Вандалы

Шаблон:Вызн — народ германскага паходжання, блізкі да гоцкай групы, згаданы ўпершыню Плініем у 1 ст. калі вандалы жылі па абодвух берагам сярэдняй плыні Одэра, куды яны дайшлі, верагодна, з берагоў Балтыйскага мора.

Высяленне вандалаў з берагоў Одэра на поўдзень пачалося ў 2-ой пал. 2 ст. Яны прынялі ўдзел у маркаманскай вайне, і ў 174 годзе рымскі імператар Марк Аўрэлій адводзіць ім зямлі ў Дакіі. У Дакіі вандалы заставаліся да 330-х гадоў; за ўвесь гэты час мір з рымлянамі быў перапынены толькі адзін раз — у 271 годзе. З Дакіі вандалы былі выцесненыя готамі, якія, начале з каралём Геберыха (331—337), нанеслі ім моцную параза, прычым у бітве загінуў кароль вандалаў Візімар. Вандалы звярнуліся па дапамогу да імператара Канстанціна I, які перавёў увесь народ на правы бераг Дуная, у Панонію. За гэта яны павінны былі пастаўляць імперыі дапаможныя конныя атрады. У Паноніі вандалы заставаліся нядоўга. У самым пачатку 5 ст., верагодна пад уціскам гунаў, яны, пад кіраўніцтвам караля Гадэгізеля, накіраваліся ўсім народам уверх па Дунаі да Рэйна і далей у Галію. Да іх у Багеміі далучылася частка свеваў (маркаманаў) і частка аланаў (племя цюркскага паходжання). Кароль Гадэгізель загінуў у 406 годзе падчас змагання з франкамі на Рэйне, пасля чаго злучаныя полчышчы вандалаў, свеваў і аланаў, спустошыўшы Галію, перайшлі праз Пірэнеі ў адну з лепшых правінцый Заходняй Рымскай імперыі — Іспанію, якую падзялілі паміж сабой па жэрабі.

Рымскім урад прымушана быў прызнаць гэтыя заваёвы вандалаў, але ўпотай шукаў сродкі аддзелацца ад няпрошаных гасцёў і ў 416 годзе заклікаў на дапамогу супраць вандалаў вестгоцкага караля Валью, які сапраўды перамог аднаго з вандальскіх каралёў і адправіў яго да імператара. У 418 загінуў і правадыр аланаў, і ў выніку ўсё плямёны вандалаў і аланаў, якія насялялі Іспанію добраахвотна падпарадкаваліся аднаму каралю, які з гэтага часу атрымаў тытул караля вандалаў і аланаў. У 427 Баніфацый, рымскі намеснік у Афрыцы, які паўстаў супраць урада, запрасіў вандалаў у Афрыку, ці не самую лепшую правінцыю Заходняй Рымскай імперыі, абяцаючы саступіць ім яе частку. Вандалы прынялі гэтую прапанову, і ў маі 429 году кароль Гейзерых (Гейзарых) са ўсім сваім народам пераправіўся праз Гібралтарскі праліў. Баніфацый, тым часам ужо дамовіўся з імператрыцай Плацыдыяй, маці Валенцініяна III, хацеў схіліць вандалаў да вяртання ў Іспанію, але было ўжо позна. Амаль не сустракаючы сур’ёзнага супраціву, Гейзерых хутка заняў вялікую частку рымскіх уладанняў Афрыцы. Яго заваёвы былі афіцыйна прызнаныя дагаворам, заключанным у 434 годзе. У 442 Валенцініян III саступіў Гейзерых і Карфаген, ужо заняты вандаламі трыма гадамі раней, і гэты горад стаў рэзідэнцыяй вандальскіх каралёў. У 455 Гейзерых, карыстаючыся смутамі, узніклымі ў Заходняй Рымскай імперыі, заняў і разрабаваў Рым. У выніку гэтых дзеянняў вандалаў, іх імя стала намінальным для пазначэння дзікіх, нічога не шкадуючых рабаўнікоў. Паміж палоннымі, вывезенымі Гейзерыхам у Афрыку, знаходзілася і імператрыца Еўдакcія, удава Валенцініяна, з двума дачкамі: адну з апошніх, Еўдакію, кароль пасля выдаў замуж за свайго сына Гунарыха. Гейзерых памёр у 477 годзе і яго пераемнікам стаў яго старэйшы сын Гунарых (477—484).

Ва ўладарства Гунарыха ваенная магутнасць вандалаў пачало хутка занепадаць. Адрэзаныя ад зносін з роднаснымі плямёнамі, авалодаўшы найбагатаю правінцыяй, у якой захоўваліся ва ўсёй сіле традыцыі вытанчанага і раскошнага жыцця Рыму квітнеючых часоў імперыі, вандалы цалкам кінуліся ў тыя задавальненні і асалоды. У распусце і раскошы яны, не ведаючы меры, перасягнулі ў хуткім часе сваіх настаўнікаў, багатых афрыканскіх правінцыялаў. У 523 годзе вандальскі сталец заняў слабахарактарны кароль Гільдэрых, які шукаў саюза з Усходняй Рымскай імперыяй (Шаблон:Вызн2). Яго стрыечны пляменнік Гелімер, скарыстаўшыся незадавальненнем вандальскай знаці супраць новага караля, скінуў Гільдэрыха са стальца, чым даў усходнерымскаму імператару Юсцініяну падставу ўмяшацца ў справы Вандальскага каралеўства, абараняючы правы праваслаўнага рымскага насельніцтва, прыгнечанага вандаламі-арыянамі. Гелімер быў апошнім каралём вандалаў (530—534). У чэрвені 533 года ў Афрыку прыбыў візантыйскі палкаводзец Велізарый, і ўжо да мая 534 года каралеўства вандалаў было цалкам разгромлена, а кароль Гелімер трапіў у палон. Астаткі вандалаў, не знішчаныя візантыйскай зброяй, бясследна зніклі сярод тубыльнага насельніцтва Паўночнай Афрыкі.