Ян Запальяі: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
др removed Category:Асобы using HotCat, афармленне |
|||
Радок 17: | Радок 17: | ||
| пераемнік_2 = [[Янаш II Жыгімонт]] |
| пераемнік_2 = [[Янаш II Жыгімонт]] |
||
| каранацыя_2 = [[11 лістапада]] [[1526]] |
| каранацыя_2 = [[11 лістапада]] [[1526]] |
||
| дата нараджэння = |
| дата нараджэння = |
||
| месца нараджэння = |
| месца нараджэння = |
||
| дата смерці = |
| дата смерці = |
||
| месца смерці = |
| месца смерці = |
||
| пахаваны = |
| пахаваны = |
||
| веравызнанне = |
| веравызнанне = каталіцтва |
||
| спадчыннік = |
| спадчыннік = |
||
| у шлюбе = |
| у шлюбе = |
||
| род = |
| род = |
||
| бацька = |
|||
| бацька = [[Іштван Запальяі]] (?—1499), граф Сепеш, князь Трансільваніі |
|||
| маці = |
|||
| маці = Ядзвіга Тэшэнская (1463—1521) |
|||
| дзеці = |
| дзеці = |
||
| узнагароды = |
| узнагароды = |
||
}} |
}} |
||
'''Ян''' '''Запальяі''' ([[венгерская мова|венг]]. ''Szapolyai János, Zápolya János'') |
'''Ян''' '''Запальяі''' ([[венгерская мова|венг]]. ''Szapolyai János, Zápolya János'') — [[Трансільванія|трансільванскі]] ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы [[Венгрыя|Венгрыі]], так званай Асманскай Венгрыі ([[1527]]—[[1540]]). З’яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі. |
||
== Жыццяпіс == |
== Жыццяпіс == |
||
Радок 37: | Радок 37: | ||
=== Нараджэнне === |
=== Нараджэнне === |
||
Ян Запальяі нарадзіўся ў [[1487]] |
Ян Запальяі нарадзіўся ў [[1487]] г. у мястэчку [[Спішскі Град]] (венг. ''Szepesi vár''), сёння ў [[Славакія|Славакіі]], загінуў у [[1540]] г. бліз [[Сазшабешу]] (венг. Szászsebes), сёння [[Румынія]]. Бацька Яна — Іштван Запальяі ([[1492]]—[[1499]]), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям’і [[Хэдвіг]]. |
||
=== Шлях да ўлады === |
=== Шлях да ўлады === |
||
З [[1505]] |
З [[1505]] г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У [[1511]] г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала — падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам [[Д'ёрдзь Дожы|Д’ёрдзя Дожы]]. Паўстанцы былі разгромлены ў [[1514]], лідар паўстання пасля першага катавання — загінуў. |
||
У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам [[Людовік Ягелон|Людовіка Ягелона]], у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан |
У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам [[Людовік Ягелон|Людовіка Ягелона]], у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан — [[Сулейман Пышны]], напаў на Венгрыю, у [[1526]], то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка [[Мохач]], дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі. |
||
Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай. |
Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай. |
||
Радок 49: | Радок 49: | ||
=== Валадарства === |
=== Валадарства === |
||
[[5 лістапада]] [[1526]] |
[[5 лістапада]] [[1526]] г. у горадзе [[Секешфехервар]] Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў [[Браціслава|Браціславе]], быў абраны другі венгерскі кароль — [[Фердынанд I Габсбург|Фердынанд I]]. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: [[Чэхія]], [[Германія]] і [[іспанія|іспанскі каралеўскі дом]]. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі. |
||
=== Смерць === |
=== Смерць === |
||
У [[1540]] Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі [[Буда, Будапешт|Буду]], у [[1541]] |
У [[1540]] Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі [[Буда, Будапешт|Буду]], у [[1541]] г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і [[Трансільванія|Трансілльванію]]. |
||
== |
== Літаратура == |
||
* -{Barta Gábor: ''A Sztambulba vezető út'' ( |
* -{Barta Gábor: ''A Sztambulba vezető út'' (1526—1528). Bp. 1983, Magvető}- |
||
* -{Tringli István: ''Az újkor hajnala.'' Magyarország története |
* -{Tringli István: ''Az újkor hajnala.'' Magyarország története 1440—1541. Bp. 2003, Vince}- |
||
* -{Szakály Ferenc: ''Virágkor és hanyatlás.'' |
* -{Szakály Ferenc: ''Virágkor és hanyatlás.'' 1440—1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-. |
||
{{зноскі}} |
{{зноскі}} |
||
Радок 71: | Радок 71: | ||
}} |
}} |
||
{{Wikidata/Ancestors}} |
|||
{{Бібліяінфармацыя}} |
{{Бібліяінфармацыя}} |
||
{{DEFAULTSORT:Запальяі Ян}} |
{{DEFAULTSORT:Запальяі Ян}} |
||
[[Катэгорыя:Асобы]] |
|||
[[Катэгорыя:Каралі венгерскія]] |
[[Катэгорыя:Каралі венгерскія]] |
Версія ад 10:16, 1 лістапада 2019
Ян I Запальяі | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
венг.: Szapolyai János | |||||||
| |||||||
| |||||||
|
|||||||
Каранацыя | 11 лістапада 1526 | ||||||
Папярэднік | Петэр Сент-Дзьёрдзьі (Szentgyörgyi Péter) | ||||||
Пераемнік | Перэні Петэр | ||||||
|
|||||||
Каранацыя | 11 лістапада 1526 | ||||||
Папярэднік | Лаяш II | ||||||
Пераемнік | Янаш II Жыгімонт | ||||||
|
|||||||
Нараджэнне |
2 лютага 1487 |
||||||
Смерць |
17 ліпеня 1540 (53 гады) ці 21 ліпеня 1540 (53 гады) |
||||||
Месца пахавання | |||||||
Род | Запальяі[d] | ||||||
Бацька | Іштван Запальяі | ||||||
Маці | Ядвіга Цешынская[d] | ||||||
Жонка | Ізабела Ягелонка і Ізабела Ягелонка[1] | ||||||
Дзеці | Янаш II Запальяі[2] | ||||||
Веравызнанне | каталіцтва | ||||||
Дзейнасць | манарх | ||||||
Аўтограф | |||||||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Ян Запальяі (венг. Szapolyai János, Zápolya János) — трансільванскі ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы Венгрыі, так званай Асманскай Венгрыі (1527—1540). З’яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі.
Жыццяпіс
Нараджэнне
Ян Запальяі нарадзіўся ў 1487 г. у мястэчку Спішскі Град (венг. Szepesi vár), сёння ў Славакіі, загінуў у 1540 г. бліз Сазшабешу (венг. Szászsebes), сёння Румынія. Бацька Яна — Іштван Запальяі (1492—1499), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям’і Хэдвіг.
Шлях да ўлады
З 1505 г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У 1511 г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала — падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам Д’ёрдзя Дожы. Паўстанцы былі разгромлены ў 1514, лідар паўстання пасля першага катавання — загінуў.
У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам Людовіка Ягелона, у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан — Сулейман Пышны, напаў на Венгрыю, у 1526, то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка Мохач, дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі.
Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому Габсбургаў. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай.
Валадарства
5 лістапада 1526 г. у горадзе Секешфехервар Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў Браціславе, быў абраны другі венгерскі кароль — Фердынанд I. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: Чэхія, Германія і іспанскі каралеўскі дом. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі.
Смерць
У 1540 Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі Буду, у 1541 г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і Трансілльванію.
Літаратура
- -{Barta Gábor: A Sztambulba vezető út (1526—1528). Bp. 1983, Magvető}-
- -{Tringli István: Az újkor hajnala. Magyarország története 1440—1541. Bp. 2003, Vince}-
- -{Szakály Ferenc: Virágkor és hanyatlás. 1440—1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-.
Зноскі
- ↑ (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
- ↑ Lundy D. R. The Peerage
Спасылкі
- Ян Запальяі на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў