Станаўленне савецкай улады ў Літве: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Новая старонка: ''''Станаўленне савецкай улады ў Літве''' — фарміраванне грамадска-палітычнай сістэмы на т...'
 
Радок 2: Радок 2:


== Літва перад Першай сусветнай вайной ==
== Літва перад Першай сусветнай вайной ==
Перад [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайной]] Літва была аграрнай мясцінай. На прадпрыемствах у 1913 годзе працавала каля 20,5 тыс. рабочых (у тым ліку польскія і беларускія раёны [[Віленская губерня|Віленскай]] і [[Сувалкаўская губерня|Сувалкаўскай]] губерняў), што складала толькі 0,44 % насельніцтва. З ліку гарадскіх жыхароў на долю працоўнага класа (разам з сем’ямі) прыходзілася каля паловы, але ён складаўся галоўным чынам з рабочых-рамеснікаў<ref>История Литовской ССР. Отв. Редактор Б. Вайткевичус. — Вильнюс, 1978. С. 676</ref>.
Перад [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайной]] Літва была аграрнай мясцінай. На прадпрыемствах у 1913 годзе працавала каля 20,5 тыс. рабочых (у тым ліку польскія і беларускія раёны [[Віленская губерня|Віленскай]] і [[Сувалкаўская губерня|Сувалкаўскай]] губерняў), што складала толькі 0,44 % насельніцтва. З ліку гарадскіх жыхароў на долю працоўнага класа (разам з сем’ямі) прыходзілася каля паловы, але ён складаўся галоўным чынам з рабочых-рамеснікаў<ref>История Литовской ССР. Отв. редактор Б. Вайткевичус. — Вильнюс, 1978. С. 676</ref>.


У пачатку XX ст. члены розных сацыялістычных партый спрабуюць стварыць у Літве рэвалюцыйныя гурткі. Гэта [[Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі|Фелікс Дзяржынскі]], [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас|Вінцас Міцкявічус-Капсукас]], доктар [[Антон Дамашэвіч]] і інш<ref>{{кніга|аўтар=''Ратьковский И. С.''|загаловак=Дзержинский: От «Асторонома» до Железного Феликса|спасылка=|месца=М.|выдавецтва=Алгоритм|год=2017|старонкі=|старонак=464|isbn=978-5-906979-74-2}}</ref>.
У пачатку XX ст. члены розных сацыялістычных партый спрабуюць стварыць у Літве рэвалюцыйныя гурткі. Гэта [[Фелікс Эдмундавіч Дзяржынскі|Фелікс Дзяржынскі]], [[Вінцас Міцкявічус-Капсукас]], доктар [[Антон Дамашэвіч]] і інш<ref>{{кніга|аўтар=''Ратьковский И. С.''|загаловак=Дзержинский: От «Асторонома» до Железного Феликса|спасылка=|месца=М.|выдавецтва=Алгоритм|год=2017|старонкі=|старонак=464|isbn=978-5-906979-74-2}}</ref>.


1 мая 1896 года заснавана партыя сацыял-дэмакратаў Літвы (А. Дамашэвіч і [[Альфонс Мараўскі|А. Мараўскі]]. У 1900 годзе ўтвараецца партыя Сацыял-дэмакратыя каралеўства Польшчы і Літвы (СДКПіЛ). Группа яўрэйскіх сацыял-дэмакратаў была заснавана ў сярэдзіне 1890-х гадоў. Яго ўдзельнікі заняліся распаўсюджванням марксісцкай і сацыялістычнай літаратуры сярод габрэйскіх тэкстыльшчыкаў. Гэта былі папярэднікі Усеагульнай яўрэйскай рабочай асацыяцыі ў Літве, Польшчы і Расіі (вядомая як [[Бунд]]). Віленская група таксама мае пэўную ролю ў стварэнні ў Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП) у 1898 годзе. Большасць ветэранаў Віленскага групы пазней падтрымлівалі меншавікоў<ref>''Залевский К.'' Литовская социал-демократическая партия // Общественное движение в России в начале ХХ в. — СПб., 1914. Т. 3. Кн. 5</ref><ref>''Постников Н. Д.'' Политические партии Прибалтики // История национальных политических партий России. М., 1997</ref>.
1 мая 1896 года заснавана партыя сацыял-дэмакратаў Літвы (А. Дамашэвіч і [[Альфонс Мараўскі|А. Мараўскі]]. У 1900 годзе ўтвараецца партыя Сацыял-дэмакратыя каралеўства Польшчы і Літвы (СДКПіЛ). Группа яўрэйскіх сацыял-дэмакратаў была заснавана ў сярэдзіне 1890-х гадоў. Яго ўдзельнікі заняліся распаўсюджванням марксісцкай і сацыялістычнай літаратуры сярод габрэйскіх тэкстыльшчыкаў. Гэта былі папярэднікі Усеагульнай яўрэйскай рабочай асацыяцыі ў Літве, Польшчы і Расіі (вядомая як [[Бунд]]). Віленская група таксама мае пэўную ролю ў стварэнні ў Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП) у 1898 годзе. Большасць ветэранаў Віленскага групы пазней падтрымлівалі меншавікоў<ref>''Залевский К.'' Литовская социал-демократическая партия // Общественное движение в России в начале ХХ в. — СПб., 1914. Т. 3. Кн. 5</ref><ref>''Постников Н. Д.'' Политические партии Прибалтики // История национальных политических партий России. М., 1997</ref>.

Версія ад 15:14, 25 снежня 2020

Станаўленне савецкай улады ў Літве — фарміраванне грамадска-палітычнай сістэмы на тэрыторыі Літвы.

Літва перад Першай сусветнай вайной

Перад Першай сусветнай вайной Літва была аграрнай мясцінай. На прадпрыемствах у 1913 годзе працавала каля 20,5 тыс. рабочых (у тым ліку польскія і беларускія раёны Віленскай і Сувалкаўскай губерняў), што складала толькі 0,44 % насельніцтва. З ліку гарадскіх жыхароў на долю працоўнага класа (разам з сем’ямі) прыходзілася каля паловы, але ён складаўся галоўным чынам з рабочых-рамеснікаў[1].

У пачатку XX ст. члены розных сацыялістычных партый спрабуюць стварыць у Літве рэвалюцыйныя гурткі. Гэта Фелікс Дзяржынскі, Вінцас Міцкявічус-Капсукас, доктар Антон Дамашэвіч і інш[2].

1 мая 1896 года заснавана партыя сацыял-дэмакратаў Літвы (А. Дамашэвіч і А. Мараўскі. У 1900 годзе ўтвараецца партыя Сацыял-дэмакратыя каралеўства Польшчы і Літвы (СДКПіЛ). Группа яўрэйскіх сацыял-дэмакратаў была заснавана ў сярэдзіне 1890-х гадоў. Яго ўдзельнікі заняліся распаўсюджванням марксісцкай і сацыялістычнай літаратуры сярод габрэйскіх тэкстыльшчыкаў. Гэта былі папярэднікі Усеагульнай яўрэйскай рабочай асацыяцыі ў Літве, Польшчы і Расіі (вядомая як Бунд). Віленская група таксама мае пэўную ролю ў стварэнні ў Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі (РСДРП) у 1898 годзе. Большасць ветэранаў Віленскага групы пазней падтрымлівалі меншавікоў[3][4].

З 1901 года працуе Віленская група РСДРП на чале з Ф. В. Гусаравым, у 1906 годзе пачаў працу Саюз РСДРП Літвы і Беларусі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года былі арганізаваны Літоўскія секцыі РКП (б), у кастрычніку 1917 года возглавленные Часовым Цэнтральным бюро на чале з В. Міцкявічусам-Капсукасам. У кастрычніку 1918 года іх аб’яднаў I з’езд Камуністычнай партыі Літвы і Заходняй Беларусі. Пасля аб’яднання ў 1919 годзе савецкіх рэспублік Літвы і Беларусі была створана адзіная Камуністычная партыя Літвы і Беларусі (КПЛіБ) у структуры РКП(б)[5][6].

У ходзе Першай сусветнай вайны

Да жніўня 1915 года немцы занялі большую частку Польшчы, тым самым адкрыўшы сабе шлях на Літву. 18 жніўня 1915 года немцы ўвайшлі ў Коўна і працягнулі наступ на Вільню. На акупаванай тэрыторыі Літвы, Беларусі і Курляндыі ў чэрвені 1915 года па загаду фельдмаршала Гіндэнбурга была створана «Вобласць усходняга кіравання» — «Обер-Ост» (Ober Ost). Германскае камандаванне засяродзіла ў сваіх руках практычна ўсю ўладу, а грамадзянскае кіраванне было аддадзена органам самакіравання з мясцовых прыбалтыйскіх немцаў (у асноўным памешчыкаў, або «баронаў»). Іх газеты абвясцілі Прыбалтыку тэрыторыяй будучай германскай калоніі, і патрабавалі, каб землі былі перададзеныя нямецкім каланістам. Так, у адной толькі Курляндыі меркавалася пасяліць каля 60 тысяч сем’яў нямецкіх пасяленцаў. Афіцыйнай мовай справаводства стала нямецкая. Матэрыяльныя каштоўнасці і харч вывозіліся ў Германію[7][8].

10 кастрычніка 1917 года ў Петраградзе было створана Цэнтральнае Бюро літоўскіх секцый РСДРП (б). Гэта бюро павінна было выконваць працу па мабілізацыі літоўскіх рабочых, сялян і салдат «на барацьбу за перамогу сацыялістычнай рэвалюцыі». Кіравалі ўсім гэтым бальшавікі В. Міцкявічус-Капсукас, З. Ангрэтыс, Ю. Яносіс, Ю. Апанскіс. Цэнтральнае Бюро выдавала часопіс «Камуністас», брашуры і ўлёткі. Былі арганізаваны курсы, якія рыхтавалі савецкія кадры для працы ў Літве[9].

Усерасійскі нарад Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў у сакавіку 1917 года вырашыў для прастаты кіраўніцтва стварыць Заходнюю вобласць, уключыўшы ў яе не акупаваныя немцамі паветы Віленскай губерні, Мінскую і Магілёўскую губерні. 18 верасня 1917 года ў акупаванай Вільні са згоды нямецкіх уладаў адбылася Віленская канферэнцыя. Удзельнічалі 214 дэлегатаў, сярод якіх было 66 святароў, 65 сялян, 60 асоб інтэлігентных прафесій і інш. Старшыняваў ксёндз Ёнас Басанавічус. Удзельнікі абралі нацыянальны Савет, належны выступаць ад імя літоўскай нацыі — Тарыбу (Lietuvos Taryba — «Савет Літвы»). Пазней Тарыба была перайменаваная ў Дзяржаўны Савет Літвы[10].

Пасля Брэсцкага міру

Акт аб незалежнасці Літвы з подпісамі 20-ці членаў Тарыбы

Пасля Брэсцкага міру Тарыба пад старшынствам Ёнаса Басанавічуса 16 лютага 1918 года прыняла Акт аб незалежнасці Літвы, падпісаны 20 дэлегатамі. Акт распаўсюджваўся нелегальна, паколькі германскія ўлады забаранілі друкаваць яго. Калі восенню нямецкія войскі сышлі, быў сфармаваны кабінет міністраў. У сакавіку 1918 года Германія прызнала незалежнасць Літвы. Савецкая Расія прызнала Акт незалежнасці ў 1920 годзе[11].

13 ліпеня 1918 года Дзяржаўны Савет Літвы прыняў рашэнне аб палітычнай сістэме ўлады ў краіне. Спыніліся на канстытуцыйнай манархіі. Такім чынам Літва стала каралеўскай. Заставалася абраць караля. Германскі імператар Вільгельм I прапанаваў аб’яднаць Літву і Прусію пад сваім заступніцтвам, азначыўшы ў літоўскія каралі свайго сына Яўхіма. Каралеўства Саксонія, нагадаўшы, што вялікімі князямі літоўскімі былі ў XVII ст. саксонскія курфюрсты, прапаноўвала прынца Фрыдрыха Крысціяна. Але Тарыба спынілася на вюрцембергскім прынцу Вільгельму Карлу фон Ураху. З 20 галасоў 5 было супраць, 2 устрымаліся. Каранавацца фон Урах павінен быў пад імем Міндоўга II. Але здарылася рэвалюцыя ў Германіі, і пасля спрэчак паміж членамі Дзяржаўнага Савета Літвы было вырашана запрашэнне прынцу адклікаць. Што і было зроблена 2 лістапада 1918 года. Так што Літоўскае каралеўства праіснавала ўсяго толькі тры месяцы, ды і то без караля. Але з’явілася Рэспубліка Літва[12][13]. У 2012 годзе літоўскае манархічнае таварыства Асацыяцыя «Каралеўскі дом Літвы» назвала ўнука фон Ураха, Ініга фон Ураха, легітымным спадкаемцам літоўскага каралеўскага трона.

У жніўні 1918 года у Вільні сабраўся арганізацыйны камітэт з Пятраса Клімаса, Салямонаса Банайціса, Тадаса Даўгірдаса, Антанаса Смятоны і іншых прыхільнікаў незалежнай літоўскай дзяржавы. Камітэт вырашыў правесці нацыянальны літоўскі з’езд, сабраўшы прадстаўнікоў розных сацыяльных слаёў, па 5 дэлегатаў ад кожнага павета. На з’ездзе былі прыняты асноўныя палажэнні Часовай канстытуцыі Літвы. 11 лістапада Дзяржаўны Савет Літвы, паводле канстытуцыі, зацвердзіў часовы ўрад у складзе шасці міністраў. Старшынёй урада стаў Аўгусцінас Вальдемарыс.

У лістападзе 1918 года члены Нацыянальнага савета Малой Літвы (Mažosios Lietuvos tautinė taryba) склалі ў горадзе Тыльзіце акт, у якім патрабавалі аб’яднання Малой Літвы і Вялікай Літвы ў адну Літоўскаю дзяржаву. На практыцы гэта азначала аддзяленне паўночных раёнаў Усходняй Прусіі, дзе жылі прускія літоўцы ад часоў Германскай імперыі. Частка Усходняй Прусіі на поўнач ад Нёмана, Мемельскі край і Мемель (Клайпеда) былі па ўмовах Версальскага дагавора аддзеленыя ад Прусіі і знаходзіліся пад кіраваннем Лігі Нацый. Другая частка Усходняй Прусіі, на поўдзень ад Нёмана з Тільзітам заставаліся ў Германіі. Тільзіцкі акт успомнілі ў 1923 годзе, калі у выніку клайпедскага паўстання 1923 года Мемельскі рэгіён (Клайпедскі край) быў далучаны да Літоўскай рэспубліцы. Аднак, у сакавіку 1939 года Літва была вымушана саступіць Клайпедскі край Германіі[14].

Тільзіцкі акт. 1918

Пасля сыходу германскіх войскаў з Літвы, туды ў сакавіку-траўні 1918 года варочаюцца К. Пажэла, А. Драбавічутэ, К. Клорыс і іншыя бальшавікі. Яны пачынаюць ствараць ячэйкі ў розных раёнах Літвы. 15 верасня ў вёсцы Ужубаляй (у раёне Марыямпале) праходзіць Першая канферэнцыя бальшавікоў Літвы, у якой удзельнічалі 14 дэлегатаў і 6 гасцей. 1-3 кастрычніка 1918 года у Вільні прайшоў I з’езд КПЛіБ. Задача з’езда — устанаўленне савецкай улады ў Літве. З сярэдзіны лістапада з Масквы былі дасланыя 40 бальшавікоў-літоўцаў, для арганізацый баявых дружын у дапамогу Чырвонай Арміі[15].

8 снежня 1918 года з падачы Цэнтральнага бюро літоўскай секцыі РКП(б), у Маскве створаны Часовы рэвалюцыйны рабоча-сялянскі ўрад Літвы пад старшынствам В. Міцкявічуса-Капсукаса. Урад дыслакавалася ў Дзвінску (Даўгаўпілс), занятым бальшавікамі. Ён тут жа выпусціў маніфест, у якім абвяшчаў Літоўскую Савецкую Рэспубліку. Літоўскую жа рэспубліку у Вільні маніфест называў нелігітымнай.

Чырвоная армія займала тэрыторыі, адкуль сышлі германскія войкі, адмяняючы там ранейшыя парады і арганізоўваючы замест іх рэвалюцыйныя камітэты (рэўкамы). 5 студзеня 1919 года Чырвоная армія заняла Вільню, і туды пераехаў урад В. Міцкявічуса-Капсукаса. 29 студзеня 1919 года створана часовае Цэнтральнае бюро Саюза камуністычнай моладзі Літвы (камсамола). 14 студзеня 1919 года выпушчаны Дэкрэт савецкага ўрада аб зямлі. У ім гаварылася аб нацыяналізацыі зямлі і лясоў, што належалі памешчыкам, кулакам, царкве. Не падлягала нацыяналізацыі ўласнасць маламаёмных і сярэдніх сялян[16].

27 лютага 1919 года горад Вільня стаў сталіцай новаўтворанай Літоўска-Беларускай рабоча-сялянскай савецкай рэспублікі (Літбел ССР, у склад якой увайшлі амаль уся тэрыторыя сучаснай Літвы і заходняя частка Беларусі. Ідэя аб’яднання зыходзіла ад Леніна і Свярдлова. Хутчэй за ўсё, яны разлічвалі стварыць гэтакую буферную краіну паміж РСФСР і Польшчай[17][18]. На новаўтвораную рэспубліку абрынуліся і польскія войскі, і ўзброеныя сілы Літоўскай рэспубліцы, і тыя, што засталіся па Компьенскай дамове ў Літве, нямецкія фармаванні. ЦВК, СНК, Савет абароны эвакуіраваліся ў Мінск. У траўні, з-за наступлення палякаў на Мінск, урад пераехаў у Бабруйск[19][20]. У канцы лютага 1919 года ў Жамойць з Латвіі ўварвалася «жалезная дывізія» (рэзервовы корпус германскай арміі пад кіраўніцтвам Р. фон дэр Гольца), у сакавіку пачалі дзейнічаць іншыя нямецкія фармаванні — брыгада саксонскіх добраахвотнікаў генерала А. фон Амптэда, брыгада паўночнай Літвы пад камандаваннем генерала Ф. Гюндэля. З 8 красавіка па рашэнні Масквы ў Літве ўводзілася ваеннае становішча. Асноўнымі супернікамі былі нямецкія войскі. Яны былі добра ўзброеныя і шматлікія. У цяжкіх баях савецкія войскі пацярпелі некалькі паражэнняў. У красавіку 1919 года актывізавалася Польшча. 19 красавіка раніцай польская кавалерыя ўварвалася у Вільню. У пачатку мая 1919 года перайшлі ў наступ і германскія фармаванні разам з літоўскімі войскамі. З паветра іх падтрымала нямецкая авіяцыя — 5 самалётаў скінулі бомбы на [Укмярге]]. Увечары 3 траўня немцы занялі Укмярге[21].

Падчас наступу Чырвонай арміі на Вільню, Дзяржаўны Савет буржуазнай Літвы пераехаў у Коўна, дзе 4 красавіка 1919 года была прынятая другая часовая Канстытуцыя Літвы, якая ўстанаўлівала на чале рэспублікі прэзідэнта. Першым прэзідэнтам стаў Антанас Смятона[22].

1 чэрвеня 1919 года УЦВК РСФСР з удзелам прадстаўнікоў Украіны, Латвіі, Літвы і Беларусі прымае дэкрэт «Аб аб’яднанні савецкіх рэспублік Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». Меркавалася аб’яднанне ваеннага камандавання, саветаў народнай гаспадаркі, наркамата фінансаў і працы, кіравання чыгуначным транспартам. Тады ж камандаванне Заходняга фронту перайіменавала Літоўска-Беларускае войска ў 16-ю армію РСФСР. У ліпені на нарадзе ўрада Літоўска-Беларускай ССР І. Сталін прапанаваў ануляваць Савет абароны і ўрад рэспублікі, накіраваўшы іх членаў на працу ў Чырвоную Армію, а таксама ліквідаваць саму рэспубліку. Назаўтра ЦК КП Літвы і Беларусі прыняў рашэнне скасаваць Савет абароны, але запытаў ЦК РКП (б) адносна адмены ўрада. ЦК РКП (б) прызнаў ліквідацыю ўрада Літоўска-Беларускай ССР несвоечасовым. Польская армія змагалася як з Чырвонай арміяй, так і з літоўскімі войскамі. 8 жніўня 1919 года Чырвоная Армія пакінула Мінск, а 26 жніўня ўпаў апошні яе апорны пункт у Літве — Зарасай[23].

11 верасня 1919 года урад РСФСР прапанаваў буржуазнаму ўраду Літвы пачаць мірныя перамовы. Гэтай прапановай выказвалася гатоўнасць юрыдычна прызнаць Літву і тым самым Віленскі край, — як частка літоўскай тэрыторыі ён уваходзіў у склад Літоўска-Беларускай ССР і знаходзіўся ў той момант пад нямецкай акупацыяй. Аднак літоўскі ўрад Смятоны пад ціскам Антанты гэту прапанову спачатку адхіліў.

З лістапада 1918 года канфлікт паміж Польшчай і Літвой набыў міжнародны характар. Польшча лічыла Вільню безумоўна польскім горадам на той падставе, што там пражывае мноства палякаў, і — галоўнае, гістарычна Вільня — сталіца Вялікага Княства Літоўскага, якое ўваходзіла ў Рэч Паспалітую. Цэнтральныя дзяржавы на Парыжскай канферэнцыі 1919 года адмовіліся разглядаць гэтае пытанне, не прызнаўшы дэ-юрэ Літоўскую рэспубліку і пакінуўшы ў баку рашэнне аб усходніх межах (крэсах) Польшчы[24]. Тады Польшча на тэрыторыі Віленскага краю утварыла так званую Сярэднюю Літву. Аднабаковае рашэнне цэнтральнымі дзяржавамі ў 1923 годзе віленскага пытання на карысць Польшчы прывяло да кансервацыі польска-літоўскага канфлікту. Вынікам стаў стаў паварот Літоўскай рэспублікі ў бок Масквы. З-за гэтага перастала існаваць Літоўска-Беларуская ССР. Яе юрыдычным канцом можна лічыць ліпенем 1920 года, — калі быў падпісаны Маскоўскі дагавор паміж РСФСР і буржуазнай Літвой і абвешчана Беларуская ССР. У верасні 1920 года Камуністычная партыя (бальшавікоў) Літвы і Беларусі зноў была падзелена на КП Беларусі і КП Літвы[25].

Задума Юзафа Пілсудскага далучыць Літву да Польшчы ў літоўцаў водгуку не знаходзіла. І ў жніўні 1919 года Польшча паспрабавала ініцыяваць дзяржаўны пераварот у Літве. Асноўнымі сіламі павінны былі стаць польскія падпольныя ячэйкі, якія існавалі ў Літве з часоў Першай сусветнай вайны. Палякаў у Віленскім краі хапала. 31 ліпеня 1919 года Пілсудскі з Леонам Васілеўскім прыехалі у Вільню для перамоў з прэм’ер-міністрам Літвы Міколасам Слежавічусам. Яны прапанавалі правесці на спрэчных тэрыторыях рэферэндум, каб жыхары выказаліся, у якой дзяржаве хацелі б жыць. Але літоўскі ўрад нават не стаў гэта абмяркоўваць. Атрымаўшы загад, змоўшчыкі актывізаваліся, у ноч на 29 жніўня яны меркавалі захапіць Коўна і ўтрымліваць горад да прыходу нібыта запрошаных гараджанамі польскіх войскаў. Ужо быў ўкамплектаваны і новы ўрад на чале з генералам Сільвестрасам Жукаускасам. Генерал пра планы змоўшчыкаў нічога ведаць не ведаў, але яны, ведаючы яго добразычлівае стаўленне да Польшчы, лічылі, што ў выпадку поспеху, ён пагодзіцца. Але літоўскае афіцэрства ў зародку заціснулі мяцеж. Было арыштавана некалькі польскіх актывістаў і 23 польскія афіцэры, якія служылі ў літоўскай арміі. Мяцеж магло падтрымаць толькі польская меншасць у Літве, але яно асаблівай актыўнасці не праявіла. Польшча сваё свой удзел у мецяжы адмаўляла[26][27].

Па мірнаму дагавору ад 12 ліпеня 1920 года Савецкая Расія, маючы паўнамоцтвы і іншых савецкіх рэспублік, прызнала буржуазную Літоўскую рэспубліку і перадала ёй Віленскі край. Была вызначана дзяржаўная мяжа паміж РСФСР і Літвой, Тэрыторыі з гарадамі Гродна, Ашмяны, Смаргонь, Шчучын, Браслаў, Пасатвы, Ліда і Віленскі край з горадам Вільня адыходзілі да Літвы. Населеныя яны былі ў асноўным беларусамі, палякамі і яўрэямі. Гэтая дамоўленасць існавала да 1939 года[28].

Цяпер Літоўскай рэспубліцы трэба было неяк улагодзіць адносіны з Польшчай, якая вялае сябе даволі агрэсіўна. Па патрабаванні Лігі нацый у канцы верасня 1920 года у Сувалках пачаліся літоўска-польскія перамовы. 7 кастрычніка бакі падпісалі дагавор, які дзяліў тэрыторыі на дзве зоны. Дагавор пачынаў дзейнічаць 10 кастрычніка 1920 года. Але за два дні да гэтага па сакрэтным загадзе начальніка Польшчы Юзэфа Пілсудскага 1-я Літоўска-Беларуская дывізія, якая ўваходзіла ў польскія ўзброеныя сілы, пад камандаваннем генерала Люцыяна Жалігоўскага пайшлі паходам на Вільню і захапілі яе. Горад і бліжэйшыя тэрыторыі Жалігоўскі абвясціў дзяржавай Сярэдняй Літвы. Быў абраны і кіруючы орган — Віленскі сейм, які хуценька прыняў рашэнне аб далучэнні Віленскага краю да Польшчы. А ў Варшаве Устаноўчы сейм прыняў Акт аб ўз’яднання Віленскага краю з Польшчай. У 1926 годзе на тэрыторыі краю было сфарміравана Віленскае ваяводства. У 1939 годзе выяводства было падзелена паміж СССР і Літоўскай рэспублікай[29][30].

17 сакавіка 1938 года Польшча пры падтрымцы Германіі, прад’явіла Літве ультыматум з патрабаваннем прызнаць Віленскі край часткай Польшчы, інакш пагражала ўвесці войскі ў Літву. Польшча нават стала абстрэльваць літоўскую мяжу. Урад Літвы 19 сакавіка прыняў патрабаванне Польшчы адкрыць межы. Паміж Літвой і Польшчай былі ўсталяваныя дыпламатычныя адносіны[31].

Партрэт А. Смятоны на аверсе манеты 1938 г.

23 сакавіка 1939 года германская ваенна-марская эскадра ўстала на рэйдзе Мемель. Адольф Гітлер? Які прыбыў на мінаносцы «Леапард», прыняў парад частак вермахта, якія ўступілі ў Мемель.

З 1 верасня 1939 года Літва ў адпаведнасці з канстытуцыяй 1922 года з’яўлялася парламенцкай рэспублікай. На практыцы ж пасля ваеннага перавароту 1926 года ў краіне ўсталяваўся аўтарытарны рэжым Антанаса Смятоны, які ў 1926, 1931 і 1938 гг. абіраўся прэзідэнтам, з’яўляючыся кіраўніком руху «Літоўскі нацыянальны саюз» (Lietuvių tautininkų sąjunga). Асноўнымі прынцыпамі ўлады сталі сялянскі традыцыяналізм, кансерватызм і літоўскі нацыяналізм. У 1938 годзе дзейнасць усіх палітычных партый і арганізацый, акрамя камуністычнай, была дазволеная. Рэжым Смятоны акрамя дзяржаўнага апарату, абапіраўся на ополченческое фарміраванне «Саюз стралкоў Літвы» (Lietuvos šaulių sąjunga), куды ў 1940 годзе ўваходзіла каля 60 тыс. чалавек. Члены Саюза праходзілі ваенна-спартыўную і ідэалагічную падрыхтоўку ў духу літоўскага патрыятызму і нацыяналізму[32][33].

Прыярытэтнымі для Літоўскай Рэспублікі з’яўляліся адносіны з суседнімі Латвіяй і Эстоніяй. У 1934 годзе з падачы Літвы з імі быў заключаны трохбаковы пакт аб супрацоўніцтве, згодзе і ўзаемнай дапамогі. Аднак у канцы 1930-х гг. з ростам мясцовага нацыяналізму узніклі трэння паміж Латвіяй і Літвой. У выніку ўзнікла ідэя ўзаемнага абмену грамадзянамі Латвіі літоўскай нацыянальнасці і грамадзянамі Літвы латышскай нацыянальнасці, якая не была рэалізаваная.

1 верасня 1939 года Літва абвясціла аб сваім нейтралітэце в распачатай нямецка-польскай вайне. 17 верасня ў Літве абвешчаная частковая мабілізацыя, якая сабрала 100 тыс. ваеннаабавязаных. 18 верасня ў ходзе баявых дзеянняў супраць Польшчы савецкія войскі занялі Віленскі край і горад Вільню. 2 кастрычніка 1939 года закліканыя 17 верасня ў войска грамадзяне Літвы былі дэмабілізаваны. 10 кастрычніка падпісаны дагавор аб перадачы Літве горада Вільні і Віленскай вобласці і аб узаемадапамозе паміж СССР і Літвой тэрмінам на 15 гадоў. Вільнюс быў абвешчаны сталіцай Літвы. 27 кастрычніка ў Вільні ўвайшла літоўская армія[34].

Пасля далучэння Літвы да СССР і образавання Літоўскай ССР, да новай рэспубліцы ў кастрычніку 1940 года дадаткова адышла тэрыторыя Беларусі плошчай у 2 637 кв. км. Савецкая Расія тройчы аказвала ваенную падтрымку Літве — ў далучэнні Мемеля (Клайпеды) у 1923 годзе і перадачы ёй Вільні (1920, 1939), адабраўшы яго ў Польшчы.

Фашысты, якія прыйшлі ў 1941 годзе, з літоўцамі не миндальничали. Урад, створананы у Вільні летам 1941 года мясцовымі калабарантамі, гітлераўцы разагналі праз месяц. Назва краіны «Літва» яны проста скасавалі, а ўсю Прыбалтыку сталі называць коратка — «Остланд» − Заходні край. Паскараючы германизацию, фашысты зачынілі Літоўскую акадэмію навук, усе навучальныя ўстановы, тэатры і бібліятэкі. Дзяржаўнай мовай стала нямецкая. Звыш 150 тыс. літоўцаў затым змагаліся ў войсках СС. За час вайны ў Літве былі спаленыя і разбураныя 80 тыс. будынкаў (у тым ліку 2 тыс. будынкаў прамысловых прадпрыемстваў, 56 электрастанцый, 72 бальніцы, паліклінікі і амбулаторыі, 712 школ, 15 навуковых устаноў, 26 тыс. жылых дамоў, тэатры, клубы і інш.), клайпедскія рачны і марскі парты, разбурана чыгунка.

Да моманту ўступлення ў СССР Літва з’яўлялася аграрнай краінай, дзе 74,8 % займалася сельскай гаспадаркай, і толькі 7,5 % было занята ў прамысловасці, выпускала простае сельскагаспадарчае абсталяванне і некаторыя спажывецкія тавары. Уся індустрыя Літвы зводзілася да вытворчасці харчовай прадукцыі: бойні, прадпрыемствы па вытворчасці мясных вырабаў і піваварны завод «Таўрас». У ліпені 1940 года па вытворчасці прамысловай прадукцыі Літва ў 3,5 разы адставала ад среднесоюзного ўзроўню і займала адно з апошніх месцаў у Еўропе па ўзроўні жыцця. Пасля вайны запатрабаваліся вялізныя намаганні для стварэння эканомікі Літвы. З адсталай аграрнай краіны трэба было зрабіць рэнтабельную рэспубліку. З Расіі былі дасланыя спецыялісты машынабудаўнічай, электратэхнічнай, хімічнай, харчовай прамысловасці. У Літве рэалізоўваліся маштабныя саюзныя інвестыцыйныя праекты: збудаванне электрастанцый, будаўніцтва аб’ектаў хімічнай прамысловасці, развіццё навукаёмістых вытворчасцей і вопытных распрацовак, рэканструкцыя і будаўніцтва марскіх партоў, меліярацыя ў сельскай гаспадарцы і г. д. У выніку ў 1985 годзе Прыбалтыка, якая займала ўсяго 0,9 % тэрыторыі краіны, з доляй насельніцтва ад агульнай колькасці насельніцтва СССР у 3 %, зрабіла 4,1 % валавой прадукцыі краіны. Калі велічыня капітальных укладанняў на душу насельніцтва ў 1989 годзе ў СССР у цэлым складала 763,5 руб., то ў рэспубліках Прыбалтыкі яна была істотна вышэй: непасрэдна ў Літве паказчык склаў 856,2 руб. Факты сведчаць, што Літва і іншыя прыбалтыйскія рэспублікі мелі ў СССР істотныя перавагі перад Расійскай Федэрацыяй у фінансаванні сацыяльна-эканамічнага развіцця. У 1987 годзе першы сакратар ЦК Кампартыі Літвы Альгірдас Бразаўскас казаў, што Літва за 1970—1985 гг. на меліярацыю і будаўніцтва дарог атрымала з саюзнага бюджэту практычна столькі ж сродкаў (больш аднаго мільярда рублёў), колькі суседняя Беларусь, тэрыторыя якой у 3,3 разы больш тэрыторыі Літвы[35]. Па ацэнцы ІСЭМА РАН, у 1990 годзе па ВУП на душу насельніцтва Літва займала 39-е месца ў свеце.

Зноскі

  1. История Литовской ССР. Отв. редактор Б. Вайткевичус. — Вильнюс, 1978. С. 676
  2. Ратьковский И. С.. Дзержинский: От «Асторонома» до Железного Феликса. — М.: Алгоритм, 2017. — 464 с. — ISBN 978-5-906979-74-2.
  3. Залевский К. Литовская социал-демократическая партия // Общественное движение в России в начале ХХ в. — СПб., 1914. Т. 3. Кн. 5
  4. Постников Н. Д. Политические партии Прибалтики // История национальных политических партий России. М., 1997
  5. Міхнюк У. Першы з’езд Кампартыі Літвы і Заходняй Беларусі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / Беларуская Энцыклапедыя; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. Т. 5: М—Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — 590 с. — С. 479. — ISBN 985-11-0141-9
  6. Очерки истории Коммунистической партии Литвы / Ин-т истории партии при ЦК КП Литвы—Филиал ин-та марксизма-ленинизма при ЦК КПСС. Т. 1: 1887—1920 / Авт. кол.: Б. Вайткявичюс, Ю. Комодайте, В. Кульвичюс и др. — Вильнюс: Минтис, 1973. С. 576
  7. Gettman Erin.. The Baltic Region during WWI. — 2002.
  8. Koehl Robert Lewis. 59 // A Prelude to Hitler’s Greater Germany. — The American Historical Review, 1953. — Т. 1. — С. 43-65.
  9. Стражас А. Ш. Борьба литовского народа против германских колонизаторов и их пособников в 1915—1917 гг. // Вопросы истории, 1959, № 10
  10. Lietuvių konferencija // Visuotinė lietuvių enciklopedija. Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras. — V., 2001—2015. Т. 18
  11. Mindaugas Maksimaitis.. Lietuvos valstybės konstitucijų istorija (XX a. pirmoji pusė). — Vilnius: Justitia, 2005. — С. 36–44. — ISBN 9955-616-09-1.
  12. Page S. W. The Formation of the Baltic States. − Harvard University Press. 1959
  13. Čepėnas P. Naujųjų laikų Lietuvos istorija. − Chicago, 1992. S. 543
  14. Лауринавичюс Ч. О политике буржуазного Временного правительства Литвы на территории Литвы 1918—1919 гг. // Труды Академии наук Литвы, серия А, 1986, № 4 (97)
  15. Lietuvos Komunistii partijos atsisaukimai: 1918—1923. − Vilnius, 1962. С. 670
  16. Пуронас В.. Первые шаги Советской власти в Литве в 1918—1919 гг. // Литва за полвека новой эпохи. — Вильнюс, 1967
  17. Свердлов Я. М. Избранные произведения: В 3 т. Т. 3. — М., 1960. — С. 143.
  18. Пятряускас З. В. О хронологических рамках существования Литовско-Белорусской ССР // Правоведение, 1983, № 5
  19. Шкляр Е. Н. Борьба трудящихся Литовско-Белорусской ССР с иностранными интервентами и внутренней контрреволюцией (1919—1920 гг.). − Мн., 1962. С. 174
  20. Пятраускас 3. В. Юридический статус Литвы в конце 1918 г.-первой половине 1919 г. // Труды АН Литовской ССР. Сер. А. 1982. т. 2(79)
  21. Иностранная военная интервенция в Прибалтике. 1917—1920 гг. — М., 1988. С. 320
  22. Максимайтис М. А. Литовское буржуазное государство (1919—1940). Историко-правовое исследование. Дисс. докт. истор. наук. — Вильнюс, 1983
  23. Борьба за Советскую власть в Белоруссии. Сборник документов и материалов. Т. 2. — Мн., 1971
  24. Шубин И. Г. Париж-Варшава-Вильно: Виленщина на перекрестке империалистических путей Франции. — М., 1923. С. 107
  25. Павлова М. С. Литва в политике Варшавы и Москвы в 1918—1926 годах. Дисс. канд. ист. наук. — М., 2012
  26. Conflit Polono-Lithuanien, Question de Vilna 1918—1924. République de Lithuanie. Ministère des Affaires étrangères.  Kaunas, 1924
  27. Łossowski P. Konflict polsko-litewski, 1918—1920.  Warszawa, 1996. С. 252
  28. Кретинин Г. В. Государственно-правовые аспекты формирования территории и населения Литвы: исторический очерк. — Калининград, 2008. С. 36
  29. Трусаў А. Сярэдняя Літва // Наша слова, 2004, № 28 (663)
  30. Szpoper D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939. — Gdańsk, 1999. S. 357
  31. Жепкайте Р. С. Литовско-польские отношения в 1919—1939 гг. и их место в политической констелляции северо-восточной Европы. Дисс. канд. истор. наук. Вильнюс, 1983
  32. Павилонис В. Правящие политические партии и их роль в государственном механизме буржуазной Литвы. Дисс. канд. юрид. наук. — Вильнюс, 1968
  33. Намавичюс 3. Некоторые черты политической идеологии фашизма в буржуазной Литве. В кн.: Ученые записки высших учебных заведений Литовской ССР. Право. Вып. 17. — Вильнюс, 1983
  34. Максимайтис М. А. Политический режим в буржуазной Литве в 1926—1940 гг. — Вильнюс, Изд. ВГУ, 1976. С. 116
  35. Швед В. Н. Кто вы, mr. Gorbachev? История ошибок и предательств. — М.: Вече, 2012.