Ян Запальяі: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др →‎Крыніцы: clean up з дапамогай AWB
др removed Category:Асобы using HotCat, афармленне
Радок 17: Радок 17:
| пераемнік_2 = [[Янаш II Жыгімонт]]
| пераемнік_2 = [[Янаш II Жыгімонт]]
| каранацыя_2 = [[11 лістапада]] [[1526]]
| каранацыя_2 = [[11 лістапада]] [[1526]]
| дата нараджэння = 2.2.1487
| дата нараджэння =
| месца нараджэння = [[Спішскі Град]], {{Месца нараджэння|Славакія}}
| месца нараджэння =
| дата смерці = 22.6.1540
| дата смерці =
| месца смерці = [[Себеш]], {{Месца смерці|Трансільванія}}
| месца смерці =
| пахаваны = {{Месца пахавання|Секешфехервар}}
| пахаваны =
| веравызнанне = каталіцкае
| веравызнанне = каталіцтва
| спадчыннік =
| спадчыннік =
| у шлюбе = [[Ізабела Ягелонка]]
| у шлюбе =
| род =
| род =
| бацька =
| бацька = [[Іштван Запальяі]] (?—1499), граф Сепеш, князь Трансільваніі
| маці =
| маці = Ядзвіга Тэшэнская (1463—1521)
| дзеці = [[Янаш II Жыгімонт|Янаш II]]
| дзеці =
| узнагароды =
| узнагароды =
}}
}}
'''Ян''' '''Запальяі''' ([[венгерская мова|венг]]. ''Szapolyai János, Zápolya János'') - [[Трансільванія|трансільванскі]] ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы [[Венгрыя|Венгрыі]], так званай Асманскай Венгрыі ([[1527]]—[[1540]]). З'яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі.
'''Ян''' '''Запальяі''' ([[венгерская мова|венг]]. ''Szapolyai János, Zápolya János'') — [[Трансільванія|трансільванскі]] ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы [[Венгрыя|Венгрыі]], так званай Асманскай Венгрыі ([[1527]]—[[1540]]). З’яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі.


== Жыццяпіс ==
== Жыццяпіс ==
Радок 37: Радок 37:
=== Нараджэнне ===
=== Нараджэнне ===


Ян Запальяі нарадзіўся ў [[1487]] г. у мястэчку [[Спішскі Град]] (венг. ''Szepesi vár''), сёння ў [[Славакія|Славакіі]], загінуў у [[1540]] г. бліз [[Сазшабешу]] (венг. Szászsebes), сёння [[Румынія]]. Бацька Яна - Іштван Запальяі ([[1492]]—[[1499]]), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям'і [[Хэдвіг]].
Ян Запальяі нарадзіўся ў [[1487]] г. у мястэчку [[Спішскі Град]] (венг. ''Szepesi vár''), сёння ў [[Славакія|Славакіі]], загінуў у [[1540]] г. бліз [[Сазшабешу]] (венг. Szászsebes), сёння [[Румынія]]. Бацька Яна — Іштван Запальяі ([[1492]]—[[1499]]), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям’і [[Хэдвіг]].


=== Шлях да ўлады ===
=== Шлях да ўлады ===


З [[1505]] г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У [[1511]] г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала - падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам [[Д'ёрдзь Дожы|Д'ёрдзя Дожы]]. Паўстанцы былі разгромлены ў [[1514]], лідар паўстання пасля першага катавання - загінуў.
З [[1505]] г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У [[1511]] г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала — падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам [[Д'ёрдзь Дожы|Д’ёрдзя Дожы]]. Паўстанцы былі разгромлены ў [[1514]], лідар паўстання пасля першага катавання — загінуў.


У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам [[Людовік Ягелон|Людовіка Ягелона]], у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан - [[Сулейман Пышны]], напаў на Венгрыю, у [[1526]], то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка [[Мохач]], дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі.
У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам [[Людовік Ягелон|Людовіка Ягелона]], у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан — [[Сулейман Пышны]], напаў на Венгрыю, у [[1526]], то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка [[Мохач]], дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі.


Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай.
Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому [[Габсбургі|Габсбургаў]]. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай.
Радок 49: Радок 49:
=== Валадарства ===
=== Валадарства ===


[[5 лістапада]] [[1526]] г. у горадзе [[Секешфехервар]] Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў [[Браціслава|Браціславе]], быў абраны другі венгерскі кароль - [[Фердынанд I Габсбург|Фердынанд I]]. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: [[Чэхія]], [[Германія]] і [[іспанія|іспанскі каралеўскі дом]]. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі.
[[5 лістапада]] [[1526]] г. у горадзе [[Секешфехервар]] Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў [[Браціслава|Браціславе]], быў абраны другі венгерскі кароль — [[Фердынанд I Габсбург|Фердынанд I]]. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: [[Чэхія]], [[Германія]] і [[іспанія|іспанскі каралеўскі дом]]. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі.


=== Смерць ===
=== Смерць ===
У [[1540]] Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі [[Буда, Будапешт|Буду]], у [[1541]] г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і [[Трансільванія|Трансілльванію]].
У [[1540]] Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі [[Буда, Будапешт|Буду]], у [[1541]] г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і [[Трансільванія|Трансілльванію]].


== Крыніцы ==
== Літаратура ==
* -{Barta Gábor: ''A Sztambulba vezető út'' (1526-1528). Bp. 1983, Magvető}-
* -{Barta Gábor: ''A Sztambulba vezető út'' (1526—1528). Bp. 1983, Magvető}-
* -{Tringli István: ''Az újkor hajnala.'' Magyarország története 1440-1541. Bp. 2003, Vince}-
* -{Tringli István: ''Az újkor hajnala.'' Magyarország története 1440—1541. Bp. 2003, Vince}-
* -{Szakály Ferenc: ''Virágkor és hanyatlás.'' 1440-1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-.
* -{Szakály Ferenc: ''Virágkor és hanyatlás.'' 1440—1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-.


{{зноскі}}
{{зноскі}}
Радок 71: Радок 71:
}}
}}


{{Wikidata/Ancestors}}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Бібліяінфармацыя}}

{{DEFAULTSORT:Запальяі Ян}}
{{DEFAULTSORT:Запальяі Ян}}
[[Катэгорыя:Асобы]]
[[Катэгорыя:Каралі венгерскія]]
[[Катэгорыя:Каралі венгерскія]]

Версія ад 10:16, 1 лістапада 2019

Ян I Запальяі
венг.: Szapolyai János
Янаш Запальяі. Партрэт XVI стагоддзя.
Янаш Запальяі. Партрэт XVI стагоддзя.
ваявода Трансільваніі
1511 — 1526
Каранацыя 11 лістапада 1526
Папярэднік Петэр Сент-Дзьёрдзьі (Szentgyörgyi Péter)
Пераемнік Перэні Петэр
князь Трансільваніі і кароль Венгрыі
10 лістапада 1526 — 22 чэрвеня 1540
Каранацыя 11 лістапада 1526
Папярэднік Лаяш II
Пераемнік Янаш II Жыгімонт

Нараджэнне 2 лютага 1487
Смерць 17 ліпеня 1540(1540-07-17) (53 гады) ці 21 ліпеня 1540(1540-07-21) (53 гады)
Месца пахавання
Род Запальяі[d]
Бацька Іштван Запальяі
Маці Ядвіга Цешынская[d]
Жонка Ізабела Ягелонка і Ізабела Ягелонка[1]
Дзеці Янаш II Запальяі[2]
Веравызнанне каталіцтва
Дзейнасць манарх
Аўтограф Выява аўтографа
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ян Запальяі (венг. Szapolyai János, Zápolya János) — трансільванскі ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы Венгрыі, так званай Асманскай Венгрыі (15271540). З’яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі.

Жыццяпіс

Нараджэнне

Ян Запальяі нарадзіўся ў 1487 г. у мястэчку Спішскі Град (венг. Szepesi vár), сёння ў Славакіі, загінуў у 1540 г. бліз Сазшабешу (венг. Szászsebes), сёння Румынія. Бацька Яна — Іштван Запальяі (14921499), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям’і Хэдвіг.

Шлях да ўлады

З 1505 г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У 1511 г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала — падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам Д’ёрдзя Дожы. Паўстанцы былі разгромлены ў 1514, лідар паўстання пасля першага катавання — загінуў.

У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам Людовіка Ягелона, у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан — Сулейман Пышны, напаў на Венгрыю, у 1526, то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка Мохач, дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі.

Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому Габсбургаў. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай.

Валадарства

5 лістапада 1526 г. у горадзе Секешфехервар Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў Браціславе, быў абраны другі венгерскі кароль — Фердынанд I. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: Чэхія, Германія і іспанскі каралеўскі дом. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі.

Смерць

У 1540 Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі Буду, у 1541 г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і Трансілльванію.

Літаратура

  • -{Barta Gábor: A Sztambulba vezető út (1526—1528). Bp. 1983, Magvető}-
  • -{Tringli István: Az újkor hajnala. Magyarország története 1440—1541. Bp. 2003, Vince}-
  • -{Szakály Ferenc: Virágkor és hanyatlás. 1440—1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-.

Зноскі

  1. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
  2. Lundy D. R. The Peerage

Спасылкі