Вялікія князі літоўскія

Вялікі князь літоўскі — найвышэйшы княжацкі тытул у Вялікім Княстве Літоўскім. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы ў XIII — XVIII ст. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.

Правы і абавязкі

Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу, XIII ст., з выявай гаспадара на стальцы. Каля 1255.

Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.

Прывілей 1447 г. і прывілей 1492 г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. Рада Вялікага княства Літоўскага пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.

Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.

Гаспадарскі тытул

Руіны велікакняжацкага замка ў г. Навагрудку, ХІІІ — XIV ст. Гродзенская вобл.

Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул — гаспадар. Гэты тытул таксама ужывальны (у розных формах) у дзяржавах, культурна і палітычна арыентаваных на Вялікае княства: Малдавіі, Чэхіі, Наўгародчыне, Цвяры, Маскве. У старабеларускіх крыніцах сустракаецца таксама у скарочаных формах: "осподар", "сподар".

Тытул паходзіць ад грэчаскага дэспат — правінцыйны кіраўнік у Візантыі, зрэдчас — незалежны (напрыклад — Эпірскі дэспатат за часам Лацінскай імперыі), раней у Персіі. У царкоўнаславянскай мове (а праз яе у пісьмовай мове Кіева, Ноўгарада і інш. гарадоў (княстваў) Русі) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як гаспадзін (тытул асобы, таксама — Гаспадзін Вялікі Ноўгарад).

Вежа велікакняжацкага замка ў Вільні, ХІV — XV ст.

У Маскве пераняты таксама з беларускай формы як гасудар (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней — адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму судар (на узор беларускага спадар)

Гаспадар, як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: гасудар, судар) ужываліся таксама як звычайны тытул шляхты.

Акрамя гэтага, вялікі князь літоўскі меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, Жыгімонт III Ваза меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.

Дынастыі

Герб Гедзімінавічаў «Калюмны».

Герб Ягелонаў.

У ХІІІ ст. сынам першага вялікага князя літоўскага Міндоўга быў Войшалк, які таксама стаў вялікім князем. Наступным пасля Войшалка быў Шварн Данілавіч (зяць Міндоўга), які належаў да галіцка-валынскіх князёў і быў адзіным вялікім князем літоўскім з роду Рурыкавічаў. Сынамі Будзівіда былі Віцень і, магчыма, Гедзімін. Родавыя сувязі астатніх вялікіх князёў літоўскіх ХІІІ ст. дакладна невядомы.

Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду Гедзімінавічаў, а Ягайла, Казімір і наступныя — да Ягелонаў (галіны Гедзімінавічаў).

Вялікія князі літоўскія — каралі польскія

Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. Фрэска 1475 — 1480 гг., замак Вавель, г. Кракаў, Малапольскае ваяводства, Польшча.

Пасля Крэўскай дынастычнай уніі 1385 г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:

• Ягайла Альгердавіч — вялікі князь літоўскі з 1377 г., у 1386 паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да 1392 з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле Востраўскага пагаднення перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату Вітаўту Кейстутавічу;
• Казімір Ягайлавіч — вялікі князь літоўскі з 1440, а з 1447 — і кароль польскі пад імём Казімір IV Ягеллончык;

Жыгімонт ІІ Аўгуст — першы кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў Рэчы Паспалітай. Л. Кранах Малодшы, каля 1553. Музей Чартарыйскіх, Кракаў.

• Аляксандр Казіміравіч — вялікі князь літоўскі з 1492, а з 1501 — і кароль польскі пад імём Аляксандр Ягеллончык.

Яшчэ 2 вялікія князі літоўскія былі абраны каралямі польскімі практычна адразу:

• Жыгімонт I Стары Казіміравіч — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з 1506 (каранаваны як кароль польскі ў 1507);
• Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з 1548.

Пасля Люблінскай уніі 1569 г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — Рэчы Паспалітай. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся кароль польскі і вялікі князь літоўскі (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.

Спіс вялікіх князёў літоўскіх да Люблінскай уніі

Гады кіравання	Ілюстрацыя	Беларуская мова	Літоўская мова	Польская мова
каля 1236 — 1263		Міндоўг	Mindaugas	Mendog
1263 — 1264		Транята	Treniota	Treniota
1264 — 1266		Войшалк	Vaišelga	Wojsiełk
1267 — 1270		Шварн Данілавіч	Švarnas	Szwarno
1270 — 1282		Трайдзень	Traidenis	Trojden
(1280-я?) мяркуемы		Даўмонт	Daumantas	Dowmunt
1282 — 1294		Будзікід	Butigeidis	Butygejd
1292 — 1294		Будзівід	Butvydas	Pukuwer
1294 — 1316		Віцень	Vytenis	Witenes
1316 — 1341		Гедзімін (Ґедымін)	Gediminas	Giedymin
1341 — 1345		Яўнут	Jaunutis	Jawnut
1345 — 1377		Альгерд	Algirdas	Olgierd
1377 — 1381		Ягайла	Jogaila	Władysław II Jagiełło
1381 — 1382		Кейстут	Kęstutis	Kiejstut
1382 — 1392		Ягайла	Jogaila	Władysław II Jagiełło
1392 — 1430		Вітаўт	Vytautas	Witold
1430 — 1432		Свідрыгайла (Сьвідрыгайла)	Švitrigaila	Świdrygiełło
1432 — 1440		Жыгімонт Кейстутавіч	Žygimantas Kęstutaitis	Zygmunt Kiejstutowicz
1440 — 1492		Казімір	Kazimieras Jogailaitis	Kazimierz Jagiellończyk
1492 — 1506		Аляксандр	Aleksandras	Aleksander Jagiellończyk
1506 — 1548		Жыгімонт I Стары	Žygimantas Senasis	Zygmunt Stary
1544 — 1569		Жыгімонт II Аўгуст	Žygimantas Augustas	Zygmunt August

Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі

Гады кіравання	Ілюстрацыя	Беларуская мова	Літоўская мова	Польская мова
1573—1574		Генрых Валуа	Henrikas Valua	Henryk Walezy
1576—1586		Стэфан Баторый	Steponas Batoras	Stefan Batory
1587—1632		Жыгімонт III Ваза	Zigmantas III Vaza	Zygmunt III Waza
1632—1648		Уладзіслаў IV Ваза	Vladislovas IV Vaza	Władysław IV Waza
1648—1668		Ян II Казімір Ваза	Jonas II Kazimieras Vaza	Jan II Kazimierz Waza
1669—1673		Міхал Карыбут-Вішнявецкі	Mykolas Kaributas Višnioveckis	Michał Korybut Wiśniowiecki
1673—1696		Ян III Сабескі	Jonas III Sobieskis	Jan III Sobieski
1697—1704 1709—1733		Аўгуст II Моцны	Augustas II Stiprusis	August II Mocny
1734—1763		Аўгуст III	Augustas III	August III
1764—1795		Станіслаў II Аўгуст Панятоўскі	Stanislovas II Augustas Poniatovskis	Stanisław II August Poniatowski

Дапаўняльныя звесткі

• Ганна Ягелонка (1575—1596) — каралева польская і вялікая княгіня літоўская, фактычна кіраўнікамі дзяржавы былі яе муж Стэфан Баторый і пляменнік Жыгімонт Ваза; такім чынам, Рэч Паспалітая ў 1575 — 1596 фармальна мела двух правіцеляў адначасова.

У Рэчы Паспалітай былі наступныя выпадкі разнагалоссяў па абранню караля і вялікага князя:

• Максіміліян Габсбург (1575—1576) — імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі, абраны па падвойнай элекцыі 1575 г. адначасова з Баторыям;
• Максіміліян Габсбург (1587—1589) — эрцгерцаг, сын імператара Максіміліяна II, абраны па падвойнай элекцыі 1587 г. адначасова з Жыгімонтам Вазай.
• Карл Густаў, кароль Швецыі, па заключэнні Кейданскай уніі лічыцца сваімі прыхільнікамі за вялікага князя літоўскага ў 1655—1660;
• Франсуа Луі Бурбон (1697) — прынц дэ Конці, абраны па падвойнай элекцыі 1697 г. адначасова з Аўгустам ІІ;
• Станіслаў Ляшчынскі (13 ліпеня 1704—1706) — адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны канфедэрацыяй, да адрачэння ў 1706 годзе Аўгуста Моцнага уладарыў адначасова з ім;
• Станіслаў Ляшчынскі (1733) — другі раз, адначасова кароль польскі Станіслаў II, абраны па падвойнай элекцыі 1733 г. адначасова з Аўгустам ІІІ.

Гл. таксама

• Вялікі князь
• Вялікае княства Літоўскае
• Наследныя Вялікія князі Літоўскія пасля 1795 г.

Галерэя

• 
  Велікакняжацкі і каралеўскі замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак).
• 
  Каралеўскі і велікакняжацкі палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак).