Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: Розніца паміж версіямі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма тлумачэння праўкі
др Праўкі аўтарства 124.239.251.20 (размова) адкочаныя; вернута апошняя версія аўтарства [[User:TheSnowflakeWarwaLAND|TheSnow...
Тэг: Адкат
Радок 3: Радок 3:
|саманазва = Союз Советских Социалистических Республик
|саманазва = Союз Советских Социалистических Республик
|статус =
|статус =
|гімн = [[Інтэрнацыянал, гімн|Інтэрнацыянал]] ([[1922]] – [[1944]])<br />[[Файл:Internationale-ru.ogg|noicon|center]]<br />[[Гімн СССР|Дзяржаўны гімн СССР]] ([[1944]] – [[1991]])<br />[[Файл:Ussrgymn.ogg|noicon|center]]
|гімн = [[Інтэрнацыянал, гімн|Інтэрнацыянал]] ([[1922]] – [[1944]])<br />[[Гімн СССР|Дзяржаўны гімн СССР]] ([[1944]] – [[1991]])
|сцяг = Flag of the Soviet Union.svg
|сцяг = Flag of the Soviet Union.svg
|апісанне_сцяга = [[Сцяг СССР]]
|апісанне_сцяга = [[Сцяг СССР]]
|герб = Coat of arms of the Russian Soviet Federative Socialist Republic.svg
|герб = State Emblem of the Soviet Union.svg
|апісанне_герба = [[Герб СССР]]
|апісанне_герба = [[Герб СССР]]
|карта = Map-Flag of the Soviet Union.svg
|карта = [[Файл:Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg|380px|]]
|памер = 250px
|апісанне = Карта СССР з [[1945]]
|апісанне = <big>Карта СССР з [[1945]]</big>
|p1 = РСФСР
|p1 = РСФСР
|flag_p1 = Flag RSFSR 1918.svg
|flag_p1 = Flag RSFSR 1918.svg
Радок 19: Радок 18:
|p4 = ЗСФСР
|p4 = ЗСФСР
|flag_p4 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg
|flag_p4 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg
|утворана = [[1922]]
|утворана = [[22 снежня]] [[1922]]
|ліквідавана = [[1991]]
|ліквідавана = [[25 снежня]] [[1991]]
|type_after = [[Постсавецкая прастора|Дзяржавы пасля<br /> распаду СССР]]<ref>Пералічаны толькі дзяржавы — былыя саюзныя рэспублікі, якія цяпер — члены ААН. Дзяржавай-прадаўжальніцай СССР з'яўляецца Расійская Федэрацыя</ref>
|type_after = [[Постсавецкая прастора|Дзяржавы пасля<br /> распаду СССР]]<ref>Пералічаны толькі дзяржавы — былыя саюзныя рэспублікі, якія цяпер — члены ААН. Дзяржавай-прадаўжальніцай СССР з'яўляецца Расійская Федэрацыя</ref>
|s1 = Азербайджан
|s1 = Азербайджан
Радок 27: Радок 26:
|flag_s2 = Flag of Armenia.svg
|flag_s2 = Flag of Armenia.svg
|s3 = Беларусь
|s3 = Беларусь
|flag_s3 =Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg
|flag_s3 = Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg
|s4 = Грузія
|s4 = Грузія
|flag_s4 = Flag of Georgia (1990-2004).svg
|flag_s4 = Flag of Georgia (1990-2004).svg
Радок 80: Радок 79:
|дадатковы_параметр1 = [[Часавыя паясы]]
|дадатковы_параметр1 = [[Часавыя паясы]]
|змесціва_параметру1 = +2…+12<ref name="time">на тэрыторыі СССР дзейнічаў [[дэкрэтны час]]</ref>
|змесціва_параметру1 = +2…+12<ref name="time">на тэрыторыі СССР дзейнічаў [[дэкрэтны час]]</ref>
|Этап1 =
|Этап1 = [[Грамадзянская вайна ў Расіі]]
|Дата1 =
|Дата1 =
|Год1 =
|Год1 = [[1917]] - [[1923]]
|Этап2 =
|Этап2 = [[Дагавор аб стварэнні СССР|Стварэнне СССР]]
|Дата2 =
|Дата2 = [[30 снежня]]
|Год2 =
|Год2 = [[1922]]
|Этап3 =
|Этап3 = [[Гісторыя СССР (1922 - 1953)|Даваенны перыяд]]
|Дата3 =
|Дата3 = [[30 снежня]]
|Год3 =
|Год3 = [[1922]] - [[22 чэрвеня]] [[1941]]
|Этап4 =
|Этап4 = [[Вялікая Айчынная вайна]]
|Дата4 =
|Дата4 = [[22 чэрвеня]]
|Год4 =
|Год4 = [[1941]] - [[9 мая]] [[1945]]
|Этап5 =
|Этап5 = [[Хрушчоўская адліга]]
|Дата5 =
|Дата5 = [[25 лютага]]
|Год5 =
|Год5 = [[1956]]
|Этап6 =
|Этап6 = [[Эпоха развітога сацыялізму]]
|Дата6 =
|Дата6 =
|Год6 =
|Год6 = [[1970]]
|Этап7 = [[Перабудова]]
|Дата7 = [[23 красавіка]]
|Год7 = [[1985]] - [[снежань]] [[1990]]
|Этап8 = [[Распад СССР]]
|Дата8 = [[25 снежня]]
|Год8 = [[1991]]
|дадатковы_параметр2 = [[Дамен верхняга ўзроўню|Інтэрнэт-дамен]]
|дадатковы_параметр2 = [[Дамен верхняга ўзроўню|Інтэрнэт-дамен]]
|змесціва_параметру2 = [[.su]]
|змесціва_параметру2 = [[.su]]
Радок 120: Радок 125:
'''Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік''' ('''Савецкі Саюз''', '''СССР''') — шматнацыянальная [[сацыялізм|сацыялістычная]] [[дзяржава]], якая існавала ў [[1922]]—[[1991]] гадах на тэрыторыі паўночнай і цэнтральнай [[Еўразія|Еўразіі]] (у [[Еўропа|еўрапейскай]] і [[азія]]цкай частках) плошчай (пад канец свайго існавання) 22,4 млн. км<sup>2</sup>. Складаўся з саюзных рэспублік, якія паводле канстытуцыі з'яўляліся суверэннымі дзяржавамі. У склад асобных рэспублік уваходзілі аўтаномныя рэспублікі, краі, вобласці, аўтаномныя вобласці і аўтаномныя акругі.
'''Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік''' ('''Савецкі Саюз''', '''СССР''') — шматнацыянальная [[сацыялізм|сацыялістычная]] [[дзяржава]], якая існавала ў [[1922]]—[[1991]] гадах на тэрыторыі паўночнай і цэнтральнай [[Еўразія|Еўразіі]] (у [[Еўропа|еўрапейскай]] і [[азія]]цкай частках) плошчай (пад канец свайго існавання) 22,4 млн. км<sup>2</sup>. Складаўся з саюзных рэспублік, якія паводле канстытуцыі з'яўляліся суверэннымі дзяржавамі. У склад асобных рэспублік уваходзілі аўтаномныя рэспублікі, краі, вобласці, аўтаномныя вобласці і аўтаномныя акругі.


==Гісторыя==
==Гістарычны нарыс==
===Перадгісторыя===
===Перадгісторыя===
Яшчэ да звяржэння царызму ў палітычным спектры Расіі вызначылася некалькі кірункаў наконт будучага дзяржаўнага будаўніцтва. Манархісты выступалі за непахіснасць асноў самадзяржаўя, захаванне адзінай і непадзельнай Расіі. Лібералы абаранялі дзяржаўнае адзінства з магчымым культурна-нацыянальным самавызначэннем народаў. Сацыял-дэмакраты, найперш бальшавікі, патрабавалі права нацый і народнасцей на самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння нацыянальных дзяржаў. Аднак ажыццяўленне гэтага права бальшавікі разглядалі з пункту погляду класавай барацьбы пралетарыяту, паколькі лічылі, што буйныя цэнтралізаваныя дзяржавы забяспечваюць прастору для больш хуткага развіцця капіталізму, што набліжае сацыялістычную рэвалюцыю. Нацыям, якія пажадалі застацца ў цэнтралізаванай дзяржаве, бальшавікі абяцалі аўтаномію, хоць такія паўнамоцтвы ўяўляліся імі невыразна. Напачатку бальшавікі адмоўна ставіліся да ідэй федэралізму ў дзяржаўным будаўніцтве, хоць і дапускалі такую магчымасць. Неанародніцкія партыі (расійскія, украінскія эсэры, Беларуская сацыялістычная грамада і інш.) выступалі за безумоўнае права на самавызначэнне, аднак спачатку бачылі Расійскую дзяржаву федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікай з абласнымі (тэрытарыяльнымі) і нацыянальна-асобнымі (экстэрытарыяльнымі) аўтаноміямі. Нацыянальныя сацыялістычныя партыі меркавалі аднесці да кампетэнцыі федэральнага цэнтра толькі знешнепалітычную дзейнасць, забеспячэнне функцыянавання адзінай грашовай сістэмы, кіраванне ваеннымі сіламі і чыгункай.
Яшчэ да звяржэння царызму ў палітычным спектры [[Расійская імперыя|Расіі]] вызначылася некалькі кірункаў наконт будучага дзяржаўнага будаўніцтва. [[Манархія|Манархісты]] выступалі за непахіснасць асноў самадзяржаўя, захаванне адзінай і непадзельнай Расіі. [[Лібералізм|Лібералы]] абаранялі дзяржаўнае адзінства з магчымым культурна-нацыянальным самавызначэннем народаў. Сацыял-дэмакраты, найперш [[бальшавікі]], патрабавалі права нацый і народнасцей на самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння нацыянальных дзяржаў. Аднак ажыццяўленне гэтага права бальшавікі разглядалі з пункту погляду класавай барацьбы [[Пралетарыят|пралетарыяту]], паколькі лічылі, што буйныя цэнтралізаваныя дзяржавы забяспечваюць прастору для больш хуткага развіцця [[Капіталізм|капіталізму]], што набліжае сацыялістычную рэвалюцыю. Нацыям, якія пажадалі застацца ў цэнтралізаванай дзяржаве, бальшавікі абяцалі [[Аўтаномія|аўтаномію]], хоць такія паўнамоцтвы ўяўляліся імі невыразна. Напачатку бальшавікі адмоўна ставіліся да ідэй федэралізму ў дзяржаўным будаўніцтве, хоць і дапускалі такую магчымасць. Неанародніцкія партыі (расійскія, украінскія эсэры, [[Беларуская сацыялістычная грамада (1902)|Беларуская сацыялістычная грамада]] і інш.) выступалі за безумоўнае права на самавызначэнне, аднак спачатку бачылі Расійскую дзяржаву федэратыўнай [[Дэмакратыя|дэмакратычнай]] [[Рэспубліка|рэспублікай]] з абласнымі (тэрытарыяльнымі) і нацыянальна-асобнымі (экстэрытарыяльнымі) аўтаноміямі. Нацыянальныя [[Сацыялізм|сацыялістычныя]] партыі меркавалі аднесці да кампетэнцыі федэральнага цэнтра толькі знешнепалітычную дзейнасць, забеспячэнне функцыянавання адзінай грашовай сістэмы, кіраванне ваеннымі сіламі і [[Чыгуначны транспарт|чыгункай]].


Пасля звяржэння самадзяржаўя ў сакавіку 1917 Часовы ўрад дэклараваў поўнае раўнапраўе грамадзян незалежна ад веравызнання і нацыянальнасці, скасаваў мяжу яўрэйскай аселасці, абяцаў свабоду развіцця моў. Нягледзячы на абвяшчэнне Расіі рэспублікай (верасень 1917), Часовы ўрад не збіраўся ажыццяўляць права самавызначэння народаў, што выклікала незадаволенасць нацыянал-дэмакратычных рухаў. У верасні 1917 ў Кіеве адбыўся з'езд «народаў Расіі», скліканы Цэнтральнай украінскай радай, у якім прынялі ўдзел прадстаўнікі расійскіх і ўкраінскіх эсэраў, БСГ, грузінскіх, армянскіх сацыялістаў і інш. З'езд прагаласаваў за дзяржаўнае ўладкаванне Расіі ў выглядзе федэрацыі аўтаномных абласцей і нацый, палічыў асноўным дэфектам «празмерную цэнтралізацыю заканадаўчай і выканаўчай улады». З'езд пастанавіў: незалежна ад склікання Усерасійскага Устаноўчага сейма склікаць мясцовыя нацыянальныя ўстаноўчыя сеймы, якія павінны вызначыць канкрэтныя формы сваіх адносін з цэнтральнымі органамі федэрацыі, а таксама ўнутраную арганізацыю аўтаномных устаноў канкрэтнага народа або вобласці. Аднак Часовы ўрад не прыслухаўся да патрабаванняў нацыянальных дзеячаў. Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 і пераходу ўлады да Саветаў Саўнарком прыняў Дэкларацыю праваў народаў Расіі, якая абвясціла роўнасць і суверэннасць усіх народаў краіны, права на свабоднае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойных дзяржаў, адмену ўсіх нацыянальных і нацыянальна-рэлігійных прывілеяў і абмежаванняў, свабоднае развіццё нацыянальных меншасцей і этнаграфічных груп. Пад уплывам нацыянальна-вызваленчага руху балыыавікі змянілі сваё стаўленне да федэралісцкіх ідэй, але сталі разглядаць савецкі федэралізм як перахрдную форму да поўнага інтэрнацыянальнага адзінства працоўных.
Пасля [[Лютаўская рэвалюцыя|звяржэння самадзяржаўя ў сакавіку 1917]] [[Часовы ўрад Расіі|Часовы ўрад]] дэклараваў поўнае раўнапраўе грамадзян незалежна ад веравызнання і нацыянальнасці, скасаваў мяжу яўрэйскай аселасці, абяцаў свабоду развіцця моў. Нягледзячы на абвяшчэнне Расіі рэспублікай (верасень 1917), Часовы ўрад не збіраўся ажыццяўляць права самавызначэння народаў, што выклікала незадаволенасць нацыянал-дэмакратычных рухаў. У верасні 1917 ў [[Кіеў|Кіеве]] адбыўся з'езд «народаў Расіі», скліканы Цэнтральнай украінскай радай, у якім прынялі ўдзел прадстаўнікі расійскіх і ўкраінскіх эсэраў, БСГ, грузінскіх, армянскіх сацыялістаў і інш. З'езд прагаласаваў за дзяржаўнае ўладкаванне Расіі ў выглядзе федэрацыі аўтаномных абласцей і нацый, палічыў асноўным дэфектам «празмерную цэнтралізацыю [[Заканадаўчая ўлада|заканадаўчай]] і [[Выканаўчая ўлада|выканаўчай улады]]». З'езд пастанавіў: незалежна ад склікання Усерасійскага Устаноўчага сейма склікаць мясцовыя нацыянальныя ўстаноўчыя сеймы, якія павінны вызначыць канкрэтныя формы сваіх адносін з цэнтральнымі органамі федэрацыі, а таксама ўнутраную арганізацыю аўтаномных устаноў канкрэтнага народа або вобласці. Аднак Часовы ўрад не прыслухаўся да патрабаванняў нацыянальных дзеячаў. Пасля перамогі [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917]] і пераходу ўлады да Саветаў, [[Савет Народных Камісараў СССР|Саўнарком]] прыняў Дэкларацыю правоў народаў Расіі, якая абвясціла роўнасць і суверэннасць усіх [[Народ|народаў]] [[Краіна|краіны]], права на свабоднае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойных дзяржаў, адмену ўсіх нацыянальных і нацыянальна-рэлігійных прывілеяў і абмежаванняў, свабоднае развіццё [[Нацыянальная меншасць|нацыянальных меншасцей]] і [[Этнаграфічная група|этнаграфічных груп]]. Пад уплывам нацыянальна-вызваленчага руху бальшавікі змянілі сваё стаўленне да федэралісцкіх ідэй, але сталі разглядаць савецкі федэралізм як перахрдную форму да поўнага інтэрнацыянальнага адзінства працоўных.


III Усерасійскі з'езд Саветаў (студзень 1918) паклаў пачатак утварэнню Расійскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікі (РСФСР). Аднак нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва маладых рэспублік праходзіла ў вострай палітычнай барацьбе і мела 2 кірункі: савецкі і парламентарны (на ўзор Заходняй Еўропы). Стварэнне незалежных нацыянальных савецкіх рэспублік некаторыя бальшавіцкія кіраўнікі разглядалі як спосаб вырашэння часовых палітычных, у т.л. знешнепалітычных задач, каб, з аднаго боку, супрацьстаяць заходнім краінам, а з другога — нейтралізаваць мясцовыя «сепаратысцкія» намаганні нацыянальных дзеячаў.
III Усерасійскі з'езд Саветаў (студзень 1918) паклаў пачатак утварэнню [[Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|Расійскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікі (РСФСР)]]. Аднак нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва маладых рэспублік праходзіла ў вострай палітычнай барацьбе і мела 2 кірункі: савецкі і парламентарны (на ўзор Заходняй Еўропы). Стварэнне незалежных нацыянальных савецкіх рэспублік некаторыя бальшавіцкія кіраўнікі разглядалі як спосаб вырашэння часовых палітычных, у т.л. знешнепалітычных задач, каб, з аднаго боку, супрацьстаяць заходнім краінам, а з другога — нейтралізаваць мясцовыя «сепаратысцкія» намаганні нацыянальных дзеячаў.


1 чэрвеня 1919 па ініцыятыве ЦК РКП(б) і прапановах ЦВК Украіны, Савета абароны Літвы і Беларусі, урада Савецкай Латвіі быў прыняты Дэкрэт «Аб аб'яднанні савецкіх рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». Ваенна-палітычны саюз дапамог савецкім рэспублікам выстаяць у грамадзянскай вайне і ваеннай інтэрвенцыі 1918—20, умацаваць уладу камуністам. 3 пераходам да мірнага будаўніцтва тэндэнцыя іх далейшага аб'яднання яшчэ ўзмацнілася. Аднак на шляхах нацыянальна-дзяржаўнага федэратыўнага ўсталявання вызначыліся супярэчнасці. 3 аднаго боку, рэспублікі былі фармальна незалежныя, як роўныя заключалі дагаворы з РСФСР, з другога — спробы цэнтралізацыі органаў кіравання прыводзілі да таго, што паўнамоцтвы РСФСР перавышалі паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік, і такім чынам парушаліся падпісаныя двухбаковыя дагаворы.
[[1 чэрвеня]] [[1919|1919 г.]] па ініцыятыве [[Цэнтральны Камітэт КПСС|ЦК РКП(б)]] і прапановах ЦВК Украіны, Савета абароны Літвы і Беларусі, урада [[Латвійская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка|Савецкай Латвіі]] быў прыняты Дэкрэт «Аб аб'яднанні савецкіх рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным [[Імперыялізм|імперыялізмам]]». Ваенна-палітычны саюз дапамог савецкім рэспублікам выстаяць у [[Грамадзянская вайна ў Расіі|грамадзянскай вайне]] і [[Інтэрвенцыя|ваеннай інтэрвенцыі 1918—20]], умацаваць уладу камуністам. 3 пераходам да мірнага будаўніцтва тэндэнцыя іх далейшага аб'яднання яшчэ больш узмацнілася. Аднак на шляхах нацыянальна-дзяржаўнага федэратыўнага ўсталявання вызначыліся супярэчнасці. 3 аднаго боку, рэспублікі былі фармальна незалежныя, як роўныя заключалі дагаворы з РСФСР, з другога — спробы цэнтралізацыі органаў кіравання прыводзілі да таго, што паўнамоцтвы РСФСР перавышалі паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік, і такім чынам парушаліся падпісаныя двухбаковыя дагаворы.


У ходзе спрэчак у 1922 пра тое, якім быць новаму Саюзу, выявіліся 2 пункты погляду: прапанова І. Сталіна ажыццявіць «аўтанамізацыю» савецкіх рэспублікі, г.зн. уключыць іх у склад РСФСР; ідэя У. Леніна ўтварыць новае дзяржаўнае федэратыўнае аб'яднанне — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, у які ўваходзілі б на роўных правах усе савецкія рэспублікі. Разам з тым некаторыя партыйныя дзеячы ўбачылі ў ленінскім плане Саюза ідэі канфедэрацыі, а іншыя прапаноўвалі наогул скасаваць самастойнасць рэспублік. Але ў любым варыянце дзяржаўная ўлада павінна была належаць Камуністычнай партыі, якая будавалася паводле прынцыпу "дэмакратычнага цэнтралізму" і забяспечвала ўсебаковы кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця. У выніку пераважная большасць партыйных і савецкіх дзеячаў выказалася за ленінскі план.
У ходзе спрэчак у [[1922|1922 г.]] пра тое, якім быць новаму Саюзу, выявіліся 2 пункты погляду: прапанова [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін|І. Сталіна]] ажыццявіць [[Аўтаномія|«аўтанамізацыю»]] савецкіх рэспублік, г.зн. уключыць іх у склад РСФСР; ідэя [[Уладзімір Ільіч Ленін|У. Леніна]] ўтварыць новае дзяржаўнае федэратыўнае аб'яднанне — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, у які ўваходзілі б на роўных правах усе савецкія рэспублікі. Разам з тым некаторыя партыйныя дзеячы ўбачылі ў ленінскім плане Саюза, ідэі [[Канфедэрацыя|канфедэрацыі]], а іншыя прапаноўвалі наогул скасаваць самастойнасць рэспублік. Але ў любым варыянце дзяржаўная ўлада павінна была належаць Камуністычнай партыі, якая будавалася паводле прынцыпу "дэмакратычнага цэнтралізму" і забяспечвала ўсебаковы кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця. У выніку пераважная большасць партыйных і савецкіх дзеячаў выказалася за ленінскі план.


=== Утварэнне СССР ===
=== Утварэнне СССР ===
З'езды Саветаў УССР, [[Усебеларускія з'езды Саветаў|БССР]], ЗСФСР і X Усерасійскі з'езд Саветаў (снежань 1922) прызналі аб'яднанне савецкіх рэспублік у адзінай дзяржаве своечасовым. [[30 снежня]] [[1922]] I з'езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР<ref>[http://www.1000dokumente.de/index.html?c=dokument_ru&dokument=0004_uni&object=facsimile&pimage=1&v=100&nav=&l=ru Дэкларацыя] </ref>, у якой былі сфармуляваны асноўныя прьгацыпы аб'яднання рэспублік: раўнапраўе і добраахвотнасць уваходжання іх у Саюз ССР, права свабоднага выхаду з Саюза і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам. З'езд зацвердзіў Дагавор аб утварэнні СССР, які прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных наркаматаў, Вярхоўнага суда і Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення, вызначыў асновы ўзаемаадносін паміж вышэйшымі органамі ўлады СССР і саюзных рэспублік. Быў абраны вярхоўны орган улады Саюза ССР — Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК; старшыні М. Калінін, Р. Пятроўскі, А. Чарвякоў, Н. Нарыманаў). На 2-й сесіі ЦВК сфарміраваны ўрад СССР — Савет Народных Камісараў (СНК) на чале з У. Леніным. У снежні 1922 у СССР увайшлі РСФСР (афіцыйна абвешчана ў студзені 1918), УССР (снежань 1917), БССР (студзень 1919) і ЗСФСР (снежань 1922) у складзе Азербайджанскай ССР (красавік 1920), Армянскай ССР (лістапад 1920) і Грузінскай ССР (люты 1921). Першая Канстытуцыя СССР (зацверджана 31 студзеня 1924 на II з'ездзе Саветаў СССР) дэкларавала працоўным краіны шырокія дэмакратычныя правы і свабоды, актыўны ўдзел у кіраўніцтве дзяржавай.
З'езды Саветаў [[Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|УССР]], [[Усебеларускія з'езды Саветаў|БССР]], [[Закаўказская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|ЗСФСР]] і X Усерасійскі з'езд Саветаў (снежань 1922) прызналі аб'яднанне савецкіх рэспублік у адзінай дзяржаве своечасовым. [[30 снежня]] [[1922]] I з'езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР<ref>[http://www.1000dokumente.de/index.html?c=dokument_ru&dokument=0004_uni&object=facsimile&pimage=1&v=100&nav=&l=ru Дэкларацыя] </ref>, у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы аб'яднання рэспублік: раўнапраўе і добраахвотнасць уваходжання іх у Саюз ССР, права свабоднага выхаду з Саюза і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам. З'езд зацвердзіў Дагавор аб утварэнні СССР, які прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных наркаматаў, [[Вярхоўны Суд СССР|Вярхоўнага суда]] і Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення, вызначыў асновы ўзаемаадносін паміж вышэйшымі органамі ўлады СССР і саюзных рэспублік. Быў абраны вярхоўны орган улады Саюза ССР — [[Цэнтральны выканаўчы камітэт СССР|Цэнтральны Выканаўчы Камітэт]] (ЦВК; старшыні М. Калінін, Р. Пятроўскі, [[Аляксандр Рыгоравіч Чарвякоў|А. Чарвякоў]], Н. Нарыманаў). На 2-й сесіі ЦВК сфарміраваны ўрад СССР — [[Савет Народных Камісараў СССР|Савет Народных Камісараў (СНК)]] на чале з У. Леніным. У снежні 1922, у склад СССР увайшлі РСФСР (афіцыйна абвешчана ў студзені 1918), УССР (снежань 1917), БССР (студзень 1919) і ЗСФСР (снежань 1922) у складзе [[Азербайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азербайджанскай ССР]] (красавік 1920), [[Армянская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Армянскай ССР]] (лістапад 1920) і [[Грузінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Грузінскай ССР]] (люты 1921). [[Канстытуцыя СССР|Першая Канстытуцыя СССР]] (зацверджана 31 студзеня 1924 на II з'ездзе Саветаў СССР) дэкларавала працоўным краіны шырокія дэмакратычныя правы і свабоды, актыўны ўдзел у кіраўніцтве дзяржавай.


===Даваенны перыяд===
===Даваенны перыяд===
У ходзе працэсу нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў склад СССР 13 мая 1925 ўвайшлі Туркменская ССР і Узбекская ССР (утвораны 27 кстрычніка 1924), 5 снежня 1929 — Таджыкская ССР (утворана 16 кстрычніка 1929), 5 снежня 1936 — Казахская ССР і Кіргізская ССР,
У ходзе працэсу нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў склад СССР 13 мая 1925 ўвайшлі [[Туркменская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Туркменская ССР]] і [[Узбекская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Узбекская ССР]] (утвораны 27 кстрычніка 1924), 5 снежня 1929 — [[Таджыкская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Таджыкская ССР]] (утворана 16 кстрычніка 1929), 5 снежня 1936 — [[Казахская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Казахская ССР]] і [[Кіргізская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Кіргізская ССР]], 31 сакавіка 1940 — [[Карэла-Фінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Карэла-фінская ССР]], 2 жніўня 1940 — [[Малдаўская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Малдаўская ССР]], 3-6 жніўня 1940 — [[Літоўская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Літоўская ССР]], [[Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Латвійская ССР]] і [[Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Эстонская ССР]] (утвораны 21 ліпеня 1940).
31 сакавіка 1940 — Карэла-фінская ССР, 2 жніўня 1940 — Малдаўская ССР, 3-6 жніўня 1940 — Літоўская ССР, Латвійская ССР і Эстонская ССР (утвораны 21 ліпеня 1940).


Канстытуцыя СССР 1936 абмежавала паўнамоцтвы саюзных рэспублік. У ёй не было нават намёку на тое, што суб'екты СССР перадаюць значную частку паўнамоцгваў Саюзу, г.зн. дзейнічала не дагаворная, а канстытуцыйная норма. Павялічылася колькасць агульнасаюзных камісарыятаў.
Канстытуцыя СССР 1936 г. абмежавала паўнамоцтвы саюзных рэспублік. У ёй не было нават намёку на тое, што суб'екты СССР перадаюць значную частку паўнамоцгваў Саюзу, г.зн. дзейнічала не дагаворная, а канстытуцыйная норма. Павялічылася колькасць агульнасаюзных камісарыятаў.


Утварэнне СССР дало магчымасць сканцэнтраваць неабходныя сродкі для хуткага ажыццяўлення індустрыялізацыі, калектывізацыі сельскай гаспадаркі і культурнага будаўніцтва. Гэта садзейнічала стварэнню буйнога эканамічнага патэнцыялу, які забяспечыў тэхніка-эканамічную незалежнасць дзяржавы. Хуткая суцэльная калектывізацыя вёскі дазволіла ўзяць у яе сродкі на патрэбы індустрыялізацыі і абароны.
Утварэнне СССР дало магчымасць сканцэнтраваць неабходныя сродкі для хуткага ажыццяўлення [[Індустрыялізацыя|індустрыялізацыі]], [[Калектывізацыя|калектывізацыі]] [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]] і культурнага будаўніцтва. Гэта садзейнічала стварэнню буйнага эканамічнага патэнцыялу, які забяспечыў тэхніка-эканамічную незалежнасць дзяржавы. Хуткая суцэльная калектывізацыя [[Вёска|вёскі]] дазволіла ўзяць у яе сродкі на патрэбы індустрыялізацыі і абароны.


Разам з тым камуністычная партыя кіравалася ідэямі «дзяржаўнага сацыялізму», што абумовіла далейшую цэнтралізацыю ўлады, абмежаванне паўнамоцгваў саюзных рэспублік, адзяржаўленне народнай гаспадаркі, згортванне эканамічна-матэрыяльных стымулаў. Стварэнне адміністрацыйна-каманднай сістэмы выклікала сур'ёзныя скажэнні ў грамадска-палітычным жыцці краіны, масавыя палітычныя рэпрэсіі супраць грамадзян. Аднак нягледзячы на розныя хібы і дэфармацыі грамадства, за гады першых пяцігодак быў створаны магутны палітычны і сацыяльна-эканамічны патэнцыял.
Разам з тым камуністычная партыя кіравалася ідэямі «дзяржаўнага сацыялізму», што абумовіла далейшую цэнтралізацыю ўлады, абмежаванне паўнамоцгваў саюзных рэспублік, адзяржаўленне народнай гаспадаркі, згортванне эканамічна-матэрыяльных стымулаў. Стварэнне адміністрацыйна-каманднай сістэмы выклікала сур'ёзныя скажэнні ў грамадска-палітычным жыцці краіны, [[Рэпрэсіі ў СССР|масавыя палітычныя рэпрэсіі]] супраць грамадзян. Аднак нягледзячы на розныя хібы і дэфармацыі грамадства, за гады першых пяцігодак быў створаны магутны палітычны і сацыяльна-эканамічны патэнцыял.


===СССР у Другой сусветнай вайне===
===СССР у Другой сусветнай вайне===
Радок 149: Радок 153:


===Пасляваенны перыяд===
===Пасляваенны перыяд===
Пасля 2-й сусветнай вайны міжнародная роля СССР значна вырасла. Савецкі Саюз з'яўляўся членам-заснавалььнікам Арганізацыі Аб'яднаных Нацый (з красавіка 1945) і адньім з пастаянных членаў Савета Бяспекі ААН. Паводде рашэння Сан-Францыскай канферэнцыі 1945, скліканай з мэтай утварэння ААН, у лік краін-заснавальніц гэтай арганізацыі былі таксамаі ўключаны БССР і УССР.
Пасля [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] міжнародная роля СССР значна вырасла. Савецкі Саюз з'яўляўся членам-заснавалььнікам [[Арганізацыя Аб’яднаных Нацый|Арганізацыі Аб'яднаных Нацый]] (з красавіка 1945) і адньім з пастаянных членаў [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]]. Паводде рашэння Сан-Францыскай канферэнцыі 1945, скліканай з мэтай утварэння ААН, у лік краін-заснавальніц гэтай арганізацыі былі таксамаі ўключаны БССР і УССР.


Пасля вайны СССР здолеў параўнальна хутка аднавіць разбураную гаспадарку.
Пасля вайны СССР здолеў параўнальна хутка аднавіць разбураную гаспадарку.


Важнай рысай у нацыянальна-дзяржаўнай палітыцьі ў 1950-я г. стала пашырэнне правоў і ініцыятыў саюзных рэспублік. У маі 1955 быў зменены парадак планавання і фінансавання народнай гаспадаркі рэспублік СССР. Замест ранейшага парадку зацвярджэння ўрадам СССР дэталёвых паказчыкаў па развіцці рэспубліканскай прамсці, сельскай гаспадаркі, культуры, аховы здароўя цяпер вызначаўся толькі агульны аб'ём валавой і таварнай прадукцыі, а таксама капіталаўкладанняў па саюзных рэепубліках. Канкрэтнае планаванне аб'ёму вытворчасці і капіталаўкладанняў па прадпрыемствах і ведамствах бьшо перададзена ў распараджэнне рэсп. саветаў міністраў. Яны атрымалі права выкарыстоўваць дадаткова выяўленыя і атрыманыя пры выкананні рэспубліканскага бюджэту даходы на фінансаванне жыллёвай і камунальнай гаспадаркі, сацыяльна-культурных мерапрыемстваў. Пашырыліся таксама паўнамоцтвы саветаў міністраў саюзных рэспублік у кіраўніцтве прамысловасцю і будаўніцтвам. У распараджэнне рэспублік у 1956 перададзены функцыі па кіраўніцгве работай судовых устаноў і органаў юстыцыі. Аднак з пачатку 1970-х г. усё больш сталі выяўляцца адмоўныя рысы «дзяржаўнага сацыялізму» (абмежаванне дэмакратыі, адхіленне працоўных ад уласнасці і ўлады, парушэнні прынцыпаў сацыяльнай справядлівасці, бюракратызацыя дзяржаўнага апарату і інш.), што прывяло да паглыблення крызісных з'яў. У якасці прававой нормы ў арт. 6 Канстытуцыі СССР 1977 было замацавана, шго «кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца [[Камуністычная партыя Савецкага Саюза]]». Спробы паскорыць сацыяльна-эканамічнае развіццё на аснове канцэпцыі перабудовы (з сярэдзіны 1980-х г.) станоўчых вынікаў не прынеслі.
Важнай рысай у нацыянальна-дзяржаўнай палітыцьі ў 1950-я г. стала пашырэнне правоў і ініцыятыў саюзных рэспублік. У [[Май|маі]] [[1955|1955 г.]] быў зменены парадак планавання і фінансавання народнай гаспадаркі рэспублік СССР. Замест ранейшага парадку зацвярджэння ўрадам СССР дэталёвых паказчыкаў па развіцці рэспубліканскай [[Прамысловасць|прамысловасці]], сельскай гаспадаркі, [[Культура|культуры]], [[Ахова здароўя|аховы здароўя]] цяпер вызначаўся толькі агульны аб'ём валавой і таварнай прадукцыі, а таксама капіталаўкладанняў па саюзных рэепубліках. Канкрэтнае планаванне аб'ёму вытворчасці і капіталаўкладанняў па прадпрыемствах і ведамствах было перададзена ў распараджэнне рэспубліканскіх саветаў міністраў. Яны атрымалі права выкарыстоўваць дадаткова выяўленыя і атрыманыя пры выкананні рэспубліканскага бюджэту даходы на фінансаванне жыллёвай і камунальнай гаспадаркі, сацыяльна-культурных мерапрыемстваў. Пашырыліся таксама паўнамоцтвы саветаў міністраў саюзных рэспублік у кіраўніцтве прамысловасцю і будаўніцтвам. У распараджэнне рэспублік у [[1956|1956 г.]] перададзены функцыі па кіраўніцгве работай судовых устаноў і органаў юстыцыі. Аднак з пачатку [[1970-я|1970-х г.]] усё больш сталі выяўляцца адмоўныя рысы «дзяржаўнага сацыялізму» (абмежаванне [[Дэмакратыя|дэмакратыі]], адхіленне працоўных ад уласнасці і ўлады, парушэнні прынцыпаў сацыяльнай справядлівасці, [[Бюракратыя|бюракратызацыя]] дзяржаўнага апарату і інш.), што прывяло да паглыблення крызісных з'яў. У якасці прававой нормы ў арт. 6 Канстытуцыі СССР 1977 было замацавана, шго «кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца [[Камуністычная партыя Савецкага Саюза]]». Спробы паскорыць сацыяльна-эканамічнае развіццё на аснове канцэпцыі перабудовы (з сярэдзіны [[1980-я|1980-х г.]]) станоўчых вынікаў не прынеслі.


===Распад СССР===
===Распад СССР===
{{main|Распад СССР}}
{{main|Распад СССР}}
У канцы 1980-х г узмацніліся цэнтрабежныя тэндэнцыі ў саюзных рэспубліках, іх імкненне да суверэнітэту. Прычыны будучага распаду СССР, якія намеціліся ў канцы 1980-х г., заключаліся ў абмежаванні паўнамоцтваў саюзных рэспублік, кансервацыі многіх адсталых форм арганізацыі грамадства (кланавасць, пратэкцыянізм, бюракраттыя), дыктаце цэнтра ў эканамічным монаразвіцці без уліку асаблівасцей кожнай рэспублікі, перараджэнні партыйнай, дзяржаўнай і інтэлектуальнай эліты ў асобны клан алігархаў на падставе першалачатковага назапашвання капіталу, скажэннях у духоўным жьшці народаў (уніфікацыя адукацыі і асветы, моўная асіміляцыя), наяўнасці нацыянальнага нігілізму пад сцягам бараньбы з нацыяналізмам, намаганнях Захаду да скасавання СССР як галоўнай перашкоды на шляху да распаўсюджання т.зв. «захонніх каштоўнасцей», дапамозе заходніх колаў групоўкам і плыням неакамуністычнай скіраванасці, што тады дзейнічалі ў саюзных рэспубліках. Усё гэта паступова прыводзіла да радыкалізацыі палітыкі саміх саюзных рэспублік, якія бьілі незадаволены няўдалымі рэформамі, няздольнасцю федэральнага цэнтра вырашаць складаныя праблемы.
У канцы 1980-х г узмацніліся цэнтрабежныя тэндэнцыі ў саюзных рэспубліках, іх імкненне да [[Суверэнітэт|суверэнітэту]]. Прычыны будучага распаду СССР, якія намеціліся ў канцы 1980-х г., заключаліся ў абмежаванні паўнамоцтваў саюзных рэспублік, кансервацыі многіх адсталых форм арганізацыі грамадства (кланавасць, пратэкцыянізм, бюракратыя), дыктаце цэнтра ў эканамічным монаразвіцці без уліку асаблівасцей кожнай рэспублікі, перараджэнні партыйнай, дзяржаўнай і інтэлектуальнай [[Эліта|эліты]] ў асобны клан [[Алігархія|алігархаў]] на падставе першалачатковага назапашвання капіталу, скажэннях у духоўным жыцці народаў (уніфікацыя адукацыі і асветы, моўная [[Асіміляцыя (сацыялогія)|асіміляцыя]]), наяўнасці нацыянальнага нігілізму пад сцягам барацьбы з [[Нацыяналізм|нацыяналізмам]], намаганнях Захаду да скасавання СССР як галоўнай перашкоды на шляху да распаўсюджання т.зв. «заходных каштоўнасцей», дапамозе заходных колаў групоўкам і плыням некамуністычнай скіраванасці, што тады дзейнічалі ў саюзных рэспубліках. Усё гэта паступова прыводзіла да радыкалізацыі палітыкі саміх саюзных рэспублік, якія бьілі незадаволены няўдалымі [[Рэформа|рэформамі]], няздольнасцю федэральнага цэнтра вырашаць складаныя праблемы.


У сакавіку 1990 Вярхоўны Савет Літвы абвясціў аб «аднаўленні незалежнасці літоўскай дзяржавы», скасаванні дзеяння Канстытуцыі Літоўскай ССР і Канстытуцыі СССР на тэрыторыі рэспублікі. У красавіку 1990 аб незалежнасці сваіх рэспублік заявілі Вярхоўныя Саветы Латвіі і Эстоніі. Працэс суверэнізацыі закрануў і іншыя рэспублікі, хаця спачатку яны не заяўлялі аб выхадзе з СССР. 12.6.1990 прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце з'езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі. 16.7.1990 дакумент адпаведнай накіраванасці прыняў Вярхоўны Савет Украіны. 27.7.1990 Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі зацвердзіў Вярхоўны Савет БССР; яна абвясціла вяршэнства на тэрыторыі рэспублікі Канстытуцыі Беларускай ССР і яе законаў.
У [[Сакавік|сакавіку]] [[1990|1990 г.]] Вярхоўны Савет Літвы абвясціў аб «аднаўленні незалежнасці літоўскай дзяржавы», скасаванні дзеяння Канстытуцыі Літоўскай ССР і Канстытуцыі СССР на тэрыторыі рэспублікі. У [[Красавік|красавіку]] 1990 г. аб незалежнасці сваіх рэспублік заявілі Вярхоўныя Саветы Латвіі і Эстоніі. [[Парад суверэнітэтаў|Працэс суверэнізацыі]] закрануў і іншыя рэспублікі, хаця спачатку яны не заяўлялі аб выхадзе з СССР. [[12 чэрвеня]] 1990 г. прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце з'езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі. [[16 ліпеня]] 1990 г. дакумент адпаведнай накіраванасці прыняў Вярхоўны Савет Украіны. [[27 ліпеня]] 1990 г. [[Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР|Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі]] зацвердзіў [[Вярхоўны Савет БССР]]; яна абвясціла вяршэнства на тэрыторыі рэспублікі Канстытуцыі Беларускай ССР і яе [[Закон (права)|законаў]].


У гэтых умовах кіраўніцгва СССР паспрабавала распрацаваць праект новага саюзнага дагавора (лістапад 1990). Аднак нават такая ініцыятыва цэнтра з боку кіраўнікоў суверэнных рэспублік шырокай падтрымкі не знайшла. IV з'езд народных дэпутатаў СССР (снежань 1990) прыняў рашэнне аб правядзенні 17.3.1991 [[Рэферэндум у СССР, 1991|рэферэндуму па пытанні аб СССР]]. Улады Грузіі, Літвы, Малдовы, Латвіі, Арменіі і Эстоніі не выканалі рашэнні IV з'езда нар. дэпутатаў СССР аб правядзенні рэферэндуму. У той жа час за захаванне СССР выказалася 76,4% галасаваўшых.
У гэтых умовах кіраўніўцтва СССР паспрабавала распрацаваць праект новага саюзнага дагавора (лістапад 1990 г.). Аднак нават такая ініцыятыва цэнтра з боку кіраўнікоў суверэнных рэспублік шырокай падтрымкі не знайшла. IV з'езд народных дэпутатаў СССР ([[снежань]] 1990 г.) прыняў рашэнне аб правядзенні [[17 сакавіка]] [[1991|1991 г.]] [[Рэферэндум аб захаванні СССР|Рэферэндуму аб захаванні СССР]]. Улады [[Грузія|Грузіі]], [[Літва|Літвы]], [[Малдова|Малдовы]], [[Латвія|Латвіі]], [[Арменія|Арменіі]] і [[Эстонія|Эстоніі]] не выканалі рашэнні IV з'езда народных дэпутатаў СССР аб правядзенні рэферэндуму. У той жа час за захаванне СССР выказалася 76,4% прагаласаваўшых.


Спроба групы партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у жніўні 1991 увесці надзвычайнае становішча ў шэрагу рэгіёнаў СССР выклікала адмоўную рэакцыю ў кіраўніцтве Расійскай Федэрацыі і іншых рэспублік. Урадамі і Вярхоўнымі Саветамі суверэнных рэспублік быў канчаткова ўзяты курс на неалежнасць. [[8 снежня]] [[1991]] г. лідары [[Беларусь|Беларусі]] ([[Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч|Станіслаў Шушкевіч]]), [[Украіна|Украіны]] ([[Леанід Краўчук]]) і [[Расія|Расіі]] ([[Барыс Ельцын]]) у [[Белавежская пушча|Белавежскай пушчы]] (у беларускай урадавай рэзідэнцыі Віскулі Камянецкага раёна) падпісалі пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў ([[СНД]]), у якім канстатавалі, што «Саюз ССР як суб'ект міжнароднага права і геапалітычная рэальнасць спыняе сваё існаванне». 10.12.1991 Вярхоўныя Саветы Беларусі і Украіны, 12.12.1991 Вярхоўны Савет Расіі ратыфікавалі Пагадненне аб стварэнні СНД і дэнансавалі Дагавор 1922 аб утварэнні СССР. 21.12.1991 была прынята Алма-Ацінская дэкларацыя кіраўнікоў 11 незалежных дзяржаў (Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расіі, Таджыкістана, Туркменістана, Узбекістана і Украіны), у якой зноў было пацверджана: «3 утварэннем Садружнасці Незалежных Дзяржаў Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік спыняе сваё існаванне».
[[Дзяржаўны камітэт па надзвычайнаму становішчу|Спроба групы партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у жніўні 1991 г. увесці надзвычайнае становішча]] ў шэрагу рэгіёнаў СССР, выклікала адмоўную рэакцыю ў кіраўніцтве Расійскай Федэрацыі і іншых рэспублік. Урадамі і Вярхоўнымі Саветамі суверэнных рэспублік быў канчаткова ўзяты курс на незалежнасць. [[8 снежня]] [[1991]] г. лідары [[Беларусь|Беларусі]] ([[Станіслаў Станіслававіч Шушкевіч|Станіслаў Шушкевіч]]), [[Украіна|Украіны]] ([[Леанід Краўчук]]) і [[Расія|Расіі]] ([[Барыс Ельцын]]) у [[Белавежская пушча|Белавежскай пушчы]] (у беларускай урадавай рэзідэнцыі Віскулі, Камянецкі раён) падпісалі пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў ([[СНД]]), у якім канстатавалі, што «Саюз ССР як суб'ект [[Міжнароднае права|міжнароднага права]] і геапалітычная рэальнасць спыняе сваё існаванне». [[10 снежня]] 1991 г. Вярхоўныя Саветы Беларусі і Украіны, [[12 снежня]] 1991 г. [[Вярхоўны Савет РСФСР]] ратыфікавалі Пагадненне аб стварэнні СНД і дэнансавалі Дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР. [[21 снежня]] 1991 г. была прынята [[Алма-Ацінская дэкларацыя]] кіраўнікоў 11 незалежных дзяржаў (Азербайджана, Арменіі, Беларусі, [[Казахстан|Казахстана]], [[Кыргызстан|Кыргызстана]], Малдовы, Расіі, [[Таджыкістан|Таджыкістана]], [[Туркменістан|Туркменістана]], [[Узбекістан|Узбекістана]] і [[Украіна|Украіны]]), у якой зноў было сцверджана: «3 утварэннем Садружнасці Незалежных Дзяржаў, Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік спыняе сваё існаванне».


[[26 снежня]] [[1991]] г. [[Савет Рэспублік Вярхоўнага Савета СССР]] прыняў Дэкларацыю пра спыненне існавання СССР у сувязі са стварэннем [[СНД]]. Такім чынам СССР спыніў існаванне як суб’ект міжнароднага права.
⚫
== Насельніцтва ==
⚫
Насельніцтва СССР у 1989 складала прыблізна 278 млн. чалавек, што рабіла Савецкі саюз адной з краін з самым вялікім насельніцтвам. Самым вялікім па-колькасці народам з'яўляліся рускія (каля 145 млн.), затым украінцы (каля 44 млн.) і ўзбекі (каля 16 млн.).


⚫
==Насельніцтва ==
⚫
== Тэрытарыяльны падзел СССР ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">{{Graph:Chart|width=250|height=250|type=rect|x=1920,1926,1937,1939,1959,1970,1979,1989|y=137727000,147027915,164500000,170557000,208808000,241720000,262436227,286700000}}</div>
[[Выява:USSR Republics Numbered Alphabetically.png|thumb|300px|right|Склад СССР]]
{{main|Насельніцтва СССР}}
⚫
У [[1954]] — [[1991]] гадах у Савецкі Саюз уваходзілі 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР):
⚫
Насельніцтва СССР у 1989 г. складала прыблізна 278 млн. чалавек, што рабіла СССР адной з краін з самым вялікім насельніцтвам. Самым вялікім па-колькасці народам з'яўляліся рускія (каля 145 млн.), затым украінцы (каля 44 млн.) і ўзбекі (каля 16 млн.).

⚫
==Тэрытарыяльны падзел СССР ==
[[Выява:USSR Republics de.png|thumb|425x425px|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел СССР (1954—1991 гады)]]
⚫
У [[1954]]—[[1991]] гадах у Савецкі Саюз уваходзілі 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР):
#[[Армянская ССР]]
#[[Армянская ССР]]
#[[Азербайджанская ССР]]
#[[Азербайджанская ССР]]
Радок 187: Радок 195:
#[[Узбекская ССР]]
#[[Узбекская ССР]]


== Кіраўнікі СССР ==
==Кіраўнікі СССР ==
* [[Уладзімір Ленін]]
* [[Уладзімір Ленін]]
* [[Іосіф Сталін]]
* [[Іосіф Сталін]]
Радок 196: Радок 204:
* [[Міхаіл Гарбачоў]]
* [[Міхаіл Гарбачоў]]


== Гл. таксама ==
==Гл. таксама ==
* [[Гома саветыкус]]
* [[Гома саветыкус]]
* [[II з'езд Саветаў Заходняй вобласці]]
* [[II з'езд Саветаў Заходняй вобласці]]

Версія ад 10:25, 19 студзеня 2018

Гістарычная дзяржава
Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік
Союз Советских Социалистических Республик
Герб СССР Сцяг СССР
Герб СССР Сцяг СССР
Дэвіз: ««Пролетарии всех стран, соединяйтесь!»
(«Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!»)»
Гімн: Інтэрнацыянал (1922 – 1944)
Дзяржаўны гімн СССР (1944 – 1991)
Карта СССР з 1945
< 
< 
< 
< 
Сталіца Масква
Найбуйнейшыя гарады Масква, Ленінград, Кіеў, Ташкент, Баку, Харкаў, Мінск, Горкі, Новасібірск, Свярдлоўск
Мова(ы) Руская (дэ-факта)[1]
Афіцыйная мова руская
Рэлігія атэістычная дзяржава[d], атэізм і свецкая дзяржава[4][5][…]
Грашовая адзінка Савецкі рубель
Плошча 22.402.200 км² (1991)
Насельніцтва 293.047.571 чал. (1989)
Форма кіравання Федэратыўная савецкая сацыялістычная рэспубліка
Часавыя паясы +2…+12[2]
Інтэрнэт-дамен .su
Фактычны лідар краіны
 • 1922 – 1924 Уладзімір Ільіч Ленін
 • 1924 – 1953 Іосіф Вісарыёнавіч Сталін
 • 1955 – 1964 Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў
 • 1964 – 1982 Леанід Ільіч Брэжнеў
 • 1982 – 1984 Юрый Уладзіміравіч Андропаў
 • 1984 – 1985 Канстанцін Усцінавіч Чарненка
 • 1985 – 1991 Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў
Гісторыя
 • 1917 - 1923 Грамадзянская вайна ў Расіі
 • 30 снежня 1922 Стварэнне СССР
 • 30 снежня 1922 - 22 чэрвеня 1941 Даваенны перыяд
 • 22 чэрвеня 1941 - 9 мая 1945 Вялікая Айчынная вайна
 • 25 лютага 1956 Хрушчоўская адліга
 • 1970 Эпоха развітога сацыялізму
 • 23 красавіка 1985 - снежань 1990 Перабудова
 • 25 снежня 1991 Распад СССР
Папярэднікі і пераемнікі
Папярэднікі Дзяржавы пасля
распаду СССР[3]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (Савецкі Саюз, СССР) — шматнацыянальная сацыялістычная дзяржава, якая існавала ў 1922—1991 гадах на тэрыторыі паўночнай і цэнтральнай Еўразіі (у еўрапейскай і азіяцкай частках) плошчай (пад канец свайго існавання) 22,4 млн. км2. Складаўся з саюзных рэспублік, якія паводле канстытуцыі з'яўляліся суверэннымі дзяржавамі. У склад асобных рэспублік уваходзілі аўтаномныя рэспублікі, краі, вобласці, аўтаномныя вобласці і аўтаномныя акругі.

Гісторыя

Перадгісторыя

Яшчэ да звяржэння царызму ў палітычным спектры Расіі вызначылася некалькі кірункаў наконт будучага дзяржаўнага будаўніцтва. Манархісты выступалі за непахіснасць асноў самадзяржаўя, захаванне адзінай і непадзельнай Расіі. Лібералы абаранялі дзяржаўнае адзінства з магчымым культурна-нацыянальным самавызначэннем народаў. Сацыял-дэмакраты, найперш бальшавікі, патрабавалі права нацый і народнасцей на самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння нацыянальных дзяржаў. Аднак ажыццяўленне гэтага права бальшавікі разглядалі з пункту погляду класавай барацьбы пралетарыяту, паколькі лічылі, што буйныя цэнтралізаваныя дзяржавы забяспечваюць прастору для больш хуткага развіцця капіталізму, што набліжае сацыялістычную рэвалюцыю. Нацыям, якія пажадалі застацца ў цэнтралізаванай дзяржаве, бальшавікі абяцалі аўтаномію, хоць такія паўнамоцтвы ўяўляліся імі невыразна. Напачатку бальшавікі адмоўна ставіліся да ідэй федэралізму ў дзяржаўным будаўніцтве, хоць і дапускалі такую магчымасць. Неанародніцкія партыі (расійскія, украінскія эсэры, Беларуская сацыялістычная грамада і інш.) выступалі за безумоўнае права на самавызначэнне, аднак спачатку бачылі Расійскую дзяржаву федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікай з абласнымі (тэрытарыяльнымі) і нацыянальна-асобнымі (экстэрытарыяльнымі) аўтаноміямі. Нацыянальныя сацыялістычныя партыі меркавалі аднесці да кампетэнцыі федэральнага цэнтра толькі знешнепалітычную дзейнасць, забеспячэнне функцыянавання адзінай грашовай сістэмы, кіраванне ваеннымі сіламі і чыгункай.

Пасля звяржэння самадзяржаўя ў сакавіку 1917 Часовы ўрад дэклараваў поўнае раўнапраўе грамадзян незалежна ад веравызнання і нацыянальнасці, скасаваў мяжу яўрэйскай аселасці, абяцаў свабоду развіцця моў. Нягледзячы на абвяшчэнне Расіі рэспублікай (верасень 1917), Часовы ўрад не збіраўся ажыццяўляць права самавызначэння народаў, што выклікала незадаволенасць нацыянал-дэмакратычных рухаў. У верасні 1917 ў Кіеве адбыўся з'езд «народаў Расіі», скліканы Цэнтральнай украінскай радай, у якім прынялі ўдзел прадстаўнікі расійскіх і ўкраінскіх эсэраў, БСГ, грузінскіх, армянскіх сацыялістаў і інш. З'езд прагаласаваў за дзяржаўнае ўладкаванне Расіі ў выглядзе федэрацыі аўтаномных абласцей і нацый, палічыў асноўным дэфектам «празмерную цэнтралізацыю заканадаўчай і выканаўчай улады». З'езд пастанавіў: незалежна ад склікання Усерасійскага Устаноўчага сейма склікаць мясцовыя нацыянальныя ўстаноўчыя сеймы, якія павінны вызначыць канкрэтныя формы сваіх адносін з цэнтральнымі органамі федэрацыі, а таксама ўнутраную арганізацыю аўтаномных устаноў канкрэтнага народа або вобласці. Аднак Часовы ўрад не прыслухаўся да патрабаванняў нацыянальных дзеячаў. Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 і пераходу ўлады да Саветаў, Саўнарком прыняў Дэкларацыю правоў народаў Расіі, якая абвясціла роўнасць і суверэннасць усіх народаў краіны, права на свабоднае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойных дзяржаў, адмену ўсіх нацыянальных і нацыянальна-рэлігійных прывілеяў і абмежаванняў, свабоднае развіццё нацыянальных меншасцей і этнаграфічных груп. Пад уплывам нацыянальна-вызваленчага руху бальшавікі змянілі сваё стаўленне да федэралісцкіх ідэй, але сталі разглядаць савецкі федэралізм як перахрдную форму да поўнага інтэрнацыянальнага адзінства працоўных.

III Усерасійскі з'езд Саветаў (студзень 1918) паклаў пачатак утварэнню Расійскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікі (РСФСР). Аднак нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва маладых рэспублік праходзіла ў вострай палітычнай барацьбе і мела 2 кірункі: савецкі і парламентарны (на ўзор Заходняй Еўропы). Стварэнне незалежных нацыянальных савецкіх рэспублік некаторыя бальшавіцкія кіраўнікі разглядалі як спосаб вырашэння часовых палітычных, у т.л. знешнепалітычных задач, каб, з аднаго боку, супрацьстаяць заходнім краінам, а з другога — нейтралізаваць мясцовыя «сепаратысцкія» намаганні нацыянальных дзеячаў.

1 чэрвеня 1919 г. па ініцыятыве ЦК РКП(б) і прапановах ЦВК Украіны, Савета абароны Літвы і Беларусі, урада Савецкай Латвіі быў прыняты Дэкрэт «Аб аб'яднанні савецкіх рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». Ваенна-палітычны саюз дапамог савецкім рэспублікам выстаяць у грамадзянскай вайне і ваеннай інтэрвенцыі 1918—20, умацаваць уладу камуністам. 3 пераходам да мірнага будаўніцтва тэндэнцыя іх далейшага аб'яднання яшчэ больш узмацнілася. Аднак на шляхах нацыянальна-дзяржаўнага федэратыўнага ўсталявання вызначыліся супярэчнасці. 3 аднаго боку, рэспублікі былі фармальна незалежныя, як роўныя заключалі дагаворы з РСФСР, з другога — спробы цэнтралізацыі органаў кіравання прыводзілі да таго, што паўнамоцтвы РСФСР перавышалі паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік, і такім чынам парушаліся падпісаныя двухбаковыя дагаворы.

У ходзе спрэчак у 1922 г. пра тое, якім быць новаму Саюзу, выявіліся 2 пункты погляду: прапанова І. Сталіна ажыццявіць «аўтанамізацыю» савецкіх рэспублік, г.зн. уключыць іх у склад РСФСР; ідэя У. Леніна ўтварыць новае дзяржаўнае федэратыўнае аб'яднанне — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, у які ўваходзілі б на роўных правах усе савецкія рэспублікі. Разам з тым некаторыя партыйныя дзеячы ўбачылі ў ленінскім плане Саюза, ідэі канфедэрацыі, а іншыя прапаноўвалі наогул скасаваць самастойнасць рэспублік. Але ў любым варыянце дзяржаўная ўлада павінна была належаць Камуністычнай партыі, якая будавалася паводле прынцыпу "дэмакратычнага цэнтралізму" і забяспечвала ўсебаковы кантроль за ўсімі сферамі грамадскага жыцця. У выніку пераважная большасць партыйных і савецкіх дзеячаў выказалася за ленінскі план.

Утварэнне СССР

З'езды Саветаў УССР, БССР, ЗСФСР і X Усерасійскі з'езд Саветаў (снежань 1922) прызналі аб'яднанне савецкіх рэспублік у адзінай дзяржаве своечасовым. 30 снежня 1922 I з'езд Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю аб утварэнні СССР[6], у якой былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы аб'яднання рэспублік: раўнапраўе і добраахвотнасць уваходжання іх у Саюз ССР, права свабоднага выхаду з Саюза і доступ у яго новым савецкім сацыялістычным рэспублікам. З'езд зацвердзіў Дагавор аб утварэнні СССР, які прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных наркаматаў, Вярхоўнага суда і Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення, вызначыў асновы ўзаемаадносін паміж вышэйшымі органамі ўлады СССР і саюзных рэспублік. Быў абраны вярхоўны орган улады Саюза ССР — Цэнтральны Выканаўчы Камітэт (ЦВК; старшыні М. Калінін, Р. Пятроўскі, А. Чарвякоў, Н. Нарыманаў). На 2-й сесіі ЦВК сфарміраваны ўрад СССР — Савет Народных Камісараў (СНК) на чале з У. Леніным. У снежні 1922, у склад СССР увайшлі РСФСР (афіцыйна абвешчана ў студзені 1918), УССР (снежань 1917), БССР (студзень 1919) і ЗСФСР (снежань 1922) у складзе Азербайджанскай ССР (красавік 1920), Армянскай ССР (лістапад 1920) і Грузінскай ССР (люты 1921). Першая Канстытуцыя СССР (зацверджана 31 студзеня 1924 на II з'ездзе Саветаў СССР) дэкларавала працоўным краіны шырокія дэмакратычныя правы і свабоды, актыўны ўдзел у кіраўніцтве дзяржавай.

Даваенны перыяд

У ходзе працэсу нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў склад СССР 13 мая 1925 ўвайшлі Туркменская ССР і Узбекская ССР (утвораны 27 кстрычніка 1924), 5 снежня 1929 — Таджыкская ССР (утворана 16 кстрычніка 1929), 5 снежня 1936 — Казахская ССР і Кіргізская ССР, 31 сакавіка 1940 — Карэла-фінская ССР, 2 жніўня 1940 — Малдаўская ССР, 3-6 жніўня 1940 — Літоўская ССР, Латвійская ССР і Эстонская ССР (утвораны 21 ліпеня 1940).

Канстытуцыя СССР 1936 г. абмежавала паўнамоцтвы саюзных рэспублік. У ёй не было нават намёку на тое, што суб'екты СССР перадаюць значную частку паўнамоцгваў Саюзу, г.зн. дзейнічала не дагаворная, а канстытуцыйная норма. Павялічылася колькасць агульнасаюзных камісарыятаў.

Утварэнне СССР дало магчымасць сканцэнтраваць неабходныя сродкі для хуткага ажыццяўлення індустрыялізацыі, калектывізацыі сельскай гаспадаркі і культурнага будаўніцтва. Гэта садзейнічала стварэнню буйнага эканамічнага патэнцыялу, які забяспечыў тэхніка-эканамічную незалежнасць дзяржавы. Хуткая суцэльная калектывізацыя вёскі дазволіла ўзяць у яе сродкі на патрэбы індустрыялізацыі і абароны.

Разам з тым камуністычная партыя кіравалася ідэямі «дзяржаўнага сацыялізму», што абумовіла далейшую цэнтралізацыю ўлады, абмежаванне паўнамоцгваў саюзных рэспублік, адзяржаўленне народнай гаспадаркі, згортванне эканамічна-матэрыяльных стымулаў. Стварэнне адміністрацыйна-каманднай сістэмы выклікала сур'ёзныя скажэнні ў грамадска-палітычным жыцці краіны, масавыя палітычныя рэпрэсіі супраць грамадзян. Аднак нягледзячы на розныя хібы і дэфармацыі грамадства, за гады першых пяцігодак быў створаны магутны палітычны і сацыяльна-эканамічны патэнцыял.

СССР у Другой сусветнай вайне

Асноўны артыкул: Вялікая Айчынная вайна 1941-1945

Пасляваенны перыяд

Пасля Другой сусветнай вайны міжнародная роля СССР значна вырасла. Савецкі Саюз з'яўляўся членам-заснавалььнікам Арганізацыі Аб'яднаных Нацый (з красавіка 1945) і адньім з пастаянных членаў Савета Бяспекі ААН. Паводде рашэння Сан-Францыскай канферэнцыі 1945, скліканай з мэтай утварэння ААН, у лік краін-заснавальніц гэтай арганізацыі былі таксамаі ўключаны БССР і УССР.

Пасля вайны СССР здолеў параўнальна хутка аднавіць разбураную гаспадарку.

Важнай рысай у нацыянальна-дзяржаўнай палітыцьі ў 1950-я г. стала пашырэнне правоў і ініцыятыў саюзных рэспублік. У маі 1955 г. быў зменены парадак планавання і фінансавання народнай гаспадаркі рэспублік СССР. Замест ранейшага парадку зацвярджэння ўрадам СССР дэталёвых паказчыкаў па развіцці рэспубліканскай прамысловасці, сельскай гаспадаркі, культуры, аховы здароўя цяпер вызначаўся толькі агульны аб'ём валавой і таварнай прадукцыі, а таксама капіталаўкладанняў па саюзных рэепубліках. Канкрэтнае планаванне аб'ёму вытворчасці і капіталаўкладанняў па прадпрыемствах і ведамствах было перададзена ў распараджэнне рэспубліканскіх саветаў міністраў. Яны атрымалі права выкарыстоўваць дадаткова выяўленыя і атрыманыя пры выкананні рэспубліканскага бюджэту даходы на фінансаванне жыллёвай і камунальнай гаспадаркі, сацыяльна-культурных мерапрыемстваў. Пашырыліся таксама паўнамоцтвы саветаў міністраў саюзных рэспублік у кіраўніцтве прамысловасцю і будаўніцтвам. У распараджэнне рэспублік у 1956 г. перададзены функцыі па кіраўніцгве работай судовых устаноў і органаў юстыцыі. Аднак з пачатку 1970-х г. усё больш сталі выяўляцца адмоўныя рысы «дзяржаўнага сацыялізму» (абмежаванне дэмакратыі, адхіленне працоўных ад уласнасці і ўлады, парушэнні прынцыпаў сацыяльнай справядлівасці, бюракратызацыя дзяржаўнага апарату і інш.), што прывяло да паглыблення крызісных з'яў. У якасці прававой нормы ў арт. 6 Канстытуцыі СССР 1977 было замацавана, шго «кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэмы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца Камуністычная партыя Савецкага Саюза». Спробы паскорыць сацыяльна-эканамічнае развіццё на аснове канцэпцыі перабудовы (з сярэдзіны 1980-х г.) станоўчых вынікаў не прынеслі.

Распад СССР

Асноўны артыкул: Распад СССР

У канцы 1980-х г узмацніліся цэнтрабежныя тэндэнцыі ў саюзных рэспубліках, іх імкненне да суверэнітэту. Прычыны будучага распаду СССР, якія намеціліся ў канцы 1980-х г., заключаліся ў абмежаванні паўнамоцтваў саюзных рэспублік, кансервацыі многіх адсталых форм арганізацыі грамадства (кланавасць, пратэкцыянізм, бюракратыя), дыктаце цэнтра ў эканамічным монаразвіцці без уліку асаблівасцей кожнай рэспублікі, перараджэнні партыйнай, дзяржаўнай і інтэлектуальнай эліты ў асобны клан алігархаў на падставе першалачатковага назапашвання капіталу, скажэннях у духоўным жыцці народаў (уніфікацыя адукацыі і асветы, моўная асіміляцыя), наяўнасці нацыянальнага нігілізму пад сцягам барацьбы з нацыяналізмам, намаганнях Захаду да скасавання СССР як галоўнай перашкоды на шляху да распаўсюджання т.зв. «заходных каштоўнасцей», дапамозе заходных колаў групоўкам і плыням некамуністычнай скіраванасці, што тады дзейнічалі ў саюзных рэспубліках. Усё гэта паступова прыводзіла да радыкалізацыі палітыкі саміх саюзных рэспублік, якія бьілі незадаволены няўдалымі рэформамі, няздольнасцю федэральнага цэнтра вырашаць складаныя праблемы.

У сакавіку 1990 г. Вярхоўны Савет Літвы абвясціў аб «аднаўленні незалежнасці літоўскай дзяржавы», скасаванні дзеяння Канстытуцыі Літоўскай ССР і Канстытуцыі СССР на тэрыторыі рэспублікі. У красавіку 1990 г. аб незалежнасці сваіх рэспублік заявілі Вярхоўныя Саветы Латвіі і Эстоніі. Працэс суверэнізацыі закрануў і іншыя рэспублікі, хаця спачатку яны не заяўлялі аб выхадзе з СССР. 12 чэрвеня 1990 г. прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце з'езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі. 16 ліпеня 1990 г. дакумент адпаведнай накіраванасці прыняў Вярхоўны Савет Украіны. 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі зацвердзіў Вярхоўны Савет БССР; яна абвясціла вяршэнства на тэрыторыі рэспублікі Канстытуцыі Беларускай ССР і яе законаў.

У гэтых умовах кіраўніўцтва СССР паспрабавала распрацаваць праект новага саюзнага дагавора (лістапад 1990 г.). Аднак нават такая ініцыятыва цэнтра з боку кіраўнікоў суверэнных рэспублік шырокай падтрымкі не знайшла. IV з'езд народных дэпутатаў СССР (снежань 1990 г.) прыняў рашэнне аб правядзенні 17 сакавіка 1991 г. Рэферэндуму аб захаванні СССР. Улады Грузіі, Літвы, Малдовы, Латвіі, Арменіі і Эстоніі не выканалі рашэнні IV з'езда народных дэпутатаў СССР аб правядзенні рэферэндуму. У той жа час за захаванне СССР выказалася 76,4% прагаласаваўшых.

Спроба групы партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў у жніўні 1991 г. увесці надзвычайнае становішча ў шэрагу рэгіёнаў СССР, выклікала адмоўную рэакцыю ў кіраўніцтве Расійскай Федэрацыі і іншых рэспублік. Урадамі і Вярхоўнымі Саветамі суверэнных рэспублік быў канчаткова ўзяты курс на незалежнасць. 8 снежня 1991 г. лідары Беларусі (Станіслаў Шушкевіч), Украіны (Леанід Краўчук) і Расіі (Барыс Ельцын) у Белавежскай пушчы (у беларускай урадавай рэзідэнцыі Віскулі, Камянецкі раён) падпісалі пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД), у якім канстатавалі, што «Саюз ССР як суб'ект міжнароднага права і геапалітычная рэальнасць спыняе сваё існаванне». 10 снежня 1991 г. Вярхоўныя Саветы Беларусі і Украіны, 12 снежня 1991 г. Вярхоўны Савет РСФСР ратыфікавалі Пагадненне аб стварэнні СНД і дэнансавалі Дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР. 21 снежня 1991 г. была прынята Алма-Ацінская дэкларацыя кіраўнікоў 11 незалежных дзяржаў (Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Расіі, Таджыкістана, Туркменістана, Узбекістана і Украіны), у якой зноў было сцверджана: «3 утварэннем Садружнасці Незалежных Дзяржаў, Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік спыняе сваё існаванне».

26 снежня 1991 г. Савет Рэспублік Вярхоўнага Савета СССР прыняў Дэкларацыю пра спыненне існавання СССР у сувязі са стварэннем СНД. Такім чынам СССР спыніў існаванне як суб’ект міжнароднага права.

Насельніцтва

Асноўны артыкул: Насельніцтва СССР

Насельніцтва СССР у 1989 г. складала прыблізна 278 млн. чалавек, што рабіла СССР адной з краін з самым вялікім насельніцтвам. Самым вялікім па-колькасці народам з'яўляліся рускія (каля 145 млн.), затым украінцы (каля 44 млн.) і ўзбекі (каля 16 млн.).

Тэрытарыяльны падзел СССР

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел СССР (1954—1991 гады)

У 1954—1991 гадах у Савецкі Саюз уваходзілі 15 саюзных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (ССР):

  1. Армянская ССР
  2. Азербайджанская ССР
  3. Беларуская ССР
  4. Эстонская ССР
  5. Грузінская ССР
  6. Казахская ССР
  7. Кіргізская ССР
  8. Латвійская ССР
  9. Літоўская ССР
  10. Малдаўская ССР
  11. Расійская СФСР
  12. Таджыкская ССР
  13. Туркменская ССР
  14. Украінская ССР
  15. Узбекская ССР

Кіраўнікі СССР

Гл. таксама

Зноскі

  1. ↑ Дэ-юрэ ў СССР да 1990 года не было афіцыйнай мовы. Руская мова фактычна з'яўлялася асноўнай мовай. Закон СССР ад 24 красавіка 1990 «Аб мовах народаў СССР» вызначыў рускую мову афіцыйнай мовай СССР.
  2. ↑ на тэрыторыі СССР дзейнічаў дэкрэтны час
  3. ↑ Пералічаны толькі дзяржавы — былыя саюзныя рэспублікі, якія цяпер — члены ААН. Дзяржавай-прадаўжальніцай СССР з'яўляецца Расійская Федэрацыя
  4. ↑ http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/36cons04.html
  5. ↑ http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/77cons02.html
  6. ↑ Дэкларацыя

Літаратура

  • История России. XX век: в 2-х т. / отв.ред. А.Б. Зубов. — Москва : АСТ, 2009. — Т. I. 1894—1939 гг. — 1024 с.


q: Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у Вікіцытатніку
commons: Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік на Вікісховішчы


Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Саюз_Савецкіх_Сацыялістычных_Рэспублік&oldid=3079532"