павел быў двойчы жанаты. У 1773, не дасягнуўшы і 20 гадоў, ажаніўся на гесэн-дармштацкай прынцэсе Вільгельміне (у праваслаўі — Наталлі Аляксееўне), але праз тры гады яна памерла падчас родаў, і ў тым жа 1776 Павел ажаніўся другасна, на прынцэсе Сафіі-Даратэі (у праваслаўі — Марыі Фёдараўне).

Увесь час вострыя ўзаемаадносіны Паўла з маці, якую ён падазраваў у саўдзеле ў забойстве свайго бацькі — Пятра III, прывялі да таго, што Кацярына II падарыла сыну ў 1783 Гатчынскі маёнтак (гэта значыць «адсяліла» яго ад сталіцы). Тут Павел завёў звычаі, рэзка адрозныя ад пецярбургскіх. Але за адсутнасцю якія-небудзь іншых клопатаў засяродзіў усе свае высілкі на стварэнні «гатчынскага войска»: некалькіх батальёнаў, аддадзеных пад яго камандаванне. Афіцэры ў поўнай форме, парыкі, цесныя мундзіры, бездакорны лад, пакаранні шпіцрутэнами за найменьшыя недагляды і забарона цывільных звычак — такая была паўлаўская Гатчына.

У 1794 імператрыца вырашыла не дапусціць свайго сына да стальца і перадаць яго старэйшаму ўнуку Аляксандру Паўлавічу, але сустрэла процідзеянне са боку вышэйшых дзяржаўных саноўнікаў. Смерць Кацярыны II 6 лістапада 1796 адкрыла Паўлу дарогу на трон.

Унутраная палітыка

Сваё валадаранне Павел пачаткаў з ломкі ўсіх парадкаў екацярынінскага кіравання. Падчас свайго каранавання (якая адбылася ў дзень Вялікдні) Павел абвясціў шэраг указаў. У прыватнасці, Павел адмяніў пятроўскі ўказ аб прызначэнні самім імператарам свайго пераемніка на пасадзе і ўсталяваў выразную сістэму атрымання пасада ў спадчыну. Паўлам была адноўленая сістэма калегій, прадпрымаліся спробы стабілізаваць фінансавае становішча краіны (у тым ліку знакамітая акцыя па пераплаўленні палацавых сервізаў у манеты).

Указам аб «трохдзённай паншчыне» забараніў памешчыкам адпраўленне паншчыны па нядзельных днях і больш трох дзён у тыдзень (закон ніколі не ўжываўся на практыцы). Павел злічыў, што становішча памешчыцкіх прыгонных сялян лепш, чым казённых, і раздаў 600 тысяч душ казённых сялян у дзель валоданне, чым выклікаў непрыязнасць з іх боку.

Істотна павузіў правы дваранскага саслоўя ў параўнанні з тымі, што былі падараваныя Кацярынай II, а парадкі, заведзеныя ў Гатчыне, былі перанесеныя на ўсё расійскае войска. Найжорсткая дысцыпліна, непрадказальнасць паводзін імператара прывялі да масавых звальненняў дваран з войска, асабліва афіцэрскага складу гвардыі (з 182 афіцэраў, якія служылі ў Коннагвардзейскім палку ў 1786, да 1801 не звольніліся толькі двое). Таксама былі звольненыя ўсё якія лічыліся ў штаце афіцэры, не што з'явіліся па ўказе ў ваенную калегію для пацверджання сваёй службы.

Варта аднак адзначыць, што Павел I задумаў ваенную, як зрэшты і іншыя рэформы, не толькі з уласнага капрызу. Расійскае войска было не на піку формы, пакутавала дысцыпліна ў паліцах, званні раздаваліся не заслужана — так, дваранскія дзеці ўжо з нараджэння былі прыпісаныя ў нейкі чын, да таго або іншаму палку. Шматлікія жа маючы чын і атрымліваючы дараванне і зусім не служылі (як відаць ў асноўным гэтых-та афіцэраў і звольнілі з штата). Як рэфарматар, Павел I вырашыў рушыць услед свайму каханаму прыкладу — Пятру Вялікаму — як і знакаміты продак ён вырашыў узяць за аснову мадэль сучаснага еўрапейскага войска, у прыватнасці прускай, а што як не нямецкае можа служыць узорам педантычнасці, дысцыплінаванасці і дасканаласці. У цэлым ваенная рэформа не была спыненая і пасля смерці Паўла.

У кіраванне Паўла I узвысіліся асабіста адданыя імператару Аракчэеў, Кутайсаў, Абальянінаў.

Асцерагаючыся распаўсюджванні ў Расіі ідэй Французскай рэвалюцыі, Павел I забараніў выезд маладых людзей за мяжу на вучобу, быў цалкам забаронены імпарт кніг, аж да нот, зачыненыя друкарні. Рэгламентацыя жыцця даходзіла да таго, што ўсталёўвалася час, калі ў хатах належыла тушыць агні. З рускай мовы адбіраліся словы «грамадзянін», «айчына» і інш.

Знешняя палітыка

Знешняя палітыка Паўла адрознівалася непаслядоўнасцю. У 1798 годзе Расія ўступіла ў антыфранцузскую кааліцыю c Вялікабрытаніяй, Аўстрыяй, Турцыяй, Каралеўствам абедзвюх Сіцылій. Па патрабаванні саюзнікаў галоўнакамандуючым рускімі войскамі быў прызначаны гнаны А. У. Сувораў. У яго вядзенне таксама перадаваліся і аўстрыйскія войскі. Пад кіраўніцтвам Суворава Паўночная Італія была вызваленая ад французскага панавання. У верасні [1799] гады рускае войска здзейсніла знакаміты пераход Суворава праз Альпы. Аднак ужо ў кастрычніку таго жа года Расія разарвала саюз з Аўстрыяй, а рускія войскі былі адкліканыя з Еўропы.

Незадоўга перад забойствам Павел паслаў у паход на Індыю войска Данское — 22 507 чалавек без абозу, харчоў і які-небудзь стратэгічнага плану. Паход быў адменены адразу пасля згубы Паўла.

Павел I усталяваў цеснае супрацоўніцтва з Мальтыйскім ордэнам, прыняўшы статут Вялікага Магістра і пратэктары ордэна. Ордэнская сістэма Расіі і самога Мальтыйскага Ордэна былі часткова інтэграваныя.

Змова і смерць

Павел I быў задушаны ва ўласнай спальні 11 сакавіка 1801 у Міхайлаўскім замку. У змове ўдзельнічалі Аграмакаў, Н. П. Панін, віцэ-канцлер, Л. Л. Беннінгсен, камандзір Изюмінскага лёгкаконнага палка П. А. Зубаў (фаварыт Кацярыны), Смалены, генерал-губернатар Пецярбурга, камандзіры гвардзейскіх палкоў: Сямёнаўскага — Н. І. Дзепрэрадовіч, Кавалергардскага — Ф. П. Увараў, Праабражэнскага — П. А. Талызін.).

Першапачаткова планавалася звяржэнне Паўла і ўзыходжанне англійскага рэгента. Магчыма, данос цару напісаў У. П. Мящшчэрскі, у мінулым шэф Санкт-Пецярбургскага палка, жыўшага ў Смаленску, магчыма — генерал-пракурор П. Х. Абальянинаў. У любым выпадку змова была раскрыта, былі выкліканыя Ліндзенер і Аракчэеў, але гэта толькі паскорыла выкананне змовы. Па адной версіі Павел быў забіты Мікалаем Зубовым (зяць Суворава, старэйшы брат Платона Зубава), які стукнуў яго масіўнай залатой табакеркай у скронь. Паводле іншай версіі, Павел быў задушаны шалікам або задушаны групай змоўшчыкаў, якія, навальваючыся на імператара і адзін аднаго, не ведалі ў дакладнасці, што адбываецца. Прыняўшы аднаго з забойцаў за сына Кастуся, закрычаў: «Ваша Высокасць, і вы тут? Пашкадуеце! Паветра, Паветра!.. Што я вам зрабіў дрэннага?» Гэта былі яго апошнія словы.

Пытанне аб тым, ці ведаў і ці даваў санкцыю на палацавы пераварот і забойства свайго бацькі Аляксандр Паўлавіч, доўгі час заставаўся нявысветленым. Па ўспамінах князя А. Чартарыйскага, думка аб змове паўстала ці ледзь не ў першыя дні кіравання Паўла, але пераварот стаў магчымым толькі пасля таго, як стала вядома аб згодзе Аляксандра, які падпісаў сакрэтны маніфест, у якім прызнаваў неабходнасць перавароту і абавязваўся не пераследваць змоўшчыкаў пасля ўсшэсця на пасад. Адзін з арганізатараў змовы граф Смалены пісаў у мемуарах: «Вялікі князь Аляксандр не згаджаўся ні на што, не запатрабаваўшы ад мяне папярэдне клятвеннага абяцання, што не стануць замахвацца на жыццё яго бацькі; я даў яму слова: я не быў настолькі пазбаўлены сэнсу, каб унутрана ўзяць на сябе абавязанне выканаць рэч немагчымую, але трэба было супакоіць педантычнасць майго будучыні васпана, і я абнадзеіў яго намеру, хоць быў перакананы, што яны не выканаюцца». Верагодней усяго, сам Аляксандр, як і граф Смалены, выдатна разумеў, што без забойства палацавы пераварот будзе немагчымы, бо добраахвотна Павел I ад пасаду не зрачэцца.

Альтэрнатыўная версія паходжання Паўла I

Калісьці хадзіў слых, што сучасным бацькам Паўла I быў не Пётр III, а першы фаварыт вялікай княгіні Кацярыны Аляксееўны, граф Сяргей Васільевіч Салтыкоў. У мемуарах Кацярыны II утрымоўваецца ўскоснае ўказанне на гэта.

Па іншым слыху, Кацярына Аляксееўна нарадзіла мёртвага дзіця і ён быў заменены нейкім «чухонскім» немаўлём. Але гэта толькі плёткі, не пацверджаныя ніякімі доказамі або сведчаннямі.

Спасылкі

• Эпоха кіравання Паўла I
• Мінуўшчына Расіі: Продкі імператара Паўла I Пятровіча Раманава (да 5-га пакалення)
• Імператар Павел I. 250 гадоў са дня нараджэння
• Змова супраць Паўла I. Гісторыя ў асобах
• Павел Першы на партале «ЖЫЦЦЁ ВЕЧНАЕ»
• Артыкул «Павел Пятровіч» у Вялікім энцыклапедычным слоўніку Бракгаўза і Ефрона

Літаратура

• Ю. Салаўёў. Рыцарства і юродства. Да паэтыкі выявы імператара Паўла Першага // Адысей: Чалавек у гісторыі. — М.: Навука, 1989, з. 262—282