Чэрокі: Розніца паміж версіямі

Гэты артыкул з’яўляецца кандыдатам у добрыя
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма тлумачэння праўкі
дрНяма тлумачэння праўкі
Радок 9: Радок 9:
| related = [[іракезы]], [[натавэй]]
| related = [[іракезы]], [[натавэй]]
}}
}}
'''Чэрокі''' (саманазва: ''ᏣᎳᎩ'', літаральна «сапраўдныя людзі») — [[індзейцы|індзейскі]] народ, карэнныя жыхары [[ЗША]]. Жывуць пераважна ў штатах [[Штат Аклахома|Аклахома]], [[Штат Паўночная Караліна|Паўночная Караліна]], [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвая Караліна]], [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], [[Штат Джорджыя|Джорджыя]]. Агульная колькасць (2010 г.) — 819 105 чал.<ref>[https://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-10.pdf The American Indian and Alaska Native Population: 2010]</ref>
'''Чэрокі''' (саманазва: ''ᏣᎳᎩ'', літаральна «сапраўдныя людзі») — [[індзейцы|індзейскі]] народ, карэнныя жыхары [[ЗША]]. Жывуць пераважна ў штатах [[Штат Аклахома|Аклахома]], [[Штат Паўночная Караліна|Паўночная Караліна]], [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвая Караліна]], [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], [[Штат Джорджыя|Джорджыя]]. Агульная колькасць (2010 г.) — 819 105 чал.<ref>[https://www.census.gov/prod/cen2010/briefs/c2010br-10.pdf The American Indian and Alaska Native Population: 2010]</ref>


Чэрокі — адзін з нешматлікіх [[Паўночная Амерыка|паўночнаамерыканскіх]] карэнных народаў, які карыстаецца арыгінальнай [[пісьмо]]васцю, складзенай [[Секвоя, правадыр чэрокі|правадыром Секвоям]] каля [[1821]] г.
Чэрокі — адзін з нешматлікіх [[Паўночная Амерыка|паўночнаамерыканскіх]] карэнных народаў, які карыстаецца арыгінальнай [[пісьмо|пісьменнасцю]], складзенай [[Секвоя, правадыр чэрокі|правадыром Секвоем]] каля [[1821]] г.


== Паходжанне ==
== Паходжанне ==
Чэрокі маюць агульнае паходжанне з [[іракезы|іракезамі]]. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых [[Апалачы|Апалачаў]] з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў [[13 стагоддзе|XIII]] ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі — поўдзень ад [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]], [[рака Дэлавэр]], паўночная плыня [[Рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Некаторыя даследчыкі лічаць, што продкі чэрокі пражывалі ў [[Паўночная Караліна|Паўночнай Караліне]] здаўна і мелі дачыненне да стварэння мясцовай развітай культуры ручнога [[земляробства]]<ref>[http://www.northcarolinaghosts.com/mountains/moon-eyed-people.php The Moon-Eyed People]</ref><ref>[https://www.americanhistoryusa.com/the-cherokee-origins-and-traditions/ The Cherokee Origins and Tradition]</ref><ref>[http://cherokeeregistry.com/index.php?option=com_content&view=article&id=285&Itemid=357 Cherokee Origin and Religion]</ref>.
Чэрокі маюць агульнае паходжанне з [[іракезы|іракезамі]]. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых [[Апалачы|Апалачаў]] з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў [[13 стагоддзе|XIII]] ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі — поўдзень ад [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]], [[рака Дэлавэр]], паўночная плыня [[Рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Некаторыя даследчыкі лічаць, што продкі чэрокі пражывалі ў [[Паўночная Караліна|Паўночнай Караліне]] здаўна і мелі дачыненне да стварэння мясцовай развітай культуры ручнога [[земляробства]]<ref>[http://www.northcarolinaghosts.com/mountains/moon-eyed-people.php The Moon-Eyed People]</ref><ref>[https://www.americanhistoryusa.com/the-cherokee-origins-and-traditions/ The Cherokee Origins and Tradition]</ref><ref>[http://cherokeeregistry.com/index.php?option=com_content&view=article&id=285&Itemid=357 Cherokee Origin and Religion]</ref>.


== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
Кантакты і [[гандаль|гандлёвыя]] зносіны паміж чэрокі і [[Англія|англійскімі]] каланістамі [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвай Караліны]] пачаліся ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] ст. У [[1693]] г. дэлегацыя чэрокі наведала [[Горад Чарлстан, Паўднёвая Караліна|Чарлстан]] у пошуках ваеннага саюзу<ref>[http://wps.prenhall.com/wps/media/objects/12330/12626747/myanthropologylibrary/PDF/NDS_3_Anderson_12.pdf William L. Anderson, CHEROKEE: THE EUROPEAN IMPACT ON THE CHEROKEE CULTURE]</ref>. Адмоўным вынікам першых кантактаў стала эпідэмія [[Натуральная воспа|воспы]] ў [[1697]] г.<ref>[http://wsharing.com/WScherokeeTimeline.htm CHEROKEE HISTORY TIMELINE]</ref> У [[1714]]—[[1715]] гг. чырокі ваявалі на баку [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] супраць [[тускарора]], у [[1716]] г. — супраць [[маскогі]]. У сувязі са скарачэннем насельніцтва для падтрымкі саюзніцкіх адносін у [[1721]] г. чэрокі саступілі каланістам свае землі ў Паўднёвай Караліне.
Кантакты і [[гандаль|гандлёвыя]] зносіны паміж чэрокі і [[Англія|англійскімі]] каланістамі [[Штат Паўднёвая Караліна|Паўднёвай Караліны]] пачаліся ў другой палове [[17 стагоддзе|XVII]] ст. У [[1693]] г. дэлегацыя чэрокі наведала [[Горад Чарлстан, Паўднёвая Караліна|Чарлстан]] у пошуках ваеннага саюзу<ref>[http://wps.prenhall.com/wps/media/objects/12330/12626747/myanthropologylibrary/PDF/NDS_3_Anderson_12.pdf William L. Anderson, CHEROKEE: THE EUROPEAN IMPACT ON THE CHEROKEE CULTURE]</ref>. Адмоўным вынікам першых кантактаў стала эпідэмія [[Натуральная воспа|воспы]] ў [[1697]] г.<ref>[http://wsharing.com/WScherokeeTimeline.htm CHEROKEE HISTORY TIMELINE]</ref> У [[1714]]—[[1715]] гг. чырокі ваявалі на баку [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] супраць [[тускарора]], у [[1716]] г. — супраць [[маскогі]]. У сувязі са скарачэннем насельніцтва для падтрымкі саюзніцкіх адносін у [[1721]] г. чэрокі саступілі каланістам свае землі ў Паўднёвай Караліне.


Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх уладаў, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі [[шатландцы]]. Многія з іх уступалі ў [[шлюб]]ы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў<ref>[http://npshistory.com/series/symposia/george_rogers_clark/1989-1990/sec1.htm William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee]</ref>. У [[1730]] г. шатландцы Людовік Грант і Аляксандр Камінг упэўнілі Майтоя, правадыра паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], прыняць тытул [[кароль|караля]] або [[імператар]]а ўсіх чэрокі і садзейнічалі канцэнтрацыі ўлады ў яго руках<ref>[http://www.telliquah.com/Moytoy.htm Lowell Kirk, MOYTOY, «EMPEROR» OF THE CHEROKEE]</ref>. Яго прадстаўнік Атакулакула, па нараджэнню [[алганкіны|алганкін]], наведаў [[Горад Лондан|Лондан]] і заключыў з [[Георг II, кароль брытанскі|Георгам II]] пагадненне аб брытанскім [[Пратэктарат|пратэктараце]] дзяржавы чэрокі. У далейшым чэрокі актыўна падтрымлівалі брытанцаў у [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]] супраць [[Францыя|Францыі]] і ў задушэнні індзейскага паўстання [[Пантыяк, правадыр|Пантыяка]]. У сваю чаргу брытанцы дапамаглі ім выйграць вайну супраць маскогі. Пасля сутычак паміж пасяленцамі [[Садружнасць Вірджынія|Вірджыніі]] і Паўднёвай Караліны з чэрокі ў [[1758]]—[[1761]] гг. [[Георг III, кароль брытанскі|Георг III]] у [[1763]] г. забараніў каланістам перасяляцца за [[Апалачы]]<ref>[http://www.ushistory.org/us/9a.asp The Royal Proclamation of 1763]</ref>. Пазней гэтая забарона стала адной з прычын [[Вайна за незалежнасць ЗША|Амерыканскай рэвалюцыі]].
Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх улад, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі [[шатландцы]]. Многія з іх уступалі ў [[шлюб]]ы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў<ref>[http://npshistory.com/series/symposia/george_rogers_clark/1989-1990/sec1.htm William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee]</ref>. У [[1730]] г. шатландцы Людовік Грант і Аляксандр Камінг упэўнілі Майтоя, правадыра паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]], прыняць тытул [[кароль|караля]] або [[імператар]]а ўсіх чэрокі і садзейнічалі канцэнтрацыі ўлады ў яго руках<ref>[http://www.telliquah.com/Moytoy.htm Lowell Kirk, MOYTOY, «EMPEROR» OF THE CHEROKEE]</ref>. Яго прадстаўнік Атакулакула, па нараджэнню [[алганкіны|алганкін]], наведаў [[Горад Лондан|Лондан]] і заключыў з [[Георг II, кароль брытанскі|Георгам II]] пагадненне аб брытанскім [[Пратэктарат|пратэктараце]] дзяржавы чэрокі. У далейшым чэрокі актыўна падтрымлівалі брытанцаў у [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]] супраць [[Францыя|Францыі]] і ў задушэнні індзейскага паўстання [[Пантыяк, правадыр|Пантыяка]]. У сваю чаргу брытанцы дапамаглі ім выйграць вайну супраць маскогі. Пасля сутычак паміж пасяленцамі [[Садружнасць Вірджынія|Вірджыніі]] і Паўднёвай Караліны з чэрокі ў [[1758]]—[[1761]] гг. [[Георг III, кароль брытанскі|Георг III]] у [[1763]] г. забараніў каланістам перасяляцца за [[Апалачы]]<ref>[http://www.ushistory.org/us/9a.asp The Royal Proclamation of 1763]</ref>. Пазней гэтая забарона стала адной з прычын [[Вайна за незалежнасць ЗША|Амерыканскай рэвалюцыі]].
[[Выява:Three Cherokee.jpg|thumb|Чэрокі ў [[Горад Лондан|Лондане]], 1762 г.]]
[[Выява:Three Cherokee.jpg|thumb|Чэрокі ў [[Горад Лондан|Лондане]], 1762 г.]]


Пасля абвяшчэння незалежнасці [[ЗША]] амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных уладаў пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У [[1776]] г. злучэнні [[Кантынентальная армія|Кантынентальнай арміі]] на чале генерала [[:en:Charles Lee (general)|Чарльза Лі]] арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць чэрокі<ref>[http://www.ncpedia.org/cherokee/revolutionarywar The Revolutionary War, Cherokee Defeat, and Additional Land Cessions]</ref>. Вайна з амерыканцамі выклікала разлад паміж старымі правадырамі, што імкнуліся пагадзіцца на ўмовы перасяленцаў наўзамен на мір, і маладымі воінамі. Апошнія перасяляліся на захад і працягвалі ваяваць з захопнікамі. У [[1791]] г. правадыры чэрокі пагадзіліся на Холстанскае пагадненне з ЗША. Яно ўсталёўвала новыя межы на карысць перасяленцаў, абвяшчала пратэктарат амерыканцаў над народам чэрокі, ставіла ўзаемны гандаль пад кантроль амерыканскага ўрада<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Treaty-of-Holston-1791 Treaty of Holston, 1791]</ref>.
Пасля абвяшчэння незалежнасці [[ЗША]] амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных улад пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У [[1776]] г. злучэнні [[Кантынентальная армія|Кантынентальнай арміі]] на чале генерала [[:en:Charles Lee (general)|Чарльза Лі]] арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць чэрокі<ref>[http://www.ncpedia.org/cherokee/revolutionarywar The Revolutionary War, Cherokee Defeat, and Additional Land Cessions]</ref>. Вайна з амерыканцамі выклікала разлад паміж старымі правадырамі, што імкнуліся пагадзіцца на ўмовы перасяленцаў узамен на мір, і маладымі воінамі. Апошнія перасяляліся на захад і працягвалі ваяваць з захопнікамі. У [[1791]] г. правадыры чэрокі пагадзіліся на Холстанскае пагадненне з ЗША. Яно ўсталёўвала новыя межы на карысць перасяленцаў, абвяшчала пратэктарат амерыканцаў над народам чэрокі, ставіла ўзаемны гандаль пад кантроль амерыканскага ўрада<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Treaty-of-Holston-1791 Treaty of Holston, 1791]</ref>.


У канцы XVIII — першай трэці [[19 стагоддзе|XIX]] ст. адбываўся працэс «акультурацыі» чэрокі па праграме амерыканскага асветніка [[Бенджамін Хокінгс|Бенджаміна Хокінгса]]. Быў створаны нацыянальны ўрад. У [[1801]] г. ён запрасіў [[пратэстантызм|пратэстанцкіх]] місіянераў. Ствараліся камерцыйныя [[бавоўна|баваўняныя]] плантацыі, на якіх выкарыстоўвалася праца чарнаскурых [[рабства|рабоў]]<ref>[http://digital.library.okstate.edu/Chronicles/v011/v011p1056.html SLAVERY IN THE CHEROKEE NATION]</ref>. На амерыканскія грошы будаваліся сучасныя дарогі<ref>[http://www.aboutnorthgeorgia.com/ang/Old_Federal_Road Old Federal Road]</ref>. Правадыр [[Секвоя, правадыр чэрокі|Секвоя]] стварыў на аснове [[лацінскі алфавіт|лацінкі]] складовае [[чэрокі, мова|пісьмо чэрокі]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Sequoyah-and-the-Cherokee-Syllabary Sequoyah and the Cherokee Syllabary]</ref>. У [[1827]] г. была прынята [[Канстытуцыя]] [[нацыя|нацыі]] чэрокі<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>.
У канцы XVIII — першай трэці [[19 стагоддзе|XIX]] ст. адбываўся працэс «акультурвання» чэрокі па праграме амерыканскага асветніка [[Бенджамін Хокінгс|Бенджаміна Хокінгса]]. Быў створаны нацыянальны ўрад. У [[1801]] г. ён запрасіў [[пратэстантызм|пратэстанцкіх]] місіянераў. Ствараліся камерцыйныя [[бавоўна|баваўняныя]] плантацыі, на якіх выкарыстоўвалася праца чарнаскурых [[рабства|рабоў]]<ref>[http://digital.library.okstate.edu/Chronicles/v011/v011p1056.html SLAVERY IN THE CHEROKEE NATION]</ref>. На амерыканскія грошы будаваліся сучасныя дарогі<ref>[http://www.aboutnorthgeorgia.com/ang/Old_Federal_Road Old Federal Road]</ref>. Правадыр [[Секвоя, правадыр чэрокі|Секвоя]] стварыў на аснове [[лацінскі алфавіт|лацініцы]] складовае [[чэрокі, мова|пісьмо чэрокі]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/History/Facts/Sequoyah-and-the-Cherokee-Syllabary Sequoyah and the Cherokee Syllabary]</ref>. У [[1827]] г. была прынята [[Канстытуцыя]] [[нацыя|нацыі]] чэрокі<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>.


«Акультурацыя» сустракала апазіцыю з боку прыхільнікаў традыцыйнага ладу. Стала распаўсюджанай міграцыя нязгодных на [[Захад ЗША|Захад]], дзе паступова склалася група так званых заходніх чэрокі. Яны супрацьстаялі іншым мясцовым плямёнам. У [[1817]] г. заходнія чэрокі атакавалі племя [[осэйдж]] ў [[Штат Арканзас|Арканзасе]], пры гэтым знішчылі іх вёску разам з мірнымі жыхарамі<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=CL003 CLAREMORE MOUND, BATTLE OF]</ref>. Ваенныя дзеянні працягваліся да [[1825]] г. З [[1815]] г. амерыканскія ўлады адкрыта заахвочвалі міграцыю.
«Акультурванне» сустракала апазіцыю з боку прыхільнікаў традыцыйнага ладу. Стала распаўсюджанай міграцыя нязгодных на [[Захад ЗША|Захад]], дзе паступова склалася група так званых заходніх чэрокі. Яны супрацьстаялі іншым мясцовым плямёнам. У [[1817]] г. заходнія чэрокі атакавалі племя [[осэйдж]] ў [[Штат Арканзас|Арканзасе]], пры гэтым знішчылі іх вёску разам з мірнымі жыхарамі<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=CL003 CLAREMORE MOUND, BATTLE OF]</ref>. Ваенныя дзеянні працягваліся да [[1825]] г. З [[1815]] г. амерыканскія ўлады адкрыта заахвочвалі міграцыю.


[[28 мая]] [[1830]] г. у ЗША быў прыняты закон аб перамяшчэнні ўсіх індзейцаў, што не былі амерыканскімі грамадзянамі, на захад ад [[рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Чэрокі пры падтрымцы чальцоў [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай партыі]] і місіянера [[:en:Samuel Worcester|Сэмюэла Вустэра]] падалі пазоў у [[Вярхоўны суд ЗША|Вярхоўны суд]], які ў [[1832]] г. прызнаў іх незалежнасць і права займаць свае тэрыторыі<ref>[http://www.pbs.org/wnet/supremecourt/antebellum/landmark_cherokee.html Cherokee Indian Cases (1830s)]</ref>. Аднак Прэзідэнт [[Эндру Джэксан]] і ўрад [[Штат Джорджыя|штата Джорджыя]] праігнаравалі гэта рашэнне.
[[28 мая]] [[1830]] г. у ЗША быў прыняты закон аб перамяшчэнні ўсіх індзейцаў, што не былі амерыканскімі грамадзянамі, на захад ад [[рака Місісіпі|ракі Місісіпі]]. Чэрокі пры падтрымцы членаў [[Рэспубліканская партыя ЗША|Рэспубліканскай партыі]] і місіянера [[:en:Samuel Worcester|Сэмюэла Вустэра]] падалі іск у [[Вярхоўны суд ЗША|Вярхоўны суд]], які ў [[1832]] г. прызнаў іх незалежнасць і права займаць свае тэрыторыі<ref>[http://www.pbs.org/wnet/supremecourt/antebellum/landmark_cherokee.html Cherokee Indian Cases (1830s)]</ref>. Аднак Прэзідэнт [[Эндру Джэксан]] і ўрад [[Штат Джорджыя|штата Джорджыя]] праігнаравалі гэта рашэнне.


[[29 снежня]] [[1835]] г. частка правадыроў падпісала дагавор у Новай Эчоце<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0439.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1835]</ref>, у якім дала згоду на перасяленне наўзамен на новыя землі ў [[Штат Аклахома|Аклахоме]], 5 млн [[долар ЗША|долараў]] у якасці кампенсацыі і 300 тысяч долараў для ўладкавання. У саміх ЗША існавала крытыка дагавора, сцвярджалася, што большасць чэрокі яго не падтрымлівае. Але ў [[1836]] г. Кангрэс ЗША прызнаў дагавор з перавесам у 1 голас. Гэта прывяло да масавага перасялення, што ўвайшло ў гісторыю пад назвай [[Дарога слёз]]. Разам з чэрокі перасяляліся і іх чарнаскурыя рабы. У [[1842]] г. у Аклахоме адбылося паўстанне рабоў<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=SL002 SLAVE REVOLT OF 1842]</ref>. Частка ўсходніх чэрокі-традыцыяналістаў яшчэ раней выйшла са складу нацыі чэрокі і прыняла грамадзянства [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Яны захавалі свае землі.
[[29 снежня]] [[1835]] г. частка правадыроў падпісала дагавор у Новай Эчоце<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0439.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1835]</ref>, у якім дала згоду на перасяленне ўзамен на новыя землі ў [[Штат Аклахома|Аклахоме]], 5 млн [[долар ЗША|долараў]] у якасці кампенсацыі і 300 тысяч долараў для ўладкавання. У саміх ЗША існавала крытыка дагавора, сцвярджалася, што большасць чэрокі яго не падтрымлівае. Але ў [[1836]] г. Кангрэс ЗША прызнаў дагавор з перавесам у 1 голас. Гэта прывяло да масавага перасялення, што ўвайшло ў гісторыю пад назвай [[Дарога слёз]]. Разам з чэрокі перасяляліся і іх чарнаскурыя рабы. У [[1842]] г. у Аклахоме адбылося паўстанне рабоў<ref>[http://www.okhistory.org/publications/enc/entry.php?entry=SL002 SLAVE REVOLT OF 1842]</ref>. Частка ўсходніх чэрокі-традыцыяналістаў яшчэ раней выйшла са складу нацыі чэрокі і прыняла грамадзянства [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Яны захавалі свае землі.


[[Выява:Cherokee Confederates Reunion.gif|thumb|Чэрокі-ветэраны Грамадзянскай вайны ў [[Горад Новы Арлеан|Новым Арлеане]], 1903 г.]]
[[Выява:Cherokee Confederates Reunion.gif|thumb|Чэрокі-ветэраны Грамадзянскай вайны ў [[Горад Новы Арлеан|Новым Арлеане]], 1903 г.]]
Падчас [[Грамадзянская вайна ў ЗША|Грамадзянскай вайны ў ЗША]] большасць чэрокі падтрымалі [[Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі]], актыўна ўдзельнічалі ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. [[19 ліпеня]] [[1866]] г. федэральныя ўлады ЗША прымусілі прадстаўнікоў нацыі чэрокі ў Аклахоме падпісаць новы дагавор<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0942.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1866]</ref>, паводле якога вызваляліся рабы. Стварэнне асобнага штата Аклахома прывяло да спрэчак аб магчымасці існавання нацыянальнага ўрада. Правадыры чэрокі адстойвалі ідэю стварэння асобнага індзейскага [[Штат Секвоя|штата Секвоя]]<ref>[http://bigthink.com/strange-maps/147-the-stillborn-state-of-sequoyah Sequoyah, the Stillborn State for Native Americans]</ref>. У [[1907]] г. праблема была вырашана праз саюзны дагавор з штатам Аклахома.
У [[Грамадзянская вайна ў ЗША|Грамадзянскую вайну ў ЗША]] большасць чэрокі падтрымала [[Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі]], актыўна ўдзельнічала ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. [[19 ліпеня]] [[1866]] г. федэральныя ўлады ЗША прымусілі прадстаўнікоў нацыі чэрокі ў Аклахоме падпісаць новы дагавор<ref>[http://digital.library.okstate.edu/kappler/vol2/treaties/che0942.htm TREATY WITH THE CHEROKEE, 1866]</ref>, паводле якога вызваляліся рабы. Стварэнне асобнага штата Аклахома прывяло да спрэчак аб магчымасці існавання нацыянальнага ўрада. Правадыры чэрокі адстойвалі ідэю стварэння асобнага індзейскага [[Штат Секвоя|штата Секвоя]]<ref>[http://bigthink.com/strange-maps/147-the-stillborn-state-of-sequoyah Sequoyah, the Stillborn State for Native Americans]</ref>. У [[1907]] г. праблема была вырашана праз саюзны дагавор з штатам Аклахома.


Многія чэрокі прымалі ўдзел у [[Першая сусветная вайна|I Сусветнай вайне]] і [[Другая сусветная вайна|II Сусветнай вайне]] ў складзе [[Армія ЗША|арміі ЗША]]. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША.
Многія чэрокі прымалі ўдзел у [[Першая сусветная вайна|I Сусветнай вайне]] і [[Другая сусветная вайна|II Сусветнай вайне]] ў складзе [[Армія ЗША|арміі ЗША]]. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША.


У [[2007]] г. была прынята папраўка ў Канстытуцыю нацыі чэрокі<ref>[https://indiancountrymedianetwork.com/news/citizenship-denied-the-latest-in-the-cherokee-freedmen-saga/ Citizenship Denied: The Latest in the Cherokee Freedmen Saga]</ref>, згодна якой яе грамадзянамі могуць быць толькі тыя, хто мае продкаў чэрокі. У выніку 2800 чалавек, пераважна нашчадкаў рабоў, былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў і прывілегій нацыі чэрокі.
У [[2007]] г. была прынята папраўка ў Канстытуцыю нацыі чэрокі<ref>[https://indiancountrymedianetwork.com/news/citizenship-denied-the-latest-in-the-cherokee-freedmen-saga/ Citizenship Denied: The Latest in the Cherokee Freedmen Saga]</ref>, згодна якой яе грамадзянамі могуць быць толькі тыя, хто мае продкаў чэрокі. У выніку 2800 чалавек, пераважна нашчадкаў рабоў, былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў і прывілегій нацыі чэрокі.


== Культура ==
== Культура ==


=== Традыцыйныя заняткі ===
=== Традыцыйныя заняткі ===
Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное [[земляробства]], [[паляванне]] і [[рыбалоўства]]. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі [[кукуруза|кукурузу]], [[бабовыя]], [[сланечнік]], [[гарбуз]]ы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі — [[Яблыня|яблыні]], [[:ru:Коровий горох|вігну]], [[батат]], пачалі трымаць свойскую жывёлу<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/agriculture/cherokee-agriculture Cherokee Agriculture]</ref>.
Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное [[земляробства]], [[паляванне]] і [[рыбалоўства]]. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі [[кукуруза|кукурузу]], [[бабовыя]], [[сланечнік]], [[гарбуз]]ы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі — [[Яблыня|яблыні]], [[:ru:Коровий горох|вігну]], [[батат]], пачалі трымаць свойскую жывёлу<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/agriculture/cherokee-agriculture Cherokee Agriculture]</ref>.


Паляванне было мужчынскім заняткам. У [[лес|лясной]] [[гара|горнай]] мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай [[зброя]]й, не прызначанай для вайны, звычайна [[лук]]ам і [[страла|стрэламі]], а таксама [[дзіда]]мі<ref>[http://sciencing.com/cherokee-hunting-traditions-8801.html Cherokee Hunting Traditions]</ref>. Дзідамі таксама білі рыбу.
Паляванне было мужчынскім заняткам. У [[лес|лясной]] [[гара|горнай]] мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай [[зброя]]й, не прызначанай для вайны, звычайна [[лук]]ам і [[страла|стрэламі]], а таксама [[дзіда]]мі<ref>[http://sciencing.com/cherokee-hunting-traditions-8801.html Cherokee Hunting Traditions]</ref>. Дзідамі таксама білі рыбу.


Да з'яўлення еўрапейцаў [[рамяство]] ня вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся [[кераміка|керамічнымі]] вырабамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/pottery Pottery]</ref>, плеценымі [[кошык]]амі з падвойнымі сценкамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/basket-weaving Basket Weaving]</ref>, мастацкім разьбярствам<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/carving Carving]</ref>, пацеркамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/beadwork Beadwork]</ref>.
Да з'яўлення еўрапейцаў [[рамяство]] не вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся [[кераміка|керамічнымі]] вырабамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/pottery Pottery]</ref>, плеценымі [[кошык]]амі з падвойнымі сценкамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/basket-weaving Basket Weaving]</ref>, мастацкім разьбярствам<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/carving Carving]</ref>, пацеркамі<ref>[http://www.blueridgeheritage.com/heritage/cherokee/cherokee-crafts/beadwork Beadwork]</ref>.


=== Жытло ===
=== Жытло ===
Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных [[вёска]]х. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было выдаткаваць 1 дзень на шлях<ref>[http://www.native-net.org/tribes/cherokee-indians.html Cherokee Indians]</ref>. Некаторыя вёскі мелі [[гісторыя|гісторыю]], якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся [[рэлігія|сакральныя]] цэнтры, накшталт прыродных [[пячора|пячор]] і штучных стадолаў. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную [[сям'я|сям'ю]], і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы<ref>[http://www.tulane.edu/~crodning/rodning2011B.pdf HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS]</ref>. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Architecture]</ref>.
Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных [[вёска]]х. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было патраціць 1 дзень на шлях<ref>[http://www.native-net.org/tribes/cherokee-indians.html Cherokee Indians]</ref>. Некаторыя вёскі мелі [[гісторыя|гісторыю]], якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся [[рэлігія|сакральныя]] цэнтры, накшталт прыродных [[пячора|пячор]] і штучных стадол. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную [[сям'я|сям'ю]], і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы<ref>[http://www.tulane.edu/~crodning/rodning2011B.pdf HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS]</ref>. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Architecture]</ref>.


Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. [[Каркас]] сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла месціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў [[1804]] г.<ref>[http://quatr.us/northamerica/after1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Towns]</ref> Ён уяўляе сабою тыповую плантатарскую сядзібу, каля якой калісьці месціліся [[драўніна|драўляныя]] хаціны для неграў-рабоў.
Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. [[Каркас]] сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла мясціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў [[1804]] г.<ref>[http://quatr.us/northamerica/after1500/architecture/cherokee.htm Cherokee Towns]</ref> Ён уяўляе сабою тыповую плантатарскую сядзібу, каля якой калісьці мясціліся [[драўніна|драўляныя]] хаціны для неграў-рабоў.


=== Вопратка ===
=== Вопратка ===
[[Выява:Cherokee Indians, Cherokee Indian Reservation, North Carolina (5756036260).jpg|thumb|Чэрокі [[штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]] ў нацыянальнай вопратцы, [[1830]] г.]]
[[Выява:Cherokee Indians, Cherokee Indian Reservation, North Carolina (5756036260).jpg|thumb|Чэрокі [[штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]] ў нацыянальнай вопратцы, [[1830]] г.]]
Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі [[вопратка|вопратку]] са [[скура|скур]], драўнянай [[кара, біялогія|кары]] і нітак<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/clothing/cherokee.htm Cherokee clothing]</ref>. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі падчас жалобы.
Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі [[вопратка|вопратку]] са [[скура|скур]], драўнянай [[кара, біялогія|кары]] і нітак<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/clothing/cherokee.htm Cherokee clothing]</ref>. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі ў час жалобы.


Вопратка адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду [[Дарога слёз|дарогі слёз]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/Cherokee-Arts/Cherokee-Clothing Cherokee Clothing]</ref>. Жаночае адзенне ўключала [[спадніца|спадніцу]] з кавалкаў [[тканіны|тканін]] з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выманне для таго, каб наіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя [[кашуля]] таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён.
Вопратка адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду [[Дарога слёз|дарогі слёз]]<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/Cherokee-Arts/Cherokee-Clothing Cherokee Clothing]</ref>. Жаночае адзенне ўключала [[спадніца|спадніцу]] з кавалкаў [[тканіны|тканін]] з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выемка для таго, каб насіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя [[кашуля]] таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён.


Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і [[пацеркі|пацеркамі]]. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з [[Англія|англійскімі]] каланістамі, якія карысталіся [[алганкіны|алганкінскімі]] [[вампум]]амі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове [[19 стагоддзе|XIX]] ст.<ref>[http://didatinehiulanigida.weebly.com/tsalagi-clothing.html Tsalagi Clothing — Tsalagi Journey]</ref> Чэрокі не апраналі галаўных убораў. Мужчыны ўпрыгожваліся [[татуіроўка]]мі, падчас вайны — [[кветка]]мі.
Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і [[пацеркі|пацеркамі]]. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з [[Англія|англійскімі]] каланістамі, якія карысталіся [[алганкіны|алганкінскімі]] [[вампум]]амі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове [[19 стагоддзе|XIX]] ст.<ref>[http://didatinehiulanigida.weebly.com/tsalagi-clothing.html Tsalagi Clothing — Tsalagi Journey]</ref> Чэрокі не апраналі галаўных убораў. Мужчыны ўпрыгожваліся [[татуіроўка]]мі, у час вайны — [[кветка]]мі.


=== Кухня ===
=== Кухня ===
Аснову традыцыйнай [[кулінарыя|кухні]] чэрокі складалі стравы з [[кукуруза|кукурузы]] і [[бабовыя|бабовых]]. З кукурузы звычайна рабілі маленькія [[бліны|блінцы]], а бабовыя смажылі, ужывалі ў [[суп]]ах і [[рагу]]. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага [[папкорн]]а. Шырока ўжывалі дзікарослыя расліны — [[Цыбуля рэпчатая|цыбулю]], [[чарніцы]], [[Ажына|ажыну]], [[Жолуд|жалуды]], [[каштан]]ы і інш<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/food/cherokee.htm Cherokee Food]</ref>. Пераважна елі [[мяса]], здабытае падчас [[паляванне|палявання]], — [[алені|аленяў]], [[Індык свойскі|індыкоў]], [[Трусы, жывёлы|трусоў]]. Рыбаловы лавілі [[рыбы|рыбу]] і [[чарапахі|чарапах]]. Зранку жанчыны збіралі вакол паселішчаў [[малюскі|малюскаў]], якіх смажылі, або дадавалі ў рагу. [[Алкагольныя напоі|Алкагольны напой]] — брагу з дзікіх раслін, вядомую сярод каланістаў як «чорнае пітво»<ref>[http://cherokeeregistry.com/black_drink.pdf Black drink]</ref>, — пілі выключна ў сакральных мэтах.
Аснову традыцыйнай [[кулінарыя|кухні]] чэрокі складалі стравы з [[кукуруза|кукурузы]] і [[бабовыя|бабовых]]. З кукурузы звычайна рабілі маленькія [[бліны|блінцы]], а бабовыя смажылі, ужывалі ў [[суп]]ах і [[рагу]]. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага [[папкорн]]а. Шырока ўжывалі дзікарослыя расліны — [[Цыбуля рэпчатая|цыбулю]], [[чарніцы]], [[Ажына|ажыну]], [[Жолуд|жалуды]], [[каштан]]ы і інш<ref>[http://quatr.us/northamerica/before1500/food/cherokee.htm Cherokee Food]</ref>. Пераважна елі [[мяса]], здабытае на [[паляванне|паляванні]], — [[алені|аленяў]], [[Індык свойскі|індыкоў]], [[Трусы, жывёлы|трусоў]]. Рыбаловы лавілі [[рыбы|рыбу]] і [[чарапахі|чарапах]]. Зранку жанчыны збіралі вакол паселішчаў [[малюскі|малюскаў]], якіх смажылі, або дадавалі ў рагу. [[Алкагольныя напоі|Алкагольны напой]] — брагу з дзікіх раслін, вядомую сярод каланістаў як «чорнае пітво»<ref>[http://cherokeeregistry.com/black_drink.pdf Black drink]</ref>, — пілі выключна ў рытуальных мэтах.


Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу — маленькую [[сабака свойскі|сабаку]]. Яе мяса лічылася ядомым. З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. з'явіліся і іншыя свойскія жывёлы — [[карова|каровы]], [[Свойская свіння|свінні]], [[Каза свойская|козы]], [[Курыца|куры]]. Чэрокі перанялі вырошчванне [[дыня|дынь]], [[абрыкос]]аў, [[батат]]а, [[арахіс]]а<ref>[http://visitcherokeenc.com/cherokee-food/ What Traditional and Modern Food Do the Cherokee Indians Eat?]</ref>, што разнастаіла традыцыйныя стравы.
Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу — маленькую [[сабака свойскі|сабаку]]. Яе мяса лічылася ядомым. З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. з'явіліся і іншыя свойскія жывёлы — [[карова|каровы]], [[Свойская свіння|свінні]], [[Каза свойская|козы]], [[Курыца|куры]]. Чэрокі перанялі вырошчванне [[дыня|дынь]], [[абрыкос]]аў, [[батат]]а, [[арахіс]]а<ref>[http://visitcherokeenc.com/cherokee-food/ What Traditional and Modern Food Do the Cherokee Indians Eat?]</ref>, што зрабіла традыцыйныя стравы больш разнастайнымі.


У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны [[хлеб]], мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя [[арэх]]і<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/CookBook CookBook]</ref>.
У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны [[хлеб]], мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя [[арэх]]і<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/CookBook CookBook]</ref>.
Радок 70: Радок 70:
=== Грамадства ===
=== Грамадства ===
[[Выява:Flag of the Cherokee Nation.svg|thumb|Сцяг нацыі чэрокі]]
[[Выява:Flag of the Cherokee Nation.svg|thumb|Сцяг нацыі чэрокі]]
Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук [[шлюб]]нага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных [[сям'я|сем'яў]]. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да рода жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонке. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да рода сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай<ref>[http://nativeamericannetroots.net/diary/2207 The Traditional Cherokee Family]</ref>. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі [[земляробства]], займаліся [[рамяство|рамёствамі]], удзельнічалі ў кіраванні [[вёска]]мі і нават ў [[вайна|ваенных]] дзеяннях<ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-sampler/1882 Cherokee women]</ref>.
Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук [[шлюб]]нага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных [[сям'я|сямей]]. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да роду жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонцы. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да роду сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай<ref>[http://nativeamericannetroots.net/diary/2207 The Traditional Cherokee Family]</ref>. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі [[земляробства]], займаліся [[рамяство|рамёствамі]], удзельнічалі ў кіраванні [[вёска]]мі і нават ў [[вайна|ваенных]] дзеяннях<ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-sampler/1882 Cherokee women]</ref>.


Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя [[вёска|вёскі]] чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны<ref>[http://www.everyculture.com/North-America/Cherokee-Sociopolitical-Organization.html Cherokee — Sociopolitical Organization]</ref>. Жыхары вёскі складалі асобную абшчыну, якая валодала землямі і паляўнічымі тэрыторыямі. Заўважны ўплыў меўся ў правадыроў — харызматычных лідараў, чыя улада не мала сталага характара і не перадавалася па спадчыне. Да [[19 стагоддзе|XIX]] ст. прыватная маёмасць на зямлю не была вядома, аднак у канцы XIX ст. была замацавана заканадаўствам.
Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя [[вёска|вёскі]] чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны<ref>[http://www.everyculture.com/North-America/Cherokee-Sociopolitical-Organization.html Cherokee — Sociopolitical Organization]</ref>. Жыхары вёскі складалі асобную абшчыну, якая валодала землямі і паляўнічымі тэрыторыямі. Заўважны ўплыў мелі правадыры — харызматычныя лідары, чыя улада не мела пастаяннага характару і не перадавалася па спадчыне. Да [[19 стагоддзе|XIX]] ст. прыватная маёмасць на зямлю не была вядома, аднак у канцы XIX ст. была замацавана заканадаўствам.


У [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. пад уплывам [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол [[манархія|манархіі]] правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]]. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае [[дзяржава|дзяржаўнае]] кіраванне фактычна распалася. У другой палове [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і [[Метысы|метысаў]], нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут [[рабства]]. Пасля паражэння ад [[ЗША|амерыканцаў]] падчас [[Вайна за незалежнасць ЗША|рэвалюцыі]] чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[1827]] г., якая абвяшчала [[нацыя|нацыю]] чэрокі і рэспубліканскую форму кіравання<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>. Аднак інтэграцыя не была поўнай, паколькі нацыі чэрокі фактычна не падпарадкоўваліся так званыя заходнія чэрокі і частка ўсходніх чэрокі [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Нават у нашы дні яны складаюць дзве асобныя групы, прызнаныя федэральнымі ўладамі ЗША.
У [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. пад уплывам [[Вялікабрытанія|брытанцаў]] адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол [[манархія|манархіі]] правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў [[Штат Тэнесі|Тэнесі]]. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае [[дзяржава|дзяржаўнае]] кіраванне фактычна распалася. У другой палове [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і [[Метысы|метысаў]], нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут [[рабства]]. Пасля паражэння ад [[ЗША|амерыканцаў]] у час [[Вайна за незалежнасць ЗША|рэвалюцыі]] чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай [[Канстытуцыя|Канстытуцыі]] [[1827]] г., якая абвяшчала [[нацыя|нацыю]] чэрокі і рэспубліканскую форму кіравання<ref>[https://arts-sciences.und.edu/native-media-center/_files/docs/1803-1860/1827cherokeeconstitution.pdf CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION]</ref>. Аднак інтэграцыя не была поўнай, паколькі нацыі чэрокі фактычна не падпарадкоўваліся так званыя заходнія чэрокі і частка ўсходніх чэрокі [[Штат Паўночная Караліна|Паўночнай Караліны]]. Нават у нашы дні яны складаюць дзве асобныя групы, прызнаныя федэральнымі ўладамі ЗША.


=== Ваенная справа ===
=== Ваенная справа ===
[[Выява:AmCyc Cherokees - a Cherokee.jpg|thumb|Воін-чэрокі]]
[[Выява:AmCyc Cherokees - a Cherokee.jpg|thumb|Воін-чэрокі]]
З канца [[17 стагоддзе|XVII]] ст., калі пачалася [[пісьмо]]вая [[гісторыя]] чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з [[Францыя]]й, пазней ваявалі з [[ЗША|амерыканскімі]] пасяленцамі і [[Армія ЗША|арміяй ЗША]]. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя [[каноэ]] для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная [[зброя]] выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся [[дзіда]]мі, дроцікамі з атручаным навершам, [[сякера]]мі, [[тамагаўк]]амі, баявымі молатамі і г. д.<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/Cherokee-Weapons Cherokee Weapons]</ref> З другой паловы [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. была шырока распаўсюджана [[агнястрэльная зброя]], але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў [[рытуал]]ьных мэтах.
З канца [[17 стагоддзе|XVII]] ст., калі пачалася [[пісьмо]]вая [[гісторыя]] чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з [[Францыя]]й, пазней ваявалі з [[ЗША|амерыканскімі]] пасяленцамі і [[Армія ЗША|арміяй ЗША]]. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя [[каноэ]] для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная [[зброя]] выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся [[дзіда]]мі, дроцікамі з атручаным наканечнікам, [[сякера]]мі, [[тамагаўк]]амі, баявымі молатамі і г. д.<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/Cherokee-Weapons Cherokee Weapons]</ref> З другой паловы [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. была шырока распаўсюджана [[агнястрэльная зброя]], але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў [[рытуал]]ьных мэтах.


Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, падчас рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. Падчас вайны над вёскай паднімалі чырвоны [[сцяг]]. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся [[танец|танцамі]] з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшэлонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую — яго лепшы намеснік, трэцюю — галоўны аратар правадыра, чацьвёртую — ваенны [[шаман]] з памагатымі. Апошняя група нясла рытуальны агмень. Групы суправаджалі па 4 выведніка. Падчас бою чэрокі імкнуліся ўступаць у рукапашную сутычку. Пасля вяртання з вайны воіны перадавалі трафеі сваім жонкам, а потым праходзілі рытуал ачышчэння<ref>[http://thomaslegion.net/cherokee_indians_weapons_war_and_warfare.html Cherokee Indians: Weapons, War, and Warfare]</ref>.
Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, у час рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. У час вайны над вёскай паднімалі чырвоны [[сцяг]]. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся [[танец|танцамі]] з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшалонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую — яго лепшы намеснік, трэцюю — галоўны аратар правадыра, чацвёртую — ваенны [[шаман]] з памагатымі. Апошняя група несла рытуальны агмень. Групы суправаджалі па 4 разведчыкі. У баі чэрокі імкнуліся ўступаць у рукапашную сутычку. Пасля вяртання з вайны воіны перадавалі трафеі сваім жонкам, а потым праходзілі рытуал ачышчэння<ref>[http://thomaslegion.net/cherokee_indians_weapons_war_and_warfare.html Cherokee Indians: Weapons, War, and Warfare]</ref>.


=== Гульні ===
=== Гульні ===
Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да [[паляванне|палявання]], а дзяўчат — да працы ў гаспадарцы. Меліся дзіцячыя [[лялька|лялькі]]<ref>[http://www.forsyth.k12.ga.us/cms/lib3/GA01000373/Centricity/Domain/94/documents/cherokee.htm Cherokee Indians]</ref>.
Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да [[паляванне|палявання]], а дзяўчат — да працы ў гаспадарцы. Меліся дзіцячыя [[лялька|лялькі]]<ref>[http://www.forsyth.k12.ga.us/cms/lib3/GA01000373/Centricity/Domain/94/documents/cherokee.htm Cherokee Indians]</ref>.


Сярод дарослых былі распаўсюджаны 2 [[рытуал]]ьныя [[гульня|гульні]]. Першая ''талудза'' уяўляла сабою кіданне шасці [[куб]]ікаў у [[кошык]], мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя [[свята|святы]]. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>.
Сярод дарослых былі распаўсюджаны дзве [[рытуал]]ьныя [[гульня|гульні]]. Першая ''талудза'' уяўляла сабою кіданне шасці [[куб]]ікаў у [[кошык]], мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя [[свята|святы]]. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>.


Другая гульня — форма [[лакрос]]а, калі кіем перасоўвалі па полю [[шар]]ы<ref>[http://www.pitlanemagazine.com/cultures/cherokee-games-stickball-marbles.html Cherokee Games Stickball Marbles]</ref>. Лічыцца, што гульня магла быць запазычана ў белых перасяленцаў. У [[18 стагоддзе|XVII]]I ст. яна была вельмі папулярнай сярод мужчын рознага ўзросту. Шары выраблялі з [[мармур]]у, аднак, здаралася, гулялі [[мушкет]]амі з [[свінец|свінцовымі]] шарамі<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>.
Другая гульня — форма [[лакрос]]а, калі кіем перасоўвалі па полю [[шар]]ы<ref>[http://www.pitlanemagazine.com/cultures/cherokee-games-stickball-marbles.html Cherokee Games Stickball Marbles]</ref>. Лічыцца, што гульня магла быць запазычана ў белых перасяленцаў. У [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. яна была вельмі папулярнай сярод мужчын рознага ўзросту. Шары выраблялі з [[мармур]]у, аднак, здаралася, гулялі [[мушкет]]амі са [[свінец|свінцовымі]] шарамі<ref>[https://www.penn.museum/sites/expedition/formal-games-in-the-cherokee-ritual-cycle Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle]</ref>.


=== Фальклор ===
=== Фальклор ===
Вусная народная творчасць чэрокі багата на [[міф]]ы, [[казка|казкі]], [[легенда|легенды]], [[гісторыя|гістарычныя]] паданні, у якіях дзейнічаюць духі [[прырода|прыроды]], гіганты, рагаты [[цмок]] Уктэна, вялізарныя драпежныя [[птушкі]] ''тлаівах'', добразычлівыя чалавекападобныя духі ''юнві ўісты'' і г. д.<ref>[http://www.native-languages.org/cherokee-legends.htm Native Languages of the Americas: Tsalagi/Cherokee Legends, Myths, and Stories]</ref> Адметны след у [[фальклор]]най спадчыне заставіла [[дарога слёз]].
Вусная народная творчасць чэрокі багата на [[міф]]ы, [[казка|казкі]], [[легенда|легенды]], [[гісторыя|гістарычныя]] паданні, у якіх дзейнічаюць духі [[прырода|прыроды]], гіганты, рагаты [[цмок]] Уктэна, вялізарныя драпежныя [[птушкі]] ''тлаівах'', добразычлівыя чалавекападобныя духі ''юнві ўісты'' і г. д.<ref>[http://www.native-languages.org/cherokee-legends.htm Native Languages of the Americas: Tsalagi/Cherokee Legends, Myths, and Stories]</ref> Адметны след у [[фальклор]]най спадчыне пакінула [[дарога слёз]].


Народная [[музыка]] звычайна суправаджалася [[вакал]]ьнымі спевамі. Распаўсюджаныя [[музычныя інструменты]] — трубы, флейты, барабаны, ляскоткі, свістулькі, бразготкі з гарбуза. Пад уплывам еўрапейцаў чэрокі ўпадабалі скрыпку і харавыя спевы<ref>[http://visitcherokeenc.com/cherokee-music/ The Evolution of Cherokee Music]</ref>. У нашы дні сярод чэрокі маюцца прафесійныя [[опера|оперныя]] выканаўцы. Старажытныя [[танец|танцы]] практычна не захаваліся<ref>[http://www.encyclopedia.com/history/united-states-and-canada/north-american-indigenous-peoples/cherokees Cherokees facts, information, pictures]</ref>. У нашы дні фальклорныя танцавальныя групы чэрокі выкарыстоўваюць агульныя традыцыі рытуальных танцаў [[Паўночная Амерыка|паўночнаамерыканскіх]] індзейцаў.
Народная [[музыка]] звычайна суправаджалася [[вакал]]ьнымі спевамі. Распаўсюджаныя [[музычныя інструменты]] — трубы, флейты, барабаны, ляскоткі, свістулькі, бразготкі з гарбуза. Пад уплывам еўрапейцаў чэрокі ўпадабалі скрыпку і харавыя спевы<ref>[http://visitcherokeenc.com/cherokee-music/ The Evolution of Cherokee Music]</ref>. У нашы дні сярод чэрокі маюцца прафесійныя [[опера|оперныя]] выканаўцы. Старажытныя [[танец|танцы]] практычна не захаваліся<ref>[http://www.encyclopedia.com/history/united-states-and-canada/north-american-indigenous-peoples/cherokees Cherokees facts, information, pictures]</ref>. У нашы дні фальклорныя танцавальныя групы чэрокі выкарыстоўваюць агульныя традыцыі рытуальных танцаў [[Паўночная Амерыка|паўночнаамерыканскіх]] індзейцаў.
Радок 96: Радок 96:
== Мова ==
== Мова ==
{{main|Чэрокі, мова}}
{{main|Чэрокі, мова}}
Родная [[чэрокі, мова|мова чэрокі]] адносіцца да [[Іракезскія мовы|іракезскай групы моў]]. Вылучылася як самастойная каля 4000 - 3500 гадоў таму<ref>[http://carla.umn.edu/conferences/past/immersion2008/documents/Peter_L_CherokeeNation.pdf The Cherokee Nation and its Language]</ref>.
Родная [[чэрокі, мова|мова чэрокі]] адносіцца да [[Іракезскія мовы|іракезскай групы моў]]. Вылучылася як самастойная каля 4000 — 3500 гадоў назад<ref>[http://carla.umn.edu/conferences/past/immersion2008/documents/Peter_L_CherokeeNation.pdf The Cherokee Nation and its Language]</ref>.


Першыя запісы слоў на ёй з'явіліся ў [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. Каля [[1821]] г. [[Секвоя, правадыр чэрокі|правадыр Секвоя]] прапанаваў арыгінальнае [[складовае пісьмо]], створанае ім на аснове [[лацінскі алфавіт|лацінкі]]<ref>[https://www.nlm.nih.gov/nativevoices/timeline/270.html 1821: Sequoyah’s syllabary makes written Cherokee possible]</ref><ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-newnation/4530 The Cherokee language and syllabary]</ref>. У [[1828]] г. пачала выдавацца першая [[газета]] амерыканскіх [[індзейцы|індзейцаў]] "[[:en:Cherokee Phoenix|Cherokee Phoenix]]"<ref>[http://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/serial?id=cherokeephoenix Cherokee Phoenix]</ref> на [[англійская мова|англійскай мове]] і мове чэрокі.
Першыя запісы слоў на ёй з'явіліся ў [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. Каля [[1821]] г. [[Секвоя, правадыр чэрокі|правадыр Секвоя]] прапанаваў арыгінальнае [[складовае пісьмо]], створанае ім на аснове [[лацінскі алфавіт|лацініцы]]<ref>[https://www.nlm.nih.gov/nativevoices/timeline/270.html 1821: Sequoyah's syllabary makes written Cherokee possible]</ref><ref>[http://www.learnnc.org/lp/editions/nchist-newnation/4530 The Cherokee language and syllabary]</ref>. У [[1828]] г. пачала выдавацца першая [[газета]] амерыканскіх [[індзейцы|індзейцаў]] «[[:en:Cherokee Phoenix|Cherokee Phoenix]]»<ref>[http://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/serial?id=cherokeephoenix Cherokee Phoenix]</ref> на [[англійская мова|англійскай мове]] і мове чэрокі.


У [[2000]] г. у [[Штат Аклахома|Аклахоме]] было выяўлена толькі 10 000 чалавек, якія размаўлялі на мове чэрокі<ref>[http://www.hpaied.org/sites/default/files/publications/Cherokee%20Language%20Revitalization%20Project.pdf The Cherokee Language Revitalization Project]</ref>. З [[2005]] г. дзейнічае праграма адраджэння мовы чэрокі<ref>[http://cherokeepreservation.org/what-we-do/cultural-preservation/cherokee-language/ Cherokee Language]</ref>. Яна ўключае пашырэнне магчымасцяў вывучэння і выкарыстання мовы праз адукацыю, [[СМІ]], сучасныя электронныя прылады.
У [[2000]] г. у [[Штат Аклахома|Аклахоме]] было выяўлена толькі 10 000 чалавек, якія размаўлялі на мове чэрокі<ref>[http://www.hpaied.org/sites/default/files/publications/Cherokee%20Language%20Revitalization%20Project.pdf The Cherokee Language Revitalization Project]</ref>. З [[2005]] г. дзейнічае праграма адраджэння мовы чэрокі<ref>[http://cherokeepreservation.org/what-we-do/cultural-preservation/cherokee-language/ Cherokee Language]</ref>. Яна ўключае пашырэнне магчымасцей вывучэння і выкарыстання мовы праз адукацыю, [[СМІ]], сучасныя электронныя прылады.


== Рэлігія ==
== Рэлігія ==
Традыцыйная [[рэлігія]] чэрокі спалучае рысы [[монатэізм]]у і [[анімізм]]у. Чэрокі шануюць [[бог]]а-творцу ''Унетланв'і''<ref>[http://www.native-languages.org/morelegends/unetlanvhi.htm Legendary Native American Figures: Unetlanvhi (Ouga)]</ref>, а таксама шматлікіх духаў, якія ўвасабляюць [[прырода|прыроду]] або фантастычных [[казка|казачных]] істот. [[Міфалогія]] падзяляла сусвет на тры часткі, людзі і жывёлы памяшчаліся ў прамежкавы. Забойства жывёл не лічылася вялікім грахом, паколькі душы жывёл могуць адраджацца<ref>[http://www.philtar.ac.uk/encyclopedia/nam/cherok.html Cherokee Religion]</ref>. Чэрокі верылі ў [[магія|магію]] і чараўнікоў. Звычайна чарадзеям была жанчына. Вылучаліся магутныя чарадзейкі і меней уплывовыя злыя чарадзейкі. Ім супрацьстаялі [[шаманізм|шаманы]], асноўны занятак якіх, аднак, абмяжоўваўся лекарскай справай<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/The-Traditional-Belief-System The Traditional Belief System]</ref>. Арганізацыяй [[рытуал]]аў займаюцца старэйшыны і правадыры.
Традыцыйная [[рэлігія]] чэрокі спалучае рысы [[монатэізм]]у і [[анімізм]]у. Чэрокі шануюць [[бог]]а-творцу ''Унетланв'і''<ref>[http://www.native-languages.org/morelegends/unetlanvhi.htm Legendary Native American Figures: Unetlanvhi (Ouga)]</ref>, а таксама шматлікіх духаў, якія ўвасабляюць [[прырода|прыроду]] або фантастычных [[казка|казачных]] істот. [[Міфалогія]] падзяляла сусвет на тры часткі, людзі і жывёлы памяшчаліся ў прамежкавы. Забойства жывёл не лічылася вялікім грахом, паколькі душы жывёл могуць адраджацца<ref>[http://www.philtar.ac.uk/encyclopedia/nam/cherok.html Cherokee Religion]</ref>. Чэрокі верылі ў [[магія|магію]] і чараўнікоў. Звычайна чарадзеем была жанчына. Вылучаліся магутныя чарадзейкі і меней уплывовыя злыя чарадзейкі. Ім супрацьстаялі [[шаманізм|шаманы]], асноўны занятак якіх, аднак, абмяжоўваўся лекарскай справай<ref>[http://www.cherokee.org/About-The-Nation/Culture/General/The-Traditional-Belief-System The Traditional Belief System]</ref>. Арганізацыяй [[рытуал]]аў займаюцца старэйшыны і правадыры.


З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. сярод чэрокі актыўна распаўсюджвалася [[хрысціянства]], пераважна [[пратэстантызм]]. Місіянеры адыгралі значную ролю ў "акультурацыі", абаранялі чэрокі ў канфліктах з [[ЗША]]. У [[1823]] г. сярод чэрокі ўзнік пратэстанцкі [[хіліялізм|хіліялістычны]] рух<ref>[http://www.huffingtonpost.com/rev-dr-randy-s-woodley/trail-of-tears-and-christianity-truth_b_1920921.html The Truth About the Trail of Tears and Christianity]</ref>. У нашы дні многія чэрокі працягваюць прытрымлівацца старажытных вераванняў, аднак хрысціянства аказвае моцны ўплыў на вернікаў. Вылучаюцца некалькі хрысціянскіх кангрэгацый [[Баптызм|баптыстаў]], [[:be-tarask:Цэрквы Хрыстовыя|аднаўленцаў]], [[Евангельскія хрысціяне|евангелістаў]] і інш.<ref>[http://www.cherokeecoc.org Cherokee Church of Christ]</ref><ref>[http://www.cherokeechurch.org First Baptist Chruch of Cherokee]</ref><ref>[http://www.cherokeebaptistchurch.org Cherokee Baptist Church]</ref><ref>[http://www.cherokeenazarene.org Cherokee Church of the Nazarene]</ref>
З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. сярод чэрокі актыўна распаўсюджвалася [[хрысціянства]], пераважна [[пратэстантызм]]. Місіянеры адыгралі значную ролю ў «акультурванні», абаранялі чэрокі ў канфліктах з [[ЗША]]. У [[1823]] г. сярод чэрокі ўзнік пратэстанцкі [[хіліялізм|хіліялістычны]] рух<ref>[http://www.huffingtonpost.com/rev-dr-randy-s-woodley/trail-of-tears-and-christianity-truth_b_1920921.html The Truth About the Trail of Tears and Christianity]</ref>. У нашы дні многія чэрокі працягваюць прытрымлівацца старажытных вераванняў, аднак хрысціянства аказвае моцны ўплыў на вернікаў. Вылучаюцца некалькі хрысціянскіх кангрэгацый [[Баптызм|баптыстаў]], [[:be-tarask:Цэрквы Хрыстовыя|аднаўленцаў]], [[Евангельскія хрысціяне|евангелістаў]] і інш.<ref>[http://www.cherokeecoc.org Cherokee Church of Christ]</ref><ref>[http://www.cherokeechurch.org First Baptist Chruch of Cherokee]</ref><ref>[http://www.cherokeebaptistchurch.org Cherokee Baptist Church]</ref><ref>[http://www.cherokeenazarene.org Cherokee Church of the Nazarene]</ref>


== Выдатныя прадстаўнікі ==
== Выдатныя прадстаўнікі ==
Чэрокі вядуць адлік сваяцтва па [[маці|матчынай]] лініі, таму далучаюць да сваіх прадстаўнікоў тых, хто мае прадкаў сярод жанчын-чэрокі. Сярод іх:
Чэрокі вядуць адлік сваяцтва па [[маці|матчынай]] лініі, таму далучаюць да сваіх прадстаўнікоў тых, хто мае продкаў сярод жанчын-чэрокі. Сярод іх:
* [[Секвоя, правадыр чэрокі|Секвоя]] — вынаходнік арыгінальнага [[пісьмо|пісьма]] чэрокі
* [[Секвоя, правадыр чэрокі|Секвоя]] — вынаходнік арыгінальнага [[пісьмо|пісьма]] чэрокі
* [[Кім Бейсінгер]] — [[ЗША|амерыканскі]] [[акцёр|актрыса]], лаўрэат прэмій «[[Оскар]]» і «[[Залаты глобус]]»
* [[Кім Бейсінгер]] — [[ЗША|амерыканскі]] [[акцёр|актрыса]], лаўрэат прэмій «[[Оскар]]» і «[[Залаты глобус]]»
Радок 114: Радок 114:
* [[:en:Val Kilmer|Вэл Кілмер]] — амерыканскі акцёр
* [[:en:Val Kilmer|Вэл Кілмер]] — амерыканскі акцёр
* [[Кевін Костнер]] — амерыканскі акцёр, кінапрадзюсар, рэжысёр і [[музыка]]нт
* [[Кевін Костнер]] — амерыканскі акцёр, кінапрадзюсар, рэжысёр і [[музыка]]нт
* [[:en:Burt Reynolds|Барт Рэйнальдс]] — амерыканскі акцёр і прадзюсар
* [[:en:Burt Reynolds|Барт Рэйнальдс]] — амерыканскі акцёр і прадзюсар
* [[Элвіс Прэслі]] — амерыканскі [[спявак]] і акцёр
* [[Элвіс Прэслі]] — амерыканскі [[спявак]] і акцёр
* [[:en:Steven Tyler|Стывен Тайлер]] — амерыканская спявачка і [[паэт]]ка
* [[:en:Steven Tyler|Стывен Тайлер]] — амерыканская спявачка і [[паэт]]ка
* [[Джымі Хендрыкс]] — выбітны амерыканскі [[гітарыст]], спявак і [[кампазітар]]
* [[Джымі Хендрыкс]] — выдатны амерыканскі [[гітарыст]], спявак і [[кампазітар]]
* [[Ціна Цёрнер]] — амерыканская спявачка, актрыса і [[танец|танцоўшчыца]]
* [[Ціна Цёрнер]] — амерыканская спявачка, актрыса і [[танец|танцоўшчыца]]
* [[:be-tarask:Кармэн Электра|Кармэн Электра]] — фотамадэль
* [[:be-tarask:Кармэн Электра|Кармэн Электра]] — фотамадэль
Радок 125: Радок 125:


== Літаратура ==
== Літаратура ==
* ''Anderson, W.A.'' [https://books.google.by/books?id=ow_Vjtta0YsC&printsec=frontcover&dq=Cherokee&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Cherokee Removal: Before and After] / William L. Anderson. - Athens, London: University of Georgia Press, 1992. — ISBN 9780820314822
* ''Anderson, W.A.'' [https://books.google.by/books?id=ow_Vjtta0YsC&printsec=frontcover&dq=Cherokee&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Cherokee Removal: Before and After] / William L. Anderson. — Athens, London: University of Georgia Press, 1992. — ISBN 9780820314822
* ''Perdue, Th.'' [https://books.google.by/books?id=HNR6RcvCJ8MC&printsec=frontcover&dq=Cherokee&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Cherokee Women: Gender and Culture Change, 1700-1835] / Theda Perdue. - Lincoln, London: U of Nebraska Press, 1998. — ISBN 0803235860
* ''Perdue, Th.'' [https://books.google.by/books?id=HNR6RcvCJ8MC&printsec=frontcover&dq=Cherokee&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Cherokee Women: Gender and Culture Change, 1700—1835] / Theda Perdue. — Lincoln, London: U of Nebraska Press, 1998. — ISBN 0803235860


== Спасылкі ==
== Спасылкі ==

Версія ад 14:20, 19 мая 2017

Чэрокі
(ᏣᎳᎩ)
Агульная колькасць 819105 (2010 г.)
Рэгіёны пражывання ЗША
Мова чэрокі
Рэлігія анімізм, монатэізм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы іракезы, натавэй

Чэрокі (саманазва: ᏣᎳᎩ, літаральна «сапраўдныя людзі») — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Жывуць пераважна ў штатах Аклахома, Паўночная Караліна, Паўднёвая Караліна, Тэнесі, Джорджыя. Агульная колькасць (2010 г.) — 819 105 чал.[1]

Чэрокі — адзін з нешматлікіх паўночнаамерыканскіх карэнных народаў, які карыстаецца арыгінальнай пісьменнасцю, складзенай правадыром Секвоем каля 1821 г.

Паходжанне

Чэрокі маюць агульнае паходжанне з іракезамі. Згодна іх паданням, яны перасяліліся ў рэгіён паўднёвых Апалачаў з іншых мясцін. Мяркуецца, што гэта перасяленне адбылося ў XIII ст. У нашы дні вылучаюць некалькі магчымых раёнаў фарміравання чэрокі — поўдзень ад Вялікіх азёр, рака Дэлавэр, паўночная плыня ракі Місісіпі. Некаторыя даследчыкі лічаць, што продкі чэрокі пражывалі ў Паўночнай Караліне здаўна і мелі дачыненне да стварэння мясцовай развітай культуры ручнога земляробства[2][3][4].

Гісторыя

Кантакты і гандлёвыя зносіны паміж чэрокі і англійскімі каланістамі Паўднёвай Караліны пачаліся ў другой палове XVII ст. У 1693 г. дэлегацыя чэрокі наведала Чарлстан у пошуках ваеннага саюзу[5]. Адмоўным вынікам першых кантактаў стала эпідэмія воспы ў 1697 г.[6] У 1714—1715 гг. чырокі ваявалі на баку брытанцаў супраць тускарора, у 1716 г. — супраць маскогі. У сувязі са скарачэннем насельніцтва для падтрымкі саюзніцкіх адносін у 1721 г. чэрокі саступілі каланістам свае землі ў Паўднёвай Караліне.

Найбольш актыўнымі гандлярамі, місіянерамі, прадстаўнікамі калоніі і каралеўскіх улад, якія ўзаемадзейнічалі з чэрокі, былі шатландцы. Многія з іх уступалі ў шлюбы з мясцовымі жанчынамі і жылі сярод індзейцаў[7]. У 1730 г. шатландцы Людовік Грант і Аляксандр Камінг упэўнілі Майтоя, правадыра паселішча Тэліка ў Тэнесі, прыняць тытул караля або імператара ўсіх чэрокі і садзейнічалі канцэнтрацыі ўлады ў яго руках[8]. Яго прадстаўнік Атакулакула, па нараджэнню алганкін, наведаў Лондан і заключыў з Георгам II пагадненне аб брытанскім пратэктараце дзяржавы чэрокі. У далейшым чэрокі актыўна падтрымлівалі брытанцаў у Сямігадовай вайне супраць Францыі і ў задушэнні індзейскага паўстання Пантыяка. У сваю чаргу брытанцы дапамаглі ім выйграць вайну супраць маскогі. Пасля сутычак паміж пасяленцамі Вірджыніі і Паўднёвай Караліны з чэрокі ў 1758—1761 гг. Георг III у 1763 г. забараніў каланістам перасяляцца за Апалачы[9]. Пазней гэтая забарона стала адной з прычын Амерыканскай рэвалюцыі.

Чэрокі ў Лондане, 1762 г.

Пасля абвяшчэння незалежнасці ЗША амерыканскія перасяленцы пры падтрымцы рэвалюцыйных улад пачалі без усялякага кантролю захопліваць землі чэрокі, стваралі атрады добраахвотнікаў для абароны і атак на паселішчы індзейцаў. У 1776 г. злучэнні Кантынентальнай арміі на чале генерала Чарльза Лі арганізавалі ваенную экспедыцыю супраць чэрокі[10]. Вайна з амерыканцамі выклікала разлад паміж старымі правадырамі, што імкнуліся пагадзіцца на ўмовы перасяленцаў узамен на мір, і маладымі воінамі. Апошнія перасяляліся на захад і працягвалі ваяваць з захопнікамі. У 1791 г. правадыры чэрокі пагадзіліся на Холстанскае пагадненне з ЗША. Яно ўсталёўвала новыя межы на карысць перасяленцаў, абвяшчала пратэктарат амерыканцаў над народам чэрокі, ставіла ўзаемны гандаль пад кантроль амерыканскага ўрада[11].

У канцы XVIII — першай трэці XIX ст. адбываўся працэс «акультурвання» чэрокі па праграме амерыканскага асветніка Бенджаміна Хокінгса. Быў створаны нацыянальны ўрад. У 1801 г. ён запрасіў пратэстанцкіх місіянераў. Ствараліся камерцыйныя баваўняныя плантацыі, на якіх выкарыстоўвалася праца чарнаскурых рабоў[12]. На амерыканскія грошы будаваліся сучасныя дарогі[13]. Правадыр Секвоя стварыў на аснове лацініцы складовае пісьмо чэрокі[14]. У 1827 г. была прынята Канстытуцыя нацыі чэрокі[15].

«Акультурванне» сустракала апазіцыю з боку прыхільнікаў традыцыйнага ладу. Стала распаўсюджанай міграцыя нязгодных на Захад, дзе паступова склалася група так званых заходніх чэрокі. Яны супрацьстаялі іншым мясцовым плямёнам. У 1817 г. заходнія чэрокі атакавалі племя осэйдж ў Арканзасе, пры гэтым знішчылі іх вёску разам з мірнымі жыхарамі[16]. Ваенныя дзеянні працягваліся да 1825 г. З 1815 г. амерыканскія ўлады адкрыта заахвочвалі міграцыю.

28 мая 1830 г. у ЗША быў прыняты закон аб перамяшчэнні ўсіх індзейцаў, што не былі амерыканскімі грамадзянамі, на захад ад ракі Місісіпі. Чэрокі пры падтрымцы членаў Рэспубліканскай партыі і місіянера Сэмюэла Вустэра падалі іск у Вярхоўны суд, які ў 1832 г. прызнаў іх незалежнасць і права займаць свае тэрыторыі[17]. Аднак Прэзідэнт Эндру Джэксан і ўрад штата Джорджыя праігнаравалі гэта рашэнне.

29 снежня 1835 г. частка правадыроў падпісала дагавор у Новай Эчоце[18], у якім дала згоду на перасяленне ўзамен на новыя землі ў Аклахоме, 5 млн долараў у якасці кампенсацыі і 300 тысяч долараў для ўладкавання. У саміх ЗША існавала крытыка дагавора, сцвярджалася, што большасць чэрокі яго не падтрымлівае. Але ў 1836 г. Кангрэс ЗША прызнаў дагавор з перавесам у 1 голас. Гэта прывяло да масавага перасялення, што ўвайшло ў гісторыю пад назвай Дарога слёз. Разам з чэрокі перасяляліся і іх чарнаскурыя рабы. У 1842 г. у Аклахоме адбылося паўстанне рабоў[19]. Частка ўсходніх чэрокі-традыцыяналістаў яшчэ раней выйшла са складу нацыі чэрокі і прыняла грамадзянства Паўночнай Караліны. Яны захавалі свае землі.

Чэрокі-ветэраны Грамадзянскай вайны ў Новым Арлеане, 1903 г.

У Грамадзянскую вайну ў ЗША большасць чэрокі падтрымала Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі, актыўна ўдзельнічала ў ваенных дзеяннях на баку паўднёўцаў. 19 ліпеня 1866 г. федэральныя ўлады ЗША прымусілі прадстаўнікоў нацыі чэрокі ў Аклахоме падпісаць новы дагавор[20], паводле якога вызваляліся рабы. Стварэнне асобнага штата Аклахома прывяло да спрэчак аб магчымасці існавання нацыянальнага ўрада. Правадыры чэрокі адстойвалі ідэю стварэння асобнага індзейскага штата Секвоя[21]. У 1907 г. праблема была вырашана праз саюзны дагавор з штатам Аклахома.

Многія чэрокі прымалі ўдзел у I Сусветнай вайне і II Сусветнай вайне ў складзе арміі ЗША. Пасля II Сусветнай вайны сталі ўзнікаць грамадскія арганізацыі і аб'яднанні чэрокі, якія садзейнічалі адраджэнню культурнай спадчыны і змаганню за эканамічныя правы. Чэрокі Паўночнай Караліны ўдзельнічалі у грамадзянскім руху за правы цемнаскурых у ЗША.

У 2007 г. была прынята папраўка ў Канстытуцыю нацыі чэрокі[22], згодна якой яе грамадзянамі могуць быць толькі тыя, хто мае продкаў чэрокі. У выніку 2800 чалавек, пераважна нашчадкаў рабоў, былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў і прывілегій нацыі чэрокі.

Культура

Традыцыйныя заняткі

Асноўнымі заняткамі чэрокі здаўна былі ручное земляробства, паляванне і рыбалоўства. Земляробства адыгрывала значную ролю ў забеспячэнні ежай. Паселішчы чэрокі знаходзіліся ў атачэнні палеткаў. Апрацоўка зямлі і збор ураджая лічыліся жаночай справай. Вырошчвалі кукурузу, бабовыя, сланечнік, гарбузы. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі — яблыні, вігну, батат, пачалі трымаць свойскую жывёлу[23].

Паляванне было мужчынскім заняткам. У лясной горнай мясцовасці было шмат дзікіх жывёл. Палявалі спецыяльнай зброяй, не прызначанай для вайны, звычайна лукам і стрэламі, а таксама дзідамі[24]. Дзідамі таксама білі рыбу.

Да з'яўлення еўрапейцаў рамяство не вылучылася ў асобны занятак. Чэрокі славіліся керамічнымі вырабамі[25], плеценымі кошыкамі з падвойнымі сценкамі[26], мастацкім разьбярствам[27], пацеркамі[28].

Жытло

Чэрокі сяліліся каля водных крыніц на ўзвышшах. Звычайна стала жылі ў вялікіх, добра ўмацаваных вёсках. Каб прайсці ад адной да іншай, трэба было патраціць 1 дзень на шлях[29]. Некаторыя вёскі мелі гісторыю, якая налічвала сотні гадоў. Каля іх месціліся сакральныя цэнтры, накшталт прыродных пячор і штучных стадол. Вёскі мелі круглявую форму. Унутраная планіроўка рознілася, але ўсе складаліся з прыватных хацін, разлічаных на 1 нуклеарную сям'ю, і грамадскіх будынкаў, дзе праводзіліся супольныя зборы[30]. У некаторых выпадках сям'я мела летнюю і зімовую хаціну[31].

Традыцыйная хаціна звычайна будавалася круглявай. Каркас сплятаўся з галін дрэў, а потым тынкаваўся зямлёй. Пасярод жытла мясціўся агмень. Грамадскія і рэлігійныя будынкі паўтаралі форму жылых. Пасля ўсталявання кантактаў з еўрапейцамі, чэрокі часцяком узводзілі дамы ў еўрапейскім стылі. Захаваўся будынак прыватнага плантатара-чэрокі Джозефа Вана, узведзены ў 1804 г.[32] Ён уяўляе сабою тыповую плантатарскую сядзібу, каля якой калісьці мясціліся драўляныя хаціны для неграў-рабоў.

Вопратка

Чэрокі Паўночнай Караліны ў нацыянальнай вопратцы, 1830 г.

Раннія запісы сведчаць пра тое, што чэрокі рабілі вопратку са скур, драўнянай кары і нітак[33]. Знешні выгляд павінен быў адрозніваць іх ад прадстаўнікоў іншых народаў. Гэта дасягалася з дапамогай прычоскі. Мужчыны галілі галаву, пакідалі толькі жмут валасоў на верхавіне. Іх абразалі ў час жалобы.

Вопратка адрознівалася па стылю і часу. Найбольш стандартны народны строй захаваўся з перыяду дарогі слёз[34]. Жаночае адзенне ўключала спадніцу з кавалкаў тканін з кароткімі рукавамі. Наверсе рабілася выемка для таго, каб насіць з сабою малых немаўлят. Мужчынская летняя кашуля таксама шылася з кавалкаў тканін, была шырока распаўсюджана сярод суседніх плямён.

Жаночая і мужчынская вопратка ўпрыгожвалася бяззю і пацеркамі. Выраб пацерак узнік сярод чэрокі толькі пасля кантактаў з англійскімі каланістамі, якія карысталіся алганкінскімі вампумамі. З цягам часу чэрокі здолелі наладзіць вытворчасць сваіх арыгінальных пацерак. Росквіт гэтай вытворчасці адбыўся ў першай палове XIX ст.[35] Чэрокі не апраналі галаўных убораў. Мужчыны ўпрыгожваліся татуіроўкамі, у час вайны — кветкамі.

Кухня

Аснову традыцыйнай кухні чэрокі складалі стравы з кукурузы і бабовых. З кукурузы звычайна рабілі маленькія блінцы, а бабовыя смажылі, ужывалі ў супах і рагу. Смажаныя салодкія зярняты кукурузы лічыліся ласункам. Яны сталі правобразам сучаснага амерыканскага папкорна. Шырока ўжывалі дзікарослыя расліны — цыбулю, чарніцы, ажыну, жалуды, каштаны і інш[36]. Пераважна елі мяса, здабытае на паляванні, — аленяў, індыкоў, трусоў. Рыбаловы лавілі рыбу і чарапах. Зранку жанчыны збіралі вакол паселішчаў малюскаў, якіх смажылі, або дадавалі ў рагу. Алкагольны напой — брагу з дзікіх раслін, вядомую сярод каланістаў як «чорнае пітво»[37], — пілі выключна ў рытуальных мэтах.

Да прыходу еўрапейцаў чэрокі трымалі толькі адну свойскую жывёлу — маленькую сабаку. Яе мяса лічылася ядомым. З XVIII ст. з'явіліся і іншыя свойскія жывёлы — каровы, свінні, козы, куры. Чэрокі перанялі вырошчванне дынь, абрыкосаў, батата, арахіса[38], што зрабіла традыцыйныя стравы больш разнастайнымі.

У нашы дні нацыянальнымі стравамі чэрокі лічацца смажаны хлеб, мяса і рыба на грылі, бабовыя ляпёшкі, смажаныя арэхі[39].

Грамадства

Сцяг нацыі чэрокі

Супольнасць чэрокі падзялялася на 7 буйных экзагамных матрылінейных родаў. Адлік сваяцтва вёўся толькі па маці. Пошук шлюбнага партнёра ў родзе маці і бацькі забараняўся. Роды складаліся з малых нуклеарных сямей. Пры заключэнні шлюбу мужчыны далучаліся да роду жонкі. Большая частка сямейнай маёмасці таксама належыла жонцы. Шлюбы часцяком распадаліся. Пры гэтым мужчына пакідаў сям'ю і зноў далучаўся да роду сваёй маці, дзеці заставаліся з жанчынай[40]. Асаблівую ролю ў іх выхаванні адыгрывалі сваякі маці, асабліва дзядзькі. Становішча жанчыны ў грамадстве было высокім у параўнанні з тагачасным еўрапейскім. Яны ўзначальвалі сямейную гаспадарку, забяспечвалі яе прадуктамі земляробства, займаліся рамёствамі, удзельнічалі ў кіраванні вёскамі і нават ў ваенных дзеяннях[41].

Да кантактаў з еўрапейцамі буйныя вёскі чэрокі былі незалежнымі адна ад іншай. Імі кіравалі старэйшыны, як мужчыны, так і жанчыны[42]. Жыхары вёскі складалі асобную абшчыну, якая валодала землямі і паляўнічымі тэрыторыямі. Заўважны ўплыў мелі правадыры — харызматычныя лідары, чыя улада не мела пастаяннага характару і не перадавалася па спадчыне. Да XIX ст. прыватная маёмасць на зямлю не была вядома, аднак у канцы XIX ст. была замацавана заканадаўствам.

У XVIII ст. пад уплывам брытанцаў адбылася першасная цэнтралізацыя грамадства, першапачаткова вакол манархіі правадыра Майтоя з паселішча Тэліка ў Тэнесі. Яна знаходзілася пад пратэктаратам брытанскага манарха. Але пасля смерці Мантоя адзінае дзяржаўнае кіраванне фактычна распалася. У другой палове XVIII ст. адбылося ўзвышэнне асобных правадыроў і метысаў, нашчадкаў сумесных шлюбаў еўрапейцаў і чэрокі. Са з'яўленнем камерцыйных плантацый развіваўся інстытут рабства. Пасля паражэння ад амерыканцаў у час рэвалюцыі чэрокі зноў пачалі інтэграцыю. Яна была замацавана прыняццем агульнай Канстытуцыі 1827 г., якая абвяшчала нацыю чэрокі і рэспубліканскую форму кіравання[43]. Аднак інтэграцыя не была поўнай, паколькі нацыі чэрокі фактычна не падпарадкоўваліся так званыя заходнія чэрокі і частка ўсходніх чэрокі Паўночнай Караліны. Нават у нашы дні яны складаюць дзве асобныя групы, прызнаныя федэральнымі ўладамі ЗША.

Ваенная справа

Воін-чэрокі

З канца XVII ст., калі пачалася пісьмовая гісторыя чэрокі, яны актыўна ўдзельнічалі ў ваенных канфліктах з іншымі індзейскімі народамі, выступалі на баку брытанцаў у войнах з Францыяй, пазней ваявалі з амерыканскімі пасяленцамі і арміяй ЗША. Чэрокі ўмела ўмацоўвалі свае паселішчы, мелі запасныя каноэ для хуткага перамяшчэння ў ваенных мэтах. Традыцыйная зброя выраблялася з каменю і цвёрдых парод дрэва. Чэрокі карысталіся дзідамі, дроцікамі з атручаным наканечнікам, сякерамі, тамагаўкамі, баявымі молатамі і г. д.[44] З другой паловы XVIII ст. была шырока распаўсюджана агнястрэльная зброя, але традыцыйную зброю шырока выкарыстоўвалі ў рытуальных мэтах.

Кожны дарослы мужчына лічыўся воінам. На чале ваенных атрадаў стаялі правадыры. Яны маглі аб'ядноўвацца і падначальвацца вярхоўнаму ваеннаму правадыру. Правадыр абіраўся па рэкамендацыі старога правадыра, у час рытуала ўзыходжання сведчыў пра тое, што не забіваў жанчын, немаўлят і тых, хто не мог абараніць сябе. У час вайны над вёскай паднімалі чырвоны сцяг. Вайне папярэднічалі зборы воінаў, што суправаджаліся танцамі з лепшай зброяй. Чэрокі вялі ваенныя кампаніі некалькімі эшалонамі. Першую галаўную групу воінаў узначальваў вярхоўны правадыр, другую — яго лепшы намеснік, трэцюю — галоўны аратар правадыра, чацвёртую — ваенны шаман з памагатымі. Апошняя група несла рытуальны агмень. Групы суправаджалі па 4 разведчыкі. У баі чэрокі імкнуліся ўступаць у рукапашную сутычку. Пасля вяртання з вайны воіны перадавалі трафеі сваім жонкам, а потым праходзілі рытуал ачышчэння[45].

Гульні

Дзеці чэрокі рыхтаваліся да будучага дарослага жыцця, таму хлопчыкаў прыцягвалі да палявання, а дзяўчат — да працы ў гаспадарцы. Меліся дзіцячыя лялькі[46].

Сярод дарослых былі распаўсюджаны дзве рытуальныя гульні. Першая талудза уяўляла сабою кіданне шасці кубікаў у кошык, мела рызыкоўны характар і суправаджала рэлігійныя святы. Часцяком мужчыны гулялі супраць жанчын[47].

Другая гульня — форма лакроса, калі кіем перасоўвалі па полю шары[48]. Лічыцца, што гульня магла быць запазычана ў белых перасяленцаў. У XVIII ст. яна была вельмі папулярнай сярод мужчын рознага ўзросту. Шары выраблялі з мармуру, аднак, здаралася, гулялі мушкетамі са свінцовымі шарамі[49].

Фальклор

Вусная народная творчасць чэрокі багата на міфы, казкі, легенды, гістарычныя паданні, у якіх дзейнічаюць духі прыроды, гіганты, рагаты цмок Уктэна, вялізарныя драпежныя птушкі тлаівах, добразычлівыя чалавекападобныя духі юнві ўісты і г. д.[50] Адметны след у фальклорнай спадчыне пакінула дарога слёз.

Народная музыка звычайна суправаджалася вакальнымі спевамі. Распаўсюджаныя музычныя інструменты — трубы, флейты, барабаны, ляскоткі, свістулькі, бразготкі з гарбуза. Пад уплывам еўрапейцаў чэрокі ўпадабалі скрыпку і харавыя спевы[51]. У нашы дні сярод чэрокі маюцца прафесійныя оперныя выканаўцы. Старажытныя танцы практычна не захаваліся[52]. У нашы дні фальклорныя танцавальныя групы чэрокі выкарыстоўваюць агульныя традыцыі рытуальных танцаў паўночнаамерыканскіх індзейцаў.

Мова

Асноўны артыкул: Чэрокі, мова

Родная мова чэрокі адносіцца да іракезскай групы моў. Вылучылася як самастойная каля 4000 — 3500 гадоў назад[53].

Першыя запісы слоў на ёй з'явіліся ў XVIII ст. Каля 1821 г. правадыр Секвоя прапанаваў арыгінальнае складовае пісьмо, створанае ім на аснове лацініцы[54][55]. У 1828 г. пачала выдавацца першая газета амерыканскіх індзейцаў «Cherokee Phoenix»[56] на англійскай мове і мове чэрокі.

У 2000 г. у Аклахоме было выяўлена толькі 10 000 чалавек, якія размаўлялі на мове чэрокі[57]. З 2005 г. дзейнічае праграма адраджэння мовы чэрокі[58]. Яна ўключае пашырэнне магчымасцей вывучэння і выкарыстання мовы праз адукацыю, СМІ, сучасныя электронныя прылады.

Рэлігія

Традыцыйная рэлігія чэрокі спалучае рысы монатэізму і анімізму. Чэрокі шануюць бога-творцу Унетланв'і[59], а таксама шматлікіх духаў, якія ўвасабляюць прыроду або фантастычных казачных істот. Міфалогія падзяляла сусвет на тры часткі, людзі і жывёлы памяшчаліся ў прамежкавы. Забойства жывёл не лічылася вялікім грахом, паколькі душы жывёл могуць адраджацца[60]. Чэрокі верылі ў магію і чараўнікоў. Звычайна чарадзеем была жанчына. Вылучаліся магутныя чарадзейкі і меней уплывовыя злыя чарадзейкі. Ім супрацьстаялі шаманы, асноўны занятак якіх, аднак, абмяжоўваўся лекарскай справай[61]. Арганізацыяй рытуалаў займаюцца старэйшыны і правадыры.

З XVIII ст. сярод чэрокі актыўна распаўсюджвалася хрысціянства, пераважна пратэстантызм. Місіянеры адыгралі значную ролю ў «акультурванні», абаранялі чэрокі ў канфліктах з ЗША. У 1823 г. сярод чэрокі ўзнік пратэстанцкі хіліялістычны рух[62]. У нашы дні многія чэрокі працягваюць прытрымлівацца старажытных вераванняў, аднак хрысціянства аказвае моцны ўплыў на вернікаў. Вылучаюцца некалькі хрысціянскіх кангрэгацый баптыстаў, аднаўленцаў, евангелістаў і інш.[63][64][65][66]

Выдатныя прадстаўнікі

Чэрокі вядуць адлік сваяцтва па матчынай лініі, таму далучаюць да сваіх прадстаўнікоў тых, хто мае продкаў сярод жанчын-чэрокі. Сярод іх:

Зноскі

  1. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010
  2. ↑ The Moon-Eyed People
  3. ↑ The Cherokee Origins and Tradition
  4. ↑ Cherokee Origin and Religion
  5. ↑ William L. Anderson, CHEROKEE: THE EUROPEAN IMPACT ON THE CHEROKEE CULTURE
  6. ↑ CHEROKEE HISTORY TIMELINE
  7. ↑ William L. Anderson, Traders and Invaders, Assimilators and Destroyers: The Scots and Irish Among the Cherokee
  8. ↑ Lowell Kirk, MOYTOY, «EMPEROR» OF THE CHEROKEE
  9. ↑ The Royal Proclamation of 1763
  10. ↑ The Revolutionary War, Cherokee Defeat, and Additional Land Cessions
  11. ↑ Treaty of Holston, 1791
  12. ↑ SLAVERY IN THE CHEROKEE NATION
  13. ↑ Old Federal Road
  14. ↑ Sequoyah and the Cherokee Syllabary
  15. ↑ CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION
  16. ↑ CLAREMORE MOUND, BATTLE OF
  17. ↑ Cherokee Indian Cases (1830s)
  18. ↑ TREATY WITH THE CHEROKEE, 1835
  19. ↑ SLAVE REVOLT OF 1842
  20. ↑ TREATY WITH THE CHEROKEE, 1866
  21. ↑ Sequoyah, the Stillborn State for Native Americans
  22. ↑ Citizenship Denied: The Latest in the Cherokee Freedmen Saga
  23. ↑ Cherokee Agriculture
  24. ↑ Cherokee Hunting Traditions
  25. ↑ Pottery
  26. ↑ Basket Weaving
  27. ↑ Carving
  28. ↑ Beadwork
  29. ↑ Cherokee Indians
  30. ↑ HRISTOPHER B. RODNING, CHEROKEE TOWNHOUSES: ARCHITECTURAL ADAPTATION TO EUROPEAN CONTACT IN THE SOUTHERN APPALACHIANS
  31. ↑ Cherokee Architecture
  32. ↑ Cherokee Towns
  33. ↑ Cherokee clothing
  34. ↑ Cherokee Clothing
  35. ↑ Tsalagi Clothing — Tsalagi Journey
  36. ↑ Cherokee Food
  37. ↑ Black drink
  38. ↑ What Traditional and Modern Food Do the Cherokee Indians Eat?
  39. ↑ CookBook
  40. ↑ The Traditional Cherokee Family
  41. ↑ Cherokee women
  42. ↑ Cherokee — Sociopolitical Organization
  43. ↑ CONSTITUTION OF THE CHEROKEE NATION
  44. ↑ Cherokee Weapons
  45. ↑ Cherokee Indians: Weapons, War, and Warfare
  46. ↑ Cherokee Indians
  47. ↑ Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle
  48. ↑ Cherokee Games Stickball Marbles
  49. ↑ Formal Games in the Cherokee Ritual Cycle
  50. ↑ Native Languages of the Americas: Tsalagi/Cherokee Legends, Myths, and Stories
  51. ↑ The Evolution of Cherokee Music
  52. ↑ Cherokees facts, information, pictures
  53. ↑ The Cherokee Nation and its Language
  54. ↑ 1821: Sequoyah's syllabary makes written Cherokee possible
  55. ↑ The Cherokee language and syllabary
  56. ↑ Cherokee Phoenix
  57. ↑ The Cherokee Language Revitalization Project
  58. ↑ Cherokee Language
  59. ↑ Legendary Native American Figures: Unetlanvhi (Ouga)
  60. ↑ Cherokee Religion
  61. ↑ The Traditional Belief System
  62. ↑ The Truth About the Trail of Tears and Christianity
  63. ↑ Cherokee Church of Christ
  64. ↑ First Baptist Chruch of Cherokee
  65. ↑ Cherokee Baptist Church
  66. ↑ Cherokee Church of the Nazarene

Літаратура

Спасылкі

commons: Чэрокі на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Чэрокі&oldid=2645688"