Чэрокі: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Frantishak (размовы | уклад) |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 9: | Радок 9: | ||
| related = [[іракезы]] |
| related = [[іракезы]] |
||
}} |
}} |
||
⚫ | '''Чэрокі''' (саманазва: ''ᏣᎳᎩ'', літаральна «сапраўдныя людзі») — [[індзейцы|індзейскі]] народ, карэнныя жыхары [[ЗША]]. Жывуць пераважна ў штатах [[Штат Аклахома|Аклахома]], [[Штат Паўночная Караліна|Паўночная Караліна]], [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвая Караліна]], [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], [[Штат Джорджыя|Джорджыя]]. Агульная колькасць (2010 г.) — 819 105 чал.<ref>[https://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-10.pdf The American Indian and Alaska Native Population: 2010]</ref> |
||
⚫ | '''Чэрокі''' (саманазва: ''ᏣᎳᎩ'', літаральна |
||
== Паходжанне == |
== Паходжанне == |
||
Чэрокі маюць агульнае паходжанне з [[іракезы|іракезамі]]. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых [[Апалачы|Апалачаў]] з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў [[13 стагоддзе|XIII]] ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі |
Чэрокі маюць агульнае паходжанне з [[іракезы|іракезамі]]. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых [[Апалачы|Апалачаў]] з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў [[13 стагоддзе|XIII]] ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі — поўдзень ад [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]], [[рака Дэлавэр]], паўночная плыня [[Рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Некаторыя даследчыкі лічаць, што продкі чэрокі пражывалі ў [[Паўночная Караліна|Паўночнай Караліне]] здаўна і мелі дачыненне да стварэння мясцовай развітай культуры ручнога [[земляробства]]<ref>[http://www.northcarolinaghosts.com/mountains/moon-eyed-people.php The Moon-Eyed People]</ref><ref>[https://www.americanhistoryusa.com/the-cherokee-origins-and-traditions/ The Cherokee Origins and Tradition]</ref><ref>[http://cherokeeregistry.com/index.php?option=com_content&view=article&id=285&Itemid=357 Cherokee Origin and Religion]</ref>. |
||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
Кантакты і [[гандаль|гандлёвыя]] зносіны паміж чэрокі і [[Англія|англійскімі]] каланістамі [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвай Караліны]] пачаліся ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] ст. У [[1693]] |
Кантакты і [[гандаль|гандлёвыя]] зносіны паміж чэрокі і [[Англія|англійскімі]] каланістамі [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвай Караліны]] пачаліся ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] ст. У [[1693]] г. дэлегацыя чэрокі наведала [[Горад Чарлстан, Паўднёвая Караліна|Чарлстан]] у пошуках ваеннага саюзу<ref>[http://wps.prenhall.com/wps/media/objects/12330/12626747/myanthropologylibrary/PDF/NDS_3_Anderson_12.pdf William L. Anderson, CHEROKEE: THE EUROPEAN IMPACT ON THE CHEROKEE CULTURE]</ref>. Адмоўным вынікам першых кантактаў стала эпідэмія [[Натуральная воспа|воспы]] ў [[1697]] г.<ref>[http://wsharing.com/WScherokeeTimeline.htm CHEROKEE HISTORY TIMELINE]</ref> У [[1714]]—[[1715]] гг. чырокі ваявалі на баку [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] супраць [[тускарора]], у [[1716]] г. — супраць [[маскогі]]. У сувязі са скарачэннем насельніцтва для падтрымкі саюзніцкіх адносін у [[1721]] г. чэрокі саступілі каланістам свае землі ў Паўднёвай Караліне. |
||
Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх уладаў, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі [[шатландцы]]. Многія з іх уступалі ў [[шлюб]]ы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў<ref>[http://npshistory.com/series/symposia/george_rogers_clark/1989-1990/sec1.htm William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee]</ref>. У [[1730]] |
Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх уладаў, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі [[шатландцы]]. Многія з іх уступалі ў [[шлюб]]ы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў<ref>[http://npshistory.com/series/symposia/george_rogers_clark/1989-1990/sec1.htm William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee]</ref>. У [[1730]] г. шатландцы Людовік Грант і Аляксандр Камінг упэўнілі Майтоя, правадыра паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], прыняць тытул [[кароль|караля]] або [[імператар]]а ўсіх чэрокі і садзейнічалі канцэнтрацыі ўлады ў яго руках<ref>[http://www.telliquah.com/Moytoy.htm Lowell Kirk, MOYTOY, «EMPEROR» OF THE CHEROKEE]</ref>. Яго прадстаўнік Атакулакула, па нараджэнню [[алганкіны|алганкін]], наведаў [[Горад Лондан|Лондан]] і заключыў з [[Георг II, кароль брытанскі|Георгам II]] пагадненне аб брытанскім [[Пратэктарат|пратэктараце]] дзяржавы чэрокі. У далейшым чэрокі актыўна падтрымлівалі брытанцаў у [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]] супраць [[Францыя|Францыі]] і ў задушэнні індзейскага паўстання [[Пантыяк, правадыр|Пантыяка]]. У сваю чаргу брытанцы дапамаглі ім выйграць вайну супраць маскогі. Пасля сутычак паміж пасяленцамі [[Садружнасць Вірджынія|Вірджыніі]] і Паўднёвай Караліны з чэрокі ў [[1758]]—[[1761]] гг. [[Георг III, кароль брытанскі|Георг III]] у [[1763]] г. забараніў каланістам перасяляцца за [[Апалачы]]<ref>[http://www.ushistory.org/us/9a.asp The Royal Proclamation of 1763]</ref>. Пазней гэтая забарона стала адной з прычын [[Вайна за незалежнасць ЗША|Амерыканскай рэвалюцыі]]. |
||
[[Выява:Three Cherokee.jpg|thumb|Чэрокі ў [[Горад Лондан|Лондане]], 1762 |
[[Выява:Three Cherokee.jpg|thumb|Чэрокі ў [[Горад Лондан|Лондане]], 1762 г.]] |
||
Пасля абвяшчэння незалежнасці [[ЗША]] амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных уладаў пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У [[1776]] |
Пасля абвяшчэння незалежнасці [[ЗША]] амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных уладаў пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У [[1776]] г. злучэнні [[Кантынентальная армія|Кантынентальнай арміі]] на чале генерала [[:en:Charles Lee (general)|Чарльза Лі]] арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць чэрокі<ref>[http://www.ncpedia.org/cherokee/revolutionarywar The Revolutionary War, Cherokee Defeat, and Additional Land Cessions]</ref>. Вайна з амерыканцамі выклікала разлад паміж старымі правадырамі, што імкнуліся пагадзіцца на ўмовы перасяленцаў наўзамен на мір, і маладымі воінамі. Апошнія перасяляліся на захад і працягвалі ваяваць з захопнікамі. У [[1791]] г. правадыры чэрокі пагадзіліся на Холстанскае пагадненне з ЗША. Яно ўсталёўвала новыя межы на карысць перасяленцаў, абвяшчала пратэктарат амерыканцаў над народам чэрокі, ставіла ўзаемны гандаль пад кантроль амерыканскага ўрада<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Treaty-of-Holston-1791 Treaty of Holston, 1791]</ref>. |
||
У канцы XVIII |
У канцы XVIII — першай трэці [[19 стагоддзе|XIX]] ст. адбываўся працэс «акультурацыі» чэрокі па праграме амерыканскага асветніка [[Бенджамін Хокінгс|Бенджаміна Хокінгса]]. Быў створаны нацыянальны ўрад. У [[1801]] г. ён запрасіў [[пратэстантызм|пратэстанцкіх]] місіянераў. Ствараліся камерцыйныя [[бавоўна|баваўняныя]] плантацыі, на якіх выкарыстоўвалася праца чарнаскурых [[рабства|рабоў]]<ref>[http://digital.library.okstate.edu/Chronicles/v011/v011p1056.html SLAVERY IN THE CHEROKEE NATION]</ref>. На амерыканскія грошы будаваліся сучасныя дарогі<ref>[http://www.aboutnorthgeorgia.com/ang/Old_Federal_Road Old Federal Road]</ref>. Правадыр [[Секвоя, правадыр чэрокі|Секвоя]] стварыў на аснове [[лацінскі алфавіт|лацінкі]] складовае [[чэрокі, мова|пісьмо чэрокі]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Sequoyah-and-the-Cherokee-Syllabary Sequoyah and the Cherokee Syllabary]</ref>. У [[1827]] г. была прынята [[Канстытуцыя]] [[нацыя|нацыі]] чэрокі<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>. |
||
«Акультурацыя» сустракала апазіцыю з боку прыхільнікаў традыцыйнага ладу. Стала распаўсюджанай міграцыя нязгодных на [[Захад ЗША|Захад]], дзе паступова склалася група так званых заходніх чэрокі. Яны супрацьстаялі іншым мясцовым плямёнам. У [[1817]] г. заходнія чэрокі атакавалі племя [[осэйдж]] ў [[Штат Арканзас|Арканзасе]], пры гэтым знішчылі іх вёску разам з мірнымі жыхарамі<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=CL003 CLAREMORE MOUND, BATTLE OF]</ref>. Ваенныя дзеянні працягваліся да [[1825]] г. З [[1815]] г. амерыканскія ўлады адкрыта заахвочвалі міграцыю. |
|||
[[28 мая]] [[1830]] |
[[28 мая]] [[1830]] г. у ЗША быў прыняты закон аб перамяшчэнні ўсіх індзейцаў, што не былі амерыканскімі грамадзянамі, на захад ад [[рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Чэрокі пры падтрымцы чальцоў [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай партыі]] і місіянера [[:en:Samuel Worcester|Сэмюэла Вустэра]] падалі пазоў у [[Вярхоўны суд ЗША|Вярхоўны суд]], які ў [[1832]] г. прызнаў іх незалежнасць і права займаць свае тэрыторыі<ref>[http://www.pbs.org/wnet/supremecourt/antebellum/landmark_cherokee.html Cherokee Indian Cases (1830s)]</ref>. Аднак Прэзідэнт [[Эндру Джэксан]] і ўрад [[Штат Джорджыя|штата Джорджыя]] праігнаравалі гэта рашэнне. |
||
[[29 снежня]] [[1835]] |
[[29 снежня]] [[1835]] г. частка правадыроў падпісала дагавор у Новай Эчоце<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0439.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1835]</ref>, у якім дала згоду на перасяленне наўзамен на новыя землі ў [[Штат Аклахома|Аклахоме]], 5 млн [[долар ЗША|долараў]] у якасці кампенсацыі і 300 тысяч долараў для ўладкавання. У саміх ЗША існавала крытыка дагавора, сцвярджалася, што большасць чэрокі яго не падтрымлівае. Але ў [[1836]] г. Кангрэс ЗША прызнаў дагавор з перавесам у 1 голас. Гэта прывяло да масавага перасялення, што ўвайшло ў гісторыю пад назвай [[Дарога слёз]]. Разам з чэрокі перасяляліся і іх чарнаскурыя рабы. У [[1842]] г. у Аклахоме адбылося паўстанне рабоў<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=SL002 SLAVE REVOLT OF 1842]</ref>. Частка ўсходніх чэрокі-традыцыяналістаў яшчэ раней выйшла са складу нацыі чэрокі і прыняла грамадзянства [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Яны захавалі свае землі. |
||
[[Выява:Cherokee Confederates Reunion.gif|thumb|Чэрокі-ветэраны Грамадзянскай вайны ў [[Горад Новы Арлеан|Новым Арлеане]], 1903 |
[[Выява:Cherokee Confederates Reunion.gif|thumb|Чэрокі-ветэраны Грамадзянскай вайны ў [[Горад Новы Арлеан|Новым Арлеане]], 1903 г.]] |
||
Падчас [[Грамадзянская вайна ў ЗША|Грамадзянскай вайны ў ЗША]] большасць чэрокі падтрымалі [[Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі]], актыўна ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. [[19 ліпеня]] [[1866]] |
Падчас [[Грамадзянская вайна ў ЗША|Грамадзянскай вайны ў ЗША]] большасць чэрокі падтрымалі [[Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі]], актыўна ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. [[19 ліпеня]] [[1866]] г. федэральныя ўлады ЗША прымусілі прадстаўнікоў нацыі чэрокі ў Аклахоме падпісаць новы дагавор<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0942.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1866]</ref>, паводле якога вызваляліся рабы. Стварэнне асобнага штата Аклахома прывяла да спрэчак аб магчымасці існавання нацыянальнага ўрада. Правадыры чэрокі адстойвалі ідэю стварэння асобнага індзейскага [[Штат Секвоя|штата Секвоя]]<ref>[http://bigthink.com/strange-maps/147-the-stillborn-state-of-sequoyah Sequoyah, the Stillborn State for Native Americans]</ref>. У [[1907]] г. праблема была вырашана праз саюзны дагавор з штатам Аклахома. |
||
Многія чэрокі прымалі ўдзел у [[Першая сусветная вайна|I Сусветнай вайне]] і [[Другая сусветная вайна|II Сусветнай вайне]] ў складзе [[Армія ЗША|арміі ЗША]]. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША. |
Многія чэрокі прымалі ўдзел у [[Першая сусветная вайна|I Сусветнай вайне]] і [[Другая сусветная вайна|II Сусветнай вайне]] ў складзе [[Армія ЗША|арміі ЗША]]. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША. |
||
У [[2007]] |
У [[2007]] г. была прынята папраўка ў Канстытуцыю нацыі чэрокі<ref>[https://indiancountrymedianetwork.com/news/citizenship-denied-the-latest-in-the-cherokee-freedmen-saga/ Citizenship Denied: The Latest in the Cherokee Freedmen Saga]</ref>, згодна якой яе грамадзянамі могуць быць толькі тыя, хто мае продкаў чэрокі. У выніку 2800 чалавек, пераважна нашчадкаў рабоў, былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў і прывілегій нацыі чэрокі. |
||
== Культура == |
== Культура == |
||
=== Традыцыйныя заняткі === |
=== Традыцыйныя заняткі === |
||
Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное [[земляробства]], [[паляванне]] і [[рыбалоўства]]. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі [[кукуруза|кукурузу]], [[бабовыя]], [[сланечнік]], [[гарбуз]]ы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі |
Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное [[земляробства]], [[паляванне]] і [[рыбалоўства]]. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі [[кукуруза|кукурузу]], [[бабовыя]], [[сланечнік]], [[гарбуз]]ы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі — [[Яблыня|яблыні]], [[:ru:Коровий горох|вігну]], [[батат]], пачалі трымаць свойскую жывёлу<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/agriculture/cherokee-agriculture Cherokee Agriculture]</ref>. |
||
Паляванне было мужчынскім заняткам. У [[лес|лясной]] [[гара|горнай]] мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай [[зброя]]й, не прызначанай для вайны, звычайна [[лук]]ам і [[страла|стрэламі]], а таксама [[дзіда]]мі<ref>[http://sciencing.com/cherokee-hunting-traditions-8801.html Cherokee Hunting Traditions]</ref>. Дзідамі таксама білі рыбу. |
Паляванне было мужчынскім заняткам. У [[лес|лясной]] [[гара|горнай]] мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай [[зброя]]й, не прызначанай для вайны, звычайна [[лук]]ам і [[страла|стрэламі]], а таксама [[дзіда]]мі<ref>[http://sciencing.com/cherokee-hunting-traditions-8801.html Cherokee Hunting Traditions]</ref>. Дзідамі таксама білі рыбу. |
||
Да з'яўлення еўрапейцаў [[рамяство]] не вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся [[кераміка|керамічнымі]] вырабамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/pottery Pottery]</ref>, плеценымі [[кошык]]амі з падвойнымі сценкамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/basket-weaving Basket Weaving]</ref>, мастацкім разьбярствам<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/carving Carving]</ref>, пацеркамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/beadwork Beadwork]</ref>. |
Да з'яўлення еўрапейцаў [[рамяство]] не вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся [[кераміка|керамічнымі]] вырабамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/pottery Pottery]</ref>, плеценымі [[кошык]]амі з падвойнымі сценкамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/basket-weaving Basket Weaving]</ref>, мастацкім разьбярствам<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/carving Carving]</ref>, пацеркамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/beadwork Beadwork]</ref>. |
||
Радок 49: | Радок 49: | ||
Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных [[вёска]]х. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было выдаткаваць 1 дзень на шлях<ref>[http://www.native-net.org/tribes/cherokee-indians.html Cherokee Indians]</ref>. Некаторыя вёскі мелі [[гісторыя|гісторыю]], якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся [[рэлігія|сакральныя]] цэнтры, накшталт прыродных [[пячора|пячор]] і штучных стадолаў. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную [[сям'я|сям'ю]], і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы<ref>[http://www.tulane.edu/~crodning/rodning2011B.pdf HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS]</ref>. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Architecture]</ref>. |
Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных [[вёска]]х. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было выдаткаваць 1 дзень на шлях<ref>[http://www.native-net.org/tribes/cherokee-indians.html Cherokee Indians]</ref>. Некаторыя вёскі мелі [[гісторыя|гісторыю]], якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся [[рэлігія|сакральныя]] цэнтры, накшталт прыродных [[пячора|пячор]] і штучных стадолаў. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную [[сям'я|сям'ю]], і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы<ref>[http://www.tulane.edu/~crodning/rodning2011B.pdf HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS]</ref>. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Architecture]</ref>. |
||
Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. [[Каркас]] сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла месціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў [[1804]] |
Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. [[Каркас]] сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла месціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў [[1804]] г.<ref>[http://quatr.us/northamerica/after1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Towns]</ref> Ён уяўляе сабою тыповую плантатарскую сядзібу, каля якой калісьці месціліся [[драўніна|драўляныя]] хаціны для неграў-рабоў. |
||
=== Вопратка === |
=== Вопратка === |
||
[[Выява:Cherokee Indians, Cherokee Indian Reservation, North Carolina (5756036260).jpg|thumb|Чэрокі [[штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]] ў нацыянальнай вопратцы, [[1830]] |
[[Выява:Cherokee Indians, Cherokee Indian Reservation, North Carolina (5756036260).jpg|thumb|Чэрокі [[штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]] ў нацыянальнай вопратцы, [[1830]] г.]] |
||
Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі [[вопратка|вопратку]] са [[скура|скур]], драўнянай [[кара, біялогія|кары]] і нітак<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/clothing/cherokee.htm Cherokee clothing]</ref>. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі падчас жалобы. |
Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі [[вопратка|вопратку]] са [[скура|скур]], драўнянай [[кара, біялогія|кары]] і нітак<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/clothing/cherokee.htm Cherokee clothing]</ref>. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі падчас жалобы. |
||
Вопратка была рознай, адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду [[Дарога слёз|дарогі слёз]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/Cherokee-Arts/Cherokee-Clothing Cherokee Clothing]</ref>. Жаночае адзенне ўключала [[спадніца|спадніцу]] з кавалкаў [[тканіны|тканін]] з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выманне для таго, каб наіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя [[кашуля]] таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён. |
Вопратка была рознай, адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду [[Дарога слёз|дарогі слёз]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/Cherokee-Arts/Cherokee-Clothing Cherokee Clothing]</ref>. Жаночае адзенне ўключала [[спадніца|спадніцу]] з кавалкаў [[тканіны|тканін]] з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выманне для таго, каб наіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя [[кашуля]] таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён. |
||
Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і [[пацеркі|пацеркамі]]. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з [[Англія|англійскімі]] каланістамі, якія карысталіся [[алганкіны|алганкінскімі]] [[вампум]]амі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове [[19 стагоддзе|XIX]] ст.<ref>[http://didatinehiulanigida.weebly.com/tsalagi-clothing.html Tsalagi Clothing |
Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і [[пацеркі|пацеркамі]]. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з [[Англія|англійскімі]] каланістамі, якія карысталіся [[алганкіны|алганкінскімі]] [[вампум]]амі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове [[19 стагоддзе|XIX]] ст.<ref>[http://didatinehiulanigida.weebly.com/tsalagi-clothing.html Tsalagi Clothing — Tsalagi Journey]</ref> Чэрокі не апраналі галаўных убораў. Мужчыны ўпрыгожваліся [[татуіроўка]]мі, падчас вайны — [[кветка]]мі. |
||
=== Кухня === |
=== Кухня === |
||
Аснову традыцыйнай [[кулінарыя|кухні]] чэрокі складалі стравы з [[кукуруза|кукурузы]] і [[бабовыя|бабовых]]. З кукурузы звычайна рабілі маленькія [[бліны|блінцы]], а бабовыя смажылі, ужывалі ў [[суп]]ах і [[рагу]]. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага [[папкорн |
Аснову традыцыйнай [[кулінарыя|кухні]] чэрокі складалі стравы з [[кукуруза|кукурузы]] і [[бабовыя|бабовых]]. З кукурузы звычайна рабілі маленькія [[бліны|блінцы]], а бабовыя смажылі, ужывалі ў [[суп]]ах і [[рагу]]. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага [[папкорн]]а. Шырока ўжывалі дзікарослыя расліны — [[Цыбуля рэпчатая|цыбулю]], [[чарніцы]], [[Ажына|ажыну]], [[Жолуд|жалуды]], [[каштан]]ы і інш<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/food/cherokee.htm Cherokee Food]</ref>. Пераважна елі [[мяса]], здабытае падчас [[паляванне|палявання]], — [[алені|аленяў]], [[Індык свойскі|індыкоў]], [[Трусы, жывёлы|трусоў]]. Рыбаловы лавілі [[рыбы|рыбу]] і [[чарапахі|чарапах]]. Зранку жанчыны збіралі вакол паселішчаў [[малюскі|малюскаў]], якіх смажылі, або дадавалі ў рагу. [[Алкагольныя напоі|Алкагольны напой]] — брагу з дзікіх раслін, вядомую сярод каланістаў як «чорнае пітво»<ref>[http://cherokeeregistry.com/black_drink.pdf Black drink]</ref>, — пілі выключна ў сакральных мэтах. |
||
Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу |
Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу — маленькую [[сабака свойскі|сабаку]]. Яе мяса лічылася ядомым. З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. з'явіліся і іншыя свойскія жывёлы — [[карова|каровы]], [[Свойская свіння|свінні]], [[Каза свойская|козы]], [[Курыца|куры]]. Чэрокі перанялі вырошчванне [[дыня|дынь]], [[абрыкос]]аў, [[батат]]а, [[арахіс]]а<ref>[http://visitcherokeenc.com/cherokee-food/ What Traditional and Modern Food Do the Cherokee Indians Eat? — See more at: http://visitcherokeenc.com/cherokee-food/#sthash.zWOOrF2p.dpuf]</ref>, што разнастаіла традыцыйныя стравы. |
||
У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны [[хлеб]], мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя [[арэх]]і<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/CookBook CookBook]</ref>. |
У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны [[хлеб]], мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя [[арэх]]і<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/CookBook CookBook]</ref>. |
||
Радок 70: | Радок 70: | ||
Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук [[шлюб]]нага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных [[сям'я|сем'яў]]. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да рода жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонке. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да рода сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай<ref>[http://nativeamericannetroots.net/diary/2207 The Traditional Cherokee Family]</ref>. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі [[земляробства]], займаліся [[рамяство|рамёствамі]], удзельнічалі ў кіраванні [[вёска]]мі і нават ў [[вайна|ваенных]] дзеяннях<ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-sampler/1882 Cherokee women]</ref>. |
Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук [[шлюб]]нага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных [[сям'я|сем'яў]]. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да рода жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонке. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да рода сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай<ref>[http://nativeamericannetroots.net/diary/2207 The Traditional Cherokee Family]</ref>. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі [[земляробства]], займаліся [[рамяство|рамёствамі]], удзельнічалі ў кіраванні [[вёска]]мі і нават ў [[вайна|ваенных]] дзеяннях<ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-sampler/1882 Cherokee women]</ref>. |
||
Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя [[вёска|вёскі]] чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны<ref>[http://www.everyculture.com/North-America/Cherokee-Sociopolitical-Organization.html Cherokee |
Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя [[вёска|вёскі]] чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны<ref>[http://www.everyculture.com/North-America/Cherokee-Sociopolitical-Organization.html Cherokee — Sociopolitical Organization]</ref>. Жыхары вёскі складалі асобную абшчыну, якая валодала землямі і паляўнічымі тэрыторыямі. Заўважны ўплыў меўся ў правадыроў — харызматычных лідараў, чыя улада не мала сталага характара і не перадавалася па спадчыне. Да [[19 стагоддзе|XIX]] ст. прыватная маёмасць на зямлю не была вядома, аднак у канцы XIX ст. была замацавана заканадаўствам. |
||
У [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. пад уплывам [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол [[манархія|манархіі]] правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]]. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае [[дзяржава|дзяржаўнае]] кіраванне фактычна распалася. У другой палове [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і [[Метысы|метысаў]], нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут [[рабства]]. Пасля паражэння ад [[ЗША|амерыканцаў]] падчас [[Вайна за незалежнасць ЗША|рэвалюцыі]] чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[1827]] |
У [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. пад уплывам [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол [[манархія|манархіі]] правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]]. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае [[дзяржава|дзяржаўнае]] кіраванне фактычна распалася. У другой палове [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і [[Метысы|метысаў]], нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут [[рабства]]. Пасля паражэння ад [[ЗША|амерыканцаў]] падчас [[Вайна за незалежнасць ЗША|рэвалюцыі]] чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[1827]] г., якая абвяшчала [[нацыя|нацыю]] чэрокі і рэспубліканскую форму кіравання<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>. Аднак інтэграцыя не была поўнай, паколькі нацыі чэрокі фактычна не падпарадкоўваліся так званыя заходнія чэрокі і частка ўсходніх чэрокі [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Нават у нашы дні яны складаюць дзве асобныя групы, прызнаныя федэральнымі ўладамі ЗША. |
||
=== Ваенная справа === |
=== Ваенная справа === |
||
Радок 78: | Радок 78: | ||
З канца [[17 стагоддзе|XVII]] ст., калі пачалася [[пісьмо]]вая [[гісторыя]] чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з [[Францыя]]й, пазней ваявалі з [[ЗША|амерыканскімі]] пасяленцамі і [[Армія ЗША|арміяй ЗША]]. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя [[каноэ]] для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная [[зброя]] выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся [[дзіда]]мі, дроцікамі з атручаным навершам, [[сякера]]мі, [[тамагаўк]]амі, баявымі молатамі і г. д.<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/Cherokee-Weapons Cherokee Weapons]</ref> З другой паловы [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. была шырока распаўсюджана [[агнястрэльная зброя]], але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў [[рытуал]]ьных мэтах. |
З канца [[17 стагоддзе|XVII]] ст., калі пачалася [[пісьмо]]вая [[гісторыя]] чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з [[Францыя]]й, пазней ваявалі з [[ЗША|амерыканскімі]] пасяленцамі і [[Армія ЗША|арміяй ЗША]]. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя [[каноэ]] для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная [[зброя]] выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся [[дзіда]]мі, дроцікамі з атручаным навершам, [[сякера]]мі, [[тамагаўк]]амі, баявымі молатамі і г. д.<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/Cherokee-Weapons Cherokee Weapons]</ref> З другой паловы [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. была шырока распаўсюджана [[агнястрэльная зброя]], але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў [[рытуал]]ьных мэтах. |
||
Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, падчас рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. Падчас вайны над вёскай паднімалі чырвоны [[сцяг]]. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся [[танец|танцамі]] з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшэлонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую |
Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, падчас рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. Падчас вайны над вёскай паднімалі чырвоны [[сцяг]]. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся [[танец|танцамі]] з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшэлонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую — яго лепшы намеснік, трэцюю — галоўны аратар правадыра, чацьвёртую — ваенны [[шаман]] з памагатымі. Апошняя група нясла рытуальны агмень. Групы суправаджалі па 4 выведніка. У баю чэрокі імкнуліся ўступаць у рукапашную сутычку. Пасля вяртання з вайны воіны перадавалі трафеі сваім жонкам, а потым праходзілі рытуал ачышчэння<ref>[http://thomaslegion.net/cherokee_indians_weapons_war_and_warfare.html Cherokee Indians: Weapons, War, and Warfare]</ref>. |
||
=== Гульні === |
=== Гульні === |
||
Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да [[паляванне|палявання]], а дзяўчат |
Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да [[паляванне|палявання]], а дзяўчат — да працы ў гаспадарцы. Меліся дзіцячыя [[лялька|лялькі]]<ref>[http://www.forsyth.k12.ga.us/cms/lib3/GA01000373/Centricity/Domain/94/documents/cherokee.htm Cherokee Indians]</ref>. |
||
Сярод дарослых былі распаўсюджаны 2 [[рытуал]]ьныя [[гульня|гульні]]. Першая ''taludza'' уяўляла сабою кіданне шасці [[куб]]ікаў у [[кошык]], мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя [[свята|святы]]. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>. |
Сярод дарослых былі распаўсюджаны 2 [[рытуал]]ьныя [[гульня|гульні]]. Першая ''taludza'' уяўляла сабою кіданне шасці [[куб]]ікаў у [[кошык]], мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя [[свята|святы]]. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>. |
||
Другая гульня |
Другая гульня — форма [[лакрос]]а, калі кіем перасоўвалі па полю [[шар]]ы<ref>[http://www.pitlanemagazine.com/cultures/cherokee-games-stickball-marbles.html Cherokee Games Stickball Marbles]</ref>. Лічыцца, што гульня магла быць запазычана ў белых перасяленцаў. У [[18 стагоддзе|XVII]]I ст. яна была вельмі папулярнай сярод мужчын рознага ўзросту. Шары выраблялі з [[мармур]]у, аднак, здаралася, гулялі [[мушкет]]амі з [[свінец|свінцовымі]] шарамі<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>. |
||
== Зноскі == |
== Зноскі == |
Версія ад 09:22, 10 красавіка 2017
Чэрокі (ᏣᎳᎩ) | |
Агульная колькасць | 819105 (2010 г.) |
---|---|
Рэгіёны пражывання | ЗША |
Мова | чэрокі |
Рэлігія | анімізм, політэізм, пеётызм, хрысціянства |
Блізкія этнічныя групы | іракезы |
Чэрокі (саманазва: ᏣᎳᎩ, літаральна «сапраўдныя людзі») — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Жывуць пераважна ў штатах Аклахома, Паўночная Караліна, Паўднёвая Караліна, Тэнесі, Джорджыя. Агульная колькасць (2010 г.) — 819 105 чал.[1]
Паходжанне
Чэрокі маюць агульнае паходжанне з іракезамі. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых Апалачаў з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў XIII ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі — поўдзень ад Вялікіх азёр, рака Дэлавэр, паўночная плыня ракі Місісіпі. Некаторыя даследчыкі лічаць, што продкі чэрокі пражывалі ў Паўночнай Караліне здаўна і мелі дачыненне да стварэння мясцовай развітай культуры ручнога земляробства[2][3][4].
Гісторыя
Кантакты і гандлёвыя зносіны паміж чэрокі і англійскімі каланістамі Паўднёвай Караліны пачаліся ў другой палове XVII ст. У 1693 г. дэлегацыя чэрокі наведала Чарлстан у пошуках ваеннага саюзу[5]. Адмоўным вынікам першых кантактаў стала эпідэмія воспы ў 1697 г.[6] У 1714—1715 гг. чырокі ваявалі на баку брытанцаў супраць тускарора, у 1716 г. — супраць маскогі. У сувязі са скарачэннем насельніцтва для падтрымкі саюзніцкіх адносін у 1721 г. чэрокі саступілі каланістам свае землі ў Паўднёвай Караліне.
Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх уладаў, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі шатландцы. Многія з іх уступалі ў шлюбы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў[7]. У 1730 г. шатландцы Людовік Грант і Аляксандр Камінг упэўнілі Майтоя, правадыра паселішча Тэліка ў Тэнесі, прыняць тытул караля або імператара ўсіх чэрокі і садзейнічалі канцэнтрацыі ўлады ў яго руках[8]. Яго прадстаўнік Атакулакула, па нараджэнню алганкін, наведаў Лондан і заключыў з Георгам II пагадненне аб брытанскім пратэктараце дзяржавы чэрокі. У далейшым чэрокі актыўна падтрымлівалі брытанцаў у Сямігадовай вайне супраць Францыі і ў задушэнні індзейскага паўстання Пантыяка. У сваю чаргу брытанцы дапамаглі ім выйграць вайну супраць маскогі. Пасля сутычак паміж пасяленцамі Вірджыніі і Паўднёвай Караліны з чэрокі ў 1758—1761 гг. Георг III у 1763 г. забараніў каланістам перасяляцца за Апалачы[9]. Пазней гэтая забарона стала адной з прычын Амерыканскай рэвалюцыі.
Пасля абвяшчэння незалежнасці ЗША амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных уладаў пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У 1776 г. злучэнні Кантынентальнай арміі на чале генерала Чарльза Лі арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць чэрокі[10]. Вайна з амерыканцамі выклікала разлад паміж старымі правадырамі, што імкнуліся пагадзіцца на ўмовы перасяленцаў наўзамен на мір, і маладымі воінамі. Апошнія перасяляліся на захад і працягвалі ваяваць з захопнікамі. У 1791 г. правадыры чэрокі пагадзіліся на Холстанскае пагадненне з ЗША. Яно ўсталёўвала новыя межы на карысць перасяленцаў, абвяшчала пратэктарат амерыканцаў над народам чэрокі, ставіла ўзаемны гандаль пад кантроль амерыканскага ўрада[11].
У канцы XVIII — першай трэці XIX ст. адбываўся працэс «акультурацыі» чэрокі па праграме амерыканскага асветніка Бенджаміна Хокінгса. Быў створаны нацыянальны ўрад. У 1801 г. ён запрасіў пратэстанцкіх місіянераў. Ствараліся камерцыйныя баваўняныя плантацыі, на якіх выкарыстоўвалася праца чарнаскурых рабоў[12]. На амерыканскія грошы будаваліся сучасныя дарогі[13]. Правадыр Секвоя стварыў на аснове лацінкі складовае пісьмо чэрокі[14]. У 1827 г. была прынята Канстытуцыя нацыі чэрокі[15].
«Акультурацыя» сустракала апазіцыю з боку прыхільнікаў традыцыйнага ладу. Стала распаўсюджанай міграцыя нязгодных на Захад, дзе паступова склалася група так званых заходніх чэрокі. Яны супрацьстаялі іншым мясцовым плямёнам. У 1817 г. заходнія чэрокі атакавалі племя осэйдж ў Арканзасе, пры гэтым знішчылі іх вёску разам з мірнымі жыхарамі[16]. Ваенныя дзеянні працягваліся да 1825 г. З 1815 г. амерыканскія ўлады адкрыта заахвочвалі міграцыю.
28 мая 1830 г. у ЗША быў прыняты закон аб перамяшчэнні ўсіх індзейцаў, што не былі амерыканскімі грамадзянамі, на захад ад ракі Місісіпі. Чэрокі пры падтрымцы чальцоў Рэспубліканскай партыі і місіянера Сэмюэла Вустэра падалі пазоў у Вярхоўны суд, які ў 1832 г. прызнаў іх незалежнасць і права займаць свае тэрыторыі[17]. Аднак Прэзідэнт Эндру Джэксан і ўрад штата Джорджыя праігнаравалі гэта рашэнне.
29 снежня 1835 г. частка правадыроў падпісала дагавор у Новай Эчоце[18], у якім дала згоду на перасяленне наўзамен на новыя землі ў Аклахоме, 5 млн долараў у якасці кампенсацыі і 300 тысяч долараў для ўладкавання. У саміх ЗША існавала крытыка дагавора, сцвярджалася, што большасць чэрокі яго не падтрымлівае. Але ў 1836 г. Кангрэс ЗША прызнаў дагавор з перавесам у 1 голас. Гэта прывяло да масавага перасялення, што ўвайшло ў гісторыю пад назвай Дарога слёз. Разам з чэрокі перасяляліся і іх чарнаскурыя рабы. У 1842 г. у Аклахоме адбылося паўстанне рабоў[19]. Частка ўсходніх чэрокі-традыцыяналістаў яшчэ раней выйшла са складу нацыі чэрокі і прыняла грамадзянства Паўночнай Караліны. Яны захавалі свае землі.
Падчас Грамадзянскай вайны ў ЗША большасць чэрокі падтрымалі Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі, актыўна ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. 19 ліпеня 1866 г. федэральныя ўлады ЗША прымусілі прадстаўнікоў нацыі чэрокі ў Аклахоме падпісаць новы дагавор[20], паводле якога вызваляліся рабы. Стварэнне асобнага штата Аклахома прывяла да спрэчак аб магчымасці існавання нацыянальнага ўрада. Правадыры чэрокі адстойвалі ідэю стварэння асобнага індзейскага штата Секвоя[21]. У 1907 г. праблема была вырашана праз саюзны дагавор з штатам Аклахома.
Многія чэрокі прымалі ўдзел у I Сусветнай вайне і II Сусветнай вайне ў складзе арміі ЗША. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША.
У 2007 г. была прынята папраўка ў Канстытуцыю нацыі чэрокі[22], згодна якой яе грамадзянамі могуць быць толькі тыя, хто мае продкаў чэрокі. У выніку 2800 чалавек, пераважна нашчадкаў рабоў, былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў і прывілегій нацыі чэрокі.
Культура
Традыцыйныя заняткі
Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное земляробства, паляванне і рыбалоўства. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі кукурузу, бабовыя, сланечнік, гарбузы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі — яблыні, вігну, батат, пачалі трымаць свойскую жывёлу[23].
Паляванне было мужчынскім заняткам. У лясной горнай мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай зброяй, не прызначанай для вайны, звычайна лукам і стрэламі, а таксама дзідамі[24]. Дзідамі таксама білі рыбу.
Да з'яўлення еўрапейцаў рамяство не вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся керамічнымі вырабамі[25], плеценымі кошыкамі з падвойнымі сценкамі[26], мастацкім разьбярствам[27], пацеркамі[28].
Жытло
Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных вёсках. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было выдаткаваць 1 дзень на шлях[29]. Некаторыя вёскі мелі гісторыю, якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся сакральныя цэнтры, накшталт прыродных пячор і штучных стадолаў. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную сям'ю, і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы[30]. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну[31].
Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. Каркас сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла месціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў 1804 г.[32] Ён уяўляе сабою тыповую плантатарскую сядзібу, каля якой калісьці месціліся драўляныя хаціны для неграў-рабоў.
Вопратка
Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі вопратку са скур, драўнянай кары і нітак[33]. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі падчас жалобы.
Вопратка была рознай, адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду дарогі слёз[34]. Жаночае адзенне ўключала спадніцу з кавалкаў тканін з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выманне для таго, каб наіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя кашуля таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён.
Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і пацеркамі. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з англійскімі каланістамі, якія карысталіся алганкінскімі вампумамі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове XIX ст.[35] Чэрокі не апраналі галаўных убораў. Мужчыны ўпрыгожваліся татуіроўкамі, падчас вайны — кветкамі.
Кухня
Аснову традыцыйнай кухні чэрокі складалі стравы з кукурузы і бабовых. З кукурузы звычайна рабілі маленькія блінцы, а бабовыя смажылі, ужывалі ў супах і рагу. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага папкорна. Шырока ўжывалі дзікарослыя расліны — цыбулю, чарніцы, ажыну, жалуды, каштаны і інш[36]. Пераважна елі мяса, здабытае падчас палявання, — аленяў, індыкоў, трусоў. Рыбаловы лавілі рыбу і чарапах. Зранку жанчыны збіралі вакол паселішчаў малюскаў, якіх смажылі, або дадавалі ў рагу. Алкагольны напой — брагу з дзікіх раслін, вядомую сярод каланістаў як «чорнае пітво»[37], — пілі выключна ў сакральных мэтах.
Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу — маленькую сабаку. Яе мяса лічылася ядомым. З XVIII ст. з'явіліся і іншыя свойскія жывёлы — каровы, свінні, козы, куры. Чэрокі перанялі вырошчванне дынь, абрыкосаў, батата, арахіса[38], што разнастаіла традыцыйныя стравы.
У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны хлеб, мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя арэхі[39].
Грамадства
Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук шлюбнага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных сем'яў. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да рода жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонке. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да рода сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай[40]. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі земляробства, займаліся рамёствамі, удзельнічалі ў кіраванні вёскамі і нават ў ваенных дзеяннях[41].
Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя вёскі чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны[42]. Жыхары вёскі складалі асобную абшчыну, якая валодала землямі і паляўнічымі тэрыторыямі. Заўважны ўплыў меўся ў правадыроў — харызматычных лідараў, чыя улада не мала сталага характара і не перадавалася па спадчыне. Да XIX ст. прыватная маёмасць на зямлю не была вядома, аднак у канцы XIX ст. была замацавана заканадаўствам.
У XVIII ст. пад уплывам брытанцаў адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол манархіі правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў Тэнесі. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае дзяржаўнае кіраванне фактычна распалася. У другой палове XVIII ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і метысаў, нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут рабства. Пасля паражэння ад амерыканцаў падчас рэвалюцыі чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай Канстытуцыі 1827 г., якая абвяшчала нацыю чэрокі і рэспубліканскую форму кіравання[43]. Аднак інтэграцыя не была поўнай, паколькі нацыі чэрокі фактычна не падпарадкоўваліся так званыя заходнія чэрокі і частка ўсходніх чэрокі Паўночнай Караліны. Нават у нашы дні яны складаюць дзве асобныя групы, прызнаныя федэральнымі ўладамі ЗША.
Ваенная справа
З канца XVII ст., калі пачалася пісьмовая гісторыя чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з Францыяй, пазней ваявалі з амерыканскімі пасяленцамі і арміяй ЗША. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя каноэ для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная зброя выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся дзідамі, дроцікамі з атручаным навершам, сякерамі, тамагаўкамі, баявымі молатамі і г. д.[44] З другой паловы XVIII ст. была шырока распаўсюджана агнястрэльная зброя, але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў рытуальных мэтах.
Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, падчас рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. Падчас вайны над вёскай паднімалі чырвоны сцяг. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся танцамі з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшэлонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую — яго лепшы намеснік, трэцюю — галоўны аратар правадыра, чацьвёртую — ваенны шаман з памагатымі. Апошняя група нясла рытуальны агмень. Групы суправаджалі па 4 выведніка. У баю чэрокі імкнуліся ўступаць у рукапашную сутычку. Пасля вяртання з вайны воіны перадавалі трафеі сваім жонкам, а потым праходзілі рытуал ачышчэння[45].
Гульні
Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да палявання, а дзяўчат — да працы ў гаспадарцы. Меліся дзіцячыя лялькі[46].
Сярод дарослых былі распаўсюджаны 2 рытуальныя гульні. Першая taludza уяўляла сабою кіданне шасці кубікаў у кошык, мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя святы. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын[47].
Другая гульня — форма лакроса, калі кіем перасоўвалі па полю шары[48]. Лічыцца, што гульня магла быць запазычана ў белых перасяленцаў. У XVIII ст. яна была вельмі папулярнай сярод мужчын рознага ўзросту. Шары выраблялі з мармуру, аднак, здаралася, гулялі мушкетамі з свінцовымі шарамі[49].
Зноскі
- ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010
- ↑ The Moon-Eyed People
- ↑ The Cherokee Origins and Tradition
- ↑ Cherokee Origin and Religion
- ↑ William L. Anderson, CHEROKEE: THE EUROPEAN IMPACT ON THE CHEROKEE CULTURE
- ↑ CHEROKEE HISTORY TIMELINE
- ↑ William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee
- ↑ Lowell Kirk, MOYTOY, «EMPEROR» OF THE CHEROKEE
- ↑ The Royal Proclamation of 1763
- ↑ The Revolutionary War, Cherokee Defeat, and Additional Land Cessions
- ↑ Treaty of Holston, 1791
- ↑ SLAVERY IN THE CHEROKEE NATION
- ↑ Old Federal Road
- ↑ Sequoyah and the Cherokee Syllabary
- ↑ CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION
- ↑ CLAREMORE MOUND, BATTLE OF
- ↑ Cherokee Indian Cases (1830s)
- ↑ TREATY WITH THE CHEROKEE, 1835
- ↑ SLAVE REVOLT OF 1842
- ↑ TREATY WITH THE CHEROKEE, 1866
- ↑ Sequoyah, the Stillborn State for Native Americans
- ↑ Citizenship Denied: The Latest in the Cherokee Freedmen Saga
- ↑ Cherokee Agriculture
- ↑ Cherokee Hunting Traditions
- ↑ Pottery
- ↑ Basket Weaving
- ↑ Carving
- ↑ Beadwork
- ↑ Cherokee Indians
- ↑ HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS
- ↑ Cherokee Architecture
- ↑ Cherokee Towns
- ↑ Cherokee clothing
- ↑ Cherokee Clothing
- ↑ Tsalagi Clothing — Tsalagi Journey
- ↑ Cherokee Food
- ↑ Black drink
- ↑ What Traditional and Modern Food Do the Cherokee Indians Eat? — See more at: http://visitcherokeenc.com/cherokee-food/#sthash.zWOOrF2p.dpuf
- ↑ CookBook
- ↑ The Traditional Cherokee Family
- ↑ Cherokee women
- ↑ Cherokee — Sociopolitical Organization
- ↑ CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION
- ↑ Cherokee Weapons
- ↑ Cherokee Indians: Weapons, War, and Warfare
- ↑ Cherokee Indians
- ↑ Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle
- ↑ Cherokee Games Stickball Marbles
- ↑ Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle
Спасылкі
- Нацыя чэрокі
- Чэрокі Паўночнай Караліны
- Усходнія чэрокі Джорджыі
- Музей чэрокі
- Дакументальны цэнтр чэрокі
- Сайт газеты чэрокі
- Гісторыя і культура чэрокі
- Чэрокі: Краіны і культуры
- Чэрокі ў энцыклапедыі Паўночнай Караліны
- Чэрокі ў энцыклапедыі гісторыі і культуры Аклахомы
Чэрокі на Вікісховішчы |