Аляксандр Ісаевіч Салжаніцын: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі

[недагледжаная версія]

← Папярэдняя праўка Наступная праўка →

Змесціва выдалена Змесціва дададзена

ВізуальнаВікіразметка

Лінейны

Версія ад 22:59, 2 лістапада 2011

Алякса́ндр Іса́евіч Салжані́цын (11 снежня 1918, Кіславодск, РСФСР — 3 жніўня 2008, Масква, Расійская Федэрацыя) — выбітны рускі пісьменнік, публіцыст, гісторык, паэт і грамадскі дзеяч.

Атрымаў шырокую вядомасць, апрача літаратурных твораў (што, як правіла, закранаюць вострыя грамадска-палітычныя тэмы), таксама гісторыка-публіцыстычнымі творамі па гісторыі Расіі XIX—XX стагоддзяў.

Былы дысідэнт, цягам некалькіх дзесяцігоддзяў (шасцідзясятыя, сямідзясятыя і васьмідзясятыя гады XX стагоддзя) актыўна змагаўся супраць камуністычнага рэжыму ў СССР.

У апошні час стаяў на кансерватыўных пазіцыях, з'яўляючыся адным з натхняльнікаў праваслаўна-патрыятычнага руху.

Бацька Ігната Салжаніцына, вядомага дырыжора і піяніста.

Біяграфія

Дзяцінства і юнацтва

Аляксандар Ісаевіч (Ісаакавіч^[1]) Салжаніцын нарадзіўся 11 снежня 1918 г. у Кіславодску. Бацька — Ісаакій Сямёнавіч Салжаніцын, рускі праваслаўны селянін з Паўночнага Каўказу. Маці — Таісія Захараўна Шчэрбак, дачка ўкраінскага шляхціча. Бацькі Салжаніцына пазнаёміліся падчас навучання ў Маскве і неўзабаве павянчаліся ў Беларусі^[2]. Ісаакій Салжаніцын падчас Першай сусветнай вайны пайшоў на фронт добраахвотнікам і служыў афіцэрам. Ён загінуў да нараджэння сына, 15 чэрвеня 1918 году, ужо паля дэмабілізацыі (у выніку няшчаснага выпадку на паляванні). Ён апісаны пад імем Сані Лажаніцына ў эпапеі «Чырвонае кола» (на падставе ўспамінаў маці А.Салжаніцына).

Сям'я маці была цалкам разбураная ў выніку бальшавісцкіх канфіскацый.

У 1924 годзе Салжаніцын пераехаў з маці ў Растоў-на-Дану, з 1926 па 1936 гады вучыўся ў школе, жывучы надзвычай бедна. Даводзілася хаваць звесткі пра службу бацькі ў царскім войску.

У малодшых класах падвяргаўся кпінам за нашэнне крыжыка і нежаданне ўступаць у піянеры, атрымаў вымову за наведанне царквы. Пад уплывам школы шчыра прыняў камуністычную ідэялогію, у 1936 годзе ўступіў у камсамол. У старэйшых класах захапіўся літаратурай, пачаў пісаць эсэ і вершы; цікавіўся гісторыяй, грамадзкім жыццём. У 1937 годзе задумаў «вялікі раман пра рэвалюцыю» 1917 году.

У 1936 годзе паступіў у Растоўскі дзяржаўны ўніверсітэт. Не жадаючы рабіць літаратуру асноўнай спецыяльнасцю, абраў фізіка-матэматычны факультэт. Ва ўніверсітэце вучыўся на «выдатна» (сталінскі стыпендыят), працягваў літаратурныя практыкаванні, у дадатак да ўніверсітэцкіх заняткаў самастойна вывучаў гісторыю і марксізм-ленінізм. Скончыў універсітэт у 1941 годзе з адзнакай.

Ад пачатку літаратурнай дзейнасці востра цікавіўся гісторыяй Першай Сусветнай Вайны і сацыялістычнай рэвалюцыі. У 1937 годзе пачаў збіраць матар'ялы па «Самсонаўскай катастрофе», напісаў першыя раздзелы «Жніўня Чатырнаццатага» (з артадаксальных камуністычных пазіцыяў). У 1939 годзе паступіў на завочнае аддзяленне факультэту літаратуры Інстытуту філасофіі, літаратуры і гісторыі ў Маскве. Перарваў навучанне ў 1941 годзе ў сувязі з вайной.

Цікавіўся тэатрам, летам 1938 году спрабаваў здаць іспыты ў тэатральную школу Юрыя Завадскага, але беспаспяхова.

У жніўні 1939 году здзейсніў з сябрамі падарожжа на байдарцы па Волзе. Жыццё пісьменніка з гэтага часу і да красавіку 1945 году — у паэме «Дарожанька» (1948—1952).

27 красавіка 1940 году ажаніўся са студэнткай Растоўскага ўніверсітэту Наталляй Рашатоўскай (1918—2003), з якой пазнаёміўся ў 1936 годзе.

У час вайны

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны не быў адразу мабілізаваны (прызнаны «абмежавана прыдатным» па здароўі). Актыўна дабіваўся накіравання на фронт. У верасні 1941 году разам з жонкай атрымаў размеркаванне школьным настаўнікам у Марозаўск Растоўскай вобласці, аднак ужо 18 кастрычніка быў прызваны і накіраваны ў грузавы конны абоз шарагоўцам. Падзеі лета 1941 — вясны 1942 году апісаныя Салжаніцыным у няскончанай аповесці «Любі рэвалюцыю» (1948).

Намагаўся атрымаць накіраванне ў афіцэрскую вучэльню, у красавіку 1942 году быў накіраваны ў артылерыйскую вучэльню ў Кастраму^[3]; у лістападзе 1942 году выпушчаны лейтэнантам, накіраваны ў Саранск, дзе размяшчаўся запасны полк па фармаванні дывізіёнаў артылерыйскай інструментальнай разведкі.

У дзейсным войску з лютага 1943 году, служыў камандзірам батарэі гукавой разведкі 794 Асобнага армейскага выведвальнага артылерыйскага дывізіёну (пазней — 68 Сэўска-Рэчыцкай 2-ога Беларускага фронту (палявая пошта № 07900 «Ф»). Баявы шлях — ад Арла^[4] да Ўсходняй Прусіі^[5]. Быў уганараваны ардэнамі Айчыннай вайны і Чырвонай Зоркі, у лістападзе 1943 году атрымаў чын старэйшага лейтэнанта, у чэрвені 1944 году — капітану.

На фронце вёў вайсковыя дзённікі, шмат пісаў, адсылаў свае творы маскоўскім літаратарам для рэцэнзавання; у 1944 годзе атрымаў добразычлівы водгук Б. А. Лаўранёва.

Арышт і зняволенне

На фронце Салжаніцын працягваў цікавіцца грамадзкім жыццём, аднак стаў крытычна ставіцца да Сталіна (за «перайначанне ленінізму»); у ліставанні са старым сябрам (Мікалаем Віткевічам) непаважна выказваўся пра «Пахана», пад якім угадваўся Сталін, захоўваў у асабістых рэчах складзеную разам з Віткевічам «рэзалюцыю», у якой параўноўваў сталінскія парадкі з прыгонным правам і казаў пра стварэнне пасля вайны «арганізацыі» для аднаўлення так званых «ленінскіх» норм. Лісты выклікалі падазрэнне вайсковай цэнзуры, і ў лютым 1945 Салжаніцын і Віткевіч былі арыштаваныя.

Чэскі журналіст Т. Ржэзач (аўтар распаўсюджванай на Захадзе кнігі «Спіраль здрады Салжаніцына», якая з'явілася «вынікам добрасумленнае працы аўтара і настойлівай сумеснай працы з ім супрацоўнікаў 10 Управы МУС ЧССР і 5 Управы КГБ СССР»^[6]), вылучыў версыю пра «самаданос», у якім Салжаніцын, апрача сябе, абвінаваціў чатырох чалавек, адзін з якіх, Н.Віткевіч, быў асуджаны на дзесяць год^[7].

Пасля арышту Салжаніцын быў дастаўлены ў Маскву; 27 ліпеня завочна асуджаны Асобай нарадай да 8 год выпраўленча-працоўных лагероў (па артыкуле 58, пункт 10, частка 2, і пункт 11 Крымінальнага Кодэксу РСФСР).

У жніўні накіраваны ў лагер у Новы Ерусалім, 9 верасня 1945 пераведзены ў лагер «Калужскія Вароты».

У чэрвені 1946 запатрабаваны ў сістэму спецтурмаў 4-га Спецаддзелу НКУС, у верасні накіраваны ў спецінстытут для зняволеных («шарашку») пры авіяматорным заводзе ў Рыбінску, праз пяць месяцаў — на «шарашку» ў Загорск, у ліпені 1947 — у аналагічную ўстанову ў Марфіна (пад Масквой). Працаваў па спэцыяльнасці — матэматыкам. У Марфіне Салжаніцын пачаў работу над аповесцю «Любі рэвалюцыю». Пазней заключныя дні на Марфінскай шарашцы апісаныя Салжаніцыным у рамане «У крузе першым», дзе сам ён выведзены пад імем Глеба Нержына, а ягоныя сукамернікі Дзмітрый Панін і Леў Копелеў — Дзмітрыя Салагдзіна і Льва Рубіна.

У снежні 1948 жонка завочна разышлася з Салжаніцыным.

У маі 1950 Салжаніцын быў этапаваны ў Бутыркі (раздрай з кіраўніцтвам «шарашкі»), у жніўні накіраваны ў Стэплаг — асобы лагер у Экібастузе. У лагеры быў шахцёрам, муляром, ліцейнікам, некаторы час — брыгадзірам, удзельнічаў у забастоўцы. Пазней лагернае жыццё атрымае літаратурнае ўвасабленне ў аповедзе «Адзін дзень Івана Дзянісавіча», а страйк зняволеных — у кінасцэнары «Ведаюць ісціну танкі».

У перыяд канфлікту Салжаніцына з савецкімі ўладамі з'яўляюцца інспіраваныя КДБ публікацыі пра тое, што ён, знаходзячыся ў зняволенні, актыўна супрацоўнічаў з органамі МДБ. Тэкст аднаго з данясенняў^[8], нібыта напісаных ім пад псеўданімам Ветраў, быў надрукаваны^[9] ў 1990. Сапраўднасць дакументу была дэклараваная нямецкім крымінолагам Франкам Арнаў, аднак афіцыйна не высветленая. Сам Салжаніцын прызнае, што пад ціскам даў пісьмовую згоду на супрацоўніцтва з лагернай адміністрацыяй і ўзяў на сябе абавязак даносіць пра падрыхтоўку зняволеных да пабегаў, але сцвярджае, што да сапраўднага супрацоўніцтва не дайшло:

…Так і абышлося. Ніводнага разу больш мне не давялося падпісацца «Ветраў». Але і сёння я паёжваюся, сустракаючы гэтае прозвішча^[10].

Узімку 1952 у Салжаніцына выявілі рак, ён быў праапераваны ў лагеры.

Вызвалены 13 лютага 1953.

У зняволенні Салжаніцын цалкам расчараваўся ў марксізме, з цягам часу паверыў у Бога і схіліўся да праваслаўна-патрыятычных ідэяў (поўнае адмаўленне камуністычнай ідэалогіі, роспуск СССР і стварэнне славянскай дзяржавы на тэрыторыі Расіі, Беларусі і Ўкраіны, усталяванне ў новай дзяржаве аўтарытарнага ладу з паступовым пераходам да дэмакратыі, накіраванне рэсурсаў будучай краіны на духоўнае, маральнае і рэлігійнае развіццё народа, у першую чаргу рускіх). Ужо на «шарашцы» вярнуўся да пісальніцтва, у Экібастузе складаў вершы, паэмы («Дарожанька», «Прускія ночы») і п'есы ў вершах («Палоннікі», «Пір пераможцаў») і завучваў іх напамяць.

Пасля вызвалення Салжаніцын быў накіраваны ў ссылку на пасяленне «назаўжды» (сяло Берлік Кактарэкскага раёна Джамбульскай вобласці, паўднёвы Казахстан)^[11]. Працаваў настаўнікам матэматыкі і фізікі ў 8-10 класах мясцовай сярэдняй школы імя Кірава.

У канцы 1953 здароўе рэзка пагоршылася, даследванне выявіла ракавую пухліну, у студзені 1954 ён быў накіраваны ў Ташкент на лячэнне, у сакавіку выпісаны са значным паляпшэннем. Хвароба, лячэнне, ацаленне і бальнічныя ўражанні леглі ў аснову аповесці «Ракавы корпус», якая была задуманая ўвесну 1955.

У ссылцы напісаў п'есу «Рэспубліка Працы» (пра лагер), раман «У крузе першым» (пра сваё перабыванні на «шарашцы») і нарыс «Працершы вочы („Гора ад розуму“ зэкавымі вачыма)».

У чэрвені 1956 рашэннем Вярхоўнага Суду СССР Салжаніцын быў вызвалены без рэабілітацыі «за адсутнасцю ў яго дзеяннях складу злачынства».

У жніўні 1956 вяртаецца са ссылкі ў Цэнтральную Расію. Жыве ў вёсцы Мільцава (паштовае аддзяленне Торфапрадукт Курлоўскага раёну Ўладзімірскай вобласці), выкладае матэматыку ў Мязінаўскай сярэдняй школе Гусь-Хрустальнага раёну. Тады ж сустрэўся са сваёй былой жонкай, якая канчаткова вярнулася да яго ў лістападзе 1956 (паўторна шлюб зарэгістраваны 2 лютага 1957).

6 лютага 1957 рашэннем Ваеннай калегіі Вярхоўнага суду СССР Салжаніцын рэабілітаваны^[12].

З ліпеня 1957 жыве ў Разані, працуе настаўнікам астраноміі сярэдняй школы № 2.

Першыя публікацыі

У 1959 Салжаніцын напісаў аповед «Щ-854» пра жыццё простага зняволенага з рускіх сялян, у 1960 — апавяданні «Не стаіць сяло без праведніка» і «Правая кісць», першыя «Драбняткі», п'есу «Святло, якое ў табе» («Свяча на ветры»)^[13]. Перажыў пэўны крызіс, не маючы мажлівасці надрукаваць свае творы.

У 1961 пад уражаннем ад выступу Аляксандра Твардоўскага (рэдактара часопіса «Новый мир») на XXII з'ездзе КПСС, перадаў яму «Щ-854», папярэдне выключыўшы з расповеду найбольш палітычна вострыя, загадзя непраходныя цераз савецкую цэнзуру фрагменты. Твардоўскі ацаніў апавяданне надзвычайна высока, запрасіў аўтара ў Маскву і стаў дабівацца публікацыі твору. М. С. Хрушчоў пераадолеў супраціў членаў Палітбюро і дазволіў публікацыю апавядання. Аповед пад назвай «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» быў надрукаваны ў часопісе «Новый мир» № 11, 1962, адразу ж перавыдадзены і перакладзены на замежныя мовы.

30 снежня 1962 Салжаніцын быў прыняты ў Саюз пісьменнікаў СССР.

Неўзабаве пасля гэтага ў часопісе «Новый мир», (№ 1, 1963) былі надрукаваныя «Не стаіць сяло без праведніка» (пад назвай «Матронаў двор») і «Выпадак на станцыі Кочатаўка» (пад назвай «Выпадак на станцыі Крэчатаўка»^[14]).

Першыя публікацыі выклікалі аграмадную колькасць водгукаў пісьменнікаў, грамадскіх дзеячаў, крытыкаў і чытачоў. Не толькі і не столькі праз іхнія ўражваючыя рэалістычнасць і шчырасць, колькі таму, што гэта быў першы выпадак выдання кніг па палітычна значнай тэме з 20-х гадоў, да таго ж напісаных не членам партыі. Пісьмы чытачоў — былых зняволеных (у адказ на «Івана Дзянісавіча») паклалі пачатак «Архіпялагу ГУЛАГ».

Аповеды Салжаніцына рэзка вылучаліся на фоне твораў таго часу сваімі мастацкімі вартасцямі і грамадзянскай смеласцю. Гэта падкрэслівалі на той час многія, у тым ліку пісьменнікі і паэты. Напрыклад, Ганна Андрэеўна Ахматава адзывалася пра «Матронаў двор» так:

- Але… Дзіўная рэч… Дзіўна, як маглі надрукаваць… Гэта страшней за «Івана Дзянісавіча»… Там можна ўсё на культ асобы сапхнуць, а тут… Бо гэта ў яго не Матрона, а ўся руская вёска пад паравоз трапіла і ўшчэнт… Дробязі таксама дзіўныя… Памятаеце — чорныя бровы старога, як два масты адзін адному насустрач?.. Вы заўважылі: у яго лавы і зэдлічкі бываюць то жывыя, то мёртвыя… А прусакі пад шпалерамі шастаюць? Запомнілі? Як далёкі шум акіяну! і шпалеры ходзяць хвалямі… А якая выключная старонка, калі ён раптам бачыць Матрону маладой… І ўсю вёску бачыць маладою, то бок такою, якая яна была да ўсеагульнага спусташэння…^[15]

Летам 1963 Салжаніцын стварае чарговую, пятую па чарзе, усечаную «пад цэнзуру» рэдакцыю раману «У крузе першым», прызначаную для друку (з 87 раздзелаў). Чатыры раздзелы з раману выбраныя аўтарам і прапанаваныя «Новаму миру» «…для спробы, пад відам „Урывка“…».

Апавяданне «Для карысці справы» апублікаванае ў часопісе «Новый мир» № 7 за 1963.

28 снежня 1963 рэдакцыя часопісу «Новый мир» і Цэнтральны дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва вылучаюць «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» на здабыццё Ленінскай прэміі за 1964 год (у выніку галасавання Камітэту па прэміях прапанова была адхінута^[16]).

У 1964 Салжаніцын упершыню аддае свой твор у самвыдат — цыкл «вершаў у прозе» пад агульнай назвай «Драбняткі».

Улетку 1964 пятая рэдакцыя «У крузе першым» абмяркоўваецца і прынятая да надрукавання ў 1965 «Новым миром». Спроба публікацыі не атрымалася. Твардоўскі знаёміцца з рукапісам раману «Ракавы корпус» і нават прапануе яго для прачытання Хрушчову (зноў — праз ягонага памочніка Лебедзева).

Салжаніцын сустракаецца с Варламам Шаламавым, які раней добразычліва адгукнуўся пра «Івана Дзянісавіче», і прапануе яму сумесна працаваць над «Архіпелагам».

Увосень 1964 п'еса «Свяча на ветры» прынятая да пастаноўкі ў Тэатры імя Ленінскага камсамолу ў Маскве.

«Драбняткі» праз самвыдат пранікаюць за мяжу і пад назвай «Эцюды і дробныя апавяданьні» надрукаваныя ў кастрычніку 1964 у Франкфурце ў часопісе «Грані» (№ 56) — гэта першая публікацыя ў замежнай рускай прэсе твору Салжаніцына, адрынутага ў СССР.

У 1965 Салжаніцын ездзіць у Тамбоўскую вобласць з Барысам Мажаевым для збору матэрыялаў пра сялянскае паўстанне (у паездцы вызначаецца назва раману-эпапеі пра рускую рэвалюцыю — «Чырвонае кола»), пачынае першую і пятую часткі «Архіпелагу» (у Салатчы Разанскай вобласці і на хутары Коплі-Мярдзі ля Тарту), завяршае працу над апавяданнямі «Як шкада» і «Захар-Каліта», публікуе ў «Літаратурнай газеце» (спрачаючыся з акадэмікам Вінаградавым) артыкул «Не обычай дёгтем щи белить, на то сметана»^[17] у абарону рускай гаворкі:

Яшчэ не позна выгнаць тое, што ёсць публіцыстычны жаргон, а не руская гаворка. Яшчэ не позна выправіць склад нашай пісьмовай (аўтарскай) мовы, так, каб вярнуць ёй размоўную народную лёгкасць і свабоду.

11 верасня КДБ праводзіць вобыск на кватэры сябра Салжаніцына В. Л. Тэўша, у якога Салжаніцын захоўваў частку свайго архіву. Забраныя рукапісы вершаў, «У крузе першым», «Драбнятак», п'есаў «Рэспубліка працы» і «Пір пераможцаў».

Хмары над Салжаніцыным згушчаюцца. ЦК КПСС выдае закрытым накладам і распаўсюджвае сярод наменклатуры «дзеля абвінавачання аўтара» «Пір пераможцаў» і пятую рэдакцыю «У крузе першым». Салжаніцын піша скаргі на незаконную канфіскацыю рукапісаў міністру культуры СССР Дзёмічаву, сакратарам ЦК КПСС Брэжневу, Суславу і Андропаву, перадае рукапіс «Круга-87» на захаванне ў Цэнтральны дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва.

Чатыры апавяданні прапанаваныя рэдакцыям «Огонька», «Октября», «Литературной России», «Москвы» — адрынутыя ўсюды. Газета «Известия» набрала аповед «Захар-Калита» — гатовы набор рассыпаны, «Захар-Калита» перададзены ў газету «Правда» — адмова Абалкіна.

У гэты самы час у ЗША выйшаў зборнік «А.Салжаніцын. Выбранае»^[18]: «Адзін дзень…», «Качэтаўка» і «Матронаў двор»; у ФРГ у выдавецтве «Пасеў» — зборнік апавяданняў на нямецкай мове^[19].

Дысідэнцтва

Ужо да сакавіка 1963 Салжаніцын страціў прыхільнасць Хрушчова (непрысуджэнне Ленінскай прэміі, адмова друкаваць раман «У крузе першым»). Пасля прыходу да ўлады Брэжнева Салжаніцын практычна страціў мажлівасць лягальна друкавацца і выступаць. У верасні 1965 КДБ сканфіскаваў архіў Салжаніцына з ягонымі найбольш антысавецкімі творамі, што пагоршыла становішча пісьменніка. Карыстаючыся пэўным бяздзеяннем улады, у 1966 г. ён пачаў актыўную грамадзкую дзейнасць (сустрэчы, выступы, інтэрвію замежным журналістам). Тады ж пачаў распаўсюджваць ў самвыдаце і свае раманы «У крузе першым» і «Ракавы корпус». У лютым 1967 г. Салжаніцын таемна скончыў мастацкае дасьледванне «Архіпелаг ГУЛАГ».

У маі 1967 г. Салжаніцын разаслаў «Ліст з'езду» да Саюзу пісьменнікаў СССР, у якім запатрабаваў зліквідаваць цэнзуру і рэабілітаваць многіх рэпрэсаваных пісьменнікаў (з беларускае дэлегацыі яго падтрымалі толькі Васіль Быкаў і Алесь Адамовіч, з якімі ён сышоўся ў сярэдзіне 1960-х)^[2]. Пасля «Лісту» ўлады сталі ўспрымаць Салжаніцына сур'ёзна. У 1968 г., калі ў ЗША і Заходняй Еўропе былі надрукаваныя раманы «У крузе першым» і «Ракавы корпус», што прынеслі пісьменніку агромністую папулярнасць, савецкая прэса пачала прапагандысцкую кампанію супраць аўтара. У 1969 г. Салжаніцын быў вылучаны на Нобелеўскую прэмію па літаратуры. Прэмія была прысуджаная не яму, але неўзабаве пасля гэтага ён быў выключаны з Саюзу пісьменнікаў СССР. Пасля выключэння Салжаніцын стаў адкрыта абвяшчаць пра свае праваслаўна-патрыятычныя перакананні і рэзка крытыкаваць уладу. У 1970 Салжаніцын ізноў вылучаны на Нобелеўскую прэмію па літаратуры, і гэтым разам быў ёй уганараваны. Пісьменнік не мог атрымаць гэтую прэмію ў Стакгольме, баючыся, што не зможа вярнуцца ў СССР. Таму прэмія знайшла яго толькі ў 1974 годзе, ужо пасля дэпартацыі. У савецкіх СМІ была арганізавана магутная прапагандысцкая кампанія супраць Салжаніцына, улады прапанавалі яму з'ехаць з краіны, але ён адмовіўся.

Яшчэ ў жніўні 1968 Салжаніцын пазнаёміўся з Наталляй Святловай, у іх распачаўся раман. Салжаніцын стаў патрабаваць разводу з першай жонкай. З надзвычайнымі цяжкасцямі развод быў здзейснены 22 ліпеня 1972. Неўзабаве Салжаніцыну ўдалося зарэгістраваць шлюб са Святловай, нягледзячы на супрацьдзеянне ўладаў (шлюб даваў яму мажлівасць прапісацца ў Маскве). У іх нарадзілася трое дзяцей: Ермалай (1970 г.нар.), Ігнат (1972) і Сцяпан (1973).^[20]

11 чэрвеня 1971 у Парыжы выйшаў раман Салжаніцына «Жнівень Чатырнаццатага», які быў неадназначна ўспрыняты чытачамі праз яскрава выразныя праваслаўна-патрыятычныя погляды аўтара.

З яшчэ большым непаразуменнем быў сустрэты «Вялікапосны ліст» Патрыярху Пімену (1972)^[21] пра праблемы Царквы, у падтрымку выступу архіепіскапа Калужскага Ермагена (Голубева).

У 1972—1973 Салжаніцын працаваў над эпапеяй «Чырвонае Кола», актыўнай дысідэнцкай дзейнасці не вёў.

У жніўні-верасні 1973 адносіны між уладай і дысідэнтамі абвастрыліся, што закранула і Салжаніцына.

23 жніўня 1973 Салжаніцын даў вялікае інтэрвію замежным карэспандэнтам. У гэты ж дзень КДБ затрымаў адну з памочніц пісьменніка Лізавету Варанянскую. У ходзе допыту яна выдала месцазнаходжанне аднаго асобніку рукапісу «Архіпелагу ГУЛАГ» і, вярнуўшыся дахаты, павесілася. 5 верасня Салжаніцын даведаўся пра здарэнне і распарадзіўся пачаць друкаванне «Архіпелагу» на Захадзе (у эмігранцкім выдавецтве YMCA-Press). Тады ж ён даслаў кіраўніцтвуу СССР «Ліст правадырам Савецкага Саюзу», у якім заклікаў адмовіцца ад камуністычнай ідэялогіі і зрабіць крокі па пераўтварэнні СССР у рускую нацыянальную дзяржаву. З канца жніўня ў заходняй прэсе друкавалася вялізная колькасць артыкулаў у абарону дысідэнтаў і, у прыватнасці, Салжаніцына.

У СССР была разгорнутая магутная прапагандысцкая кампанія супраць дысідэнтаў. 24 верасня КДБ цераз былую жонку Салжаніцына препанаваў пісьменніку афіцыйную публікацыю аповесці «Ракавы корпус» у СССР у абмен на адмову ад друку «Архіпелагу ГУЛАГ» за мяжой. (У пазнейшых успамінах Наталля Рашатоўская адмаўляе ролю КДБ і сцвярджае, што спрабавала дабіцца пагаднення між уладамі і Салжаніцыным са сваёй уласнай ініцыятывы.) Аднак Салжаніцын, сказаўшы, што не пярэчыць супраць надрукавання «Ракавага корпусу» ў СССР, не паказаў і жадання звязваць сябе сакрэтнай дамоўленасцю з уладамі. (Розныя апісанні звязаных з гэтым паведамленняў месцяцца ў кнізе Салжаніцына «Бадалася цялё з дубам» і ва ўспамінах Н.Рашатоўскай «АПН — я — Салжаніцын», надрукаваных пасля смерці Рашатоўскай.) У канцы снежня 1973 г. было абвешчана пра выхад у свет першага тому «Архіпелагу ГУЛАГ». У савецкіх сродках масавай інфармацыі пачалася чарговая масіраваная кампанія ачарнення Салжаніцына як здрадніка радзімы з кляймом «літаратурнага ўласаўца». Упор рабіўся не на рэальны змест «Архіпелагу ГУЛАГ» (мастацкае даследванне савецкай лагерна-турэмнай сістемы 1918—1956), якое ўвогуле не абмяркоўвалася, а на салідарызацыю Салжаніцына са «здраднікамі радзімы падчас вайны, паліцаямі і ўласаўцамі».

У СССР, у гады застою, «Жнівень Чатырнаццатага» і «Архіпелаг ГУЛАГ» (як і першыя раманы) распаўсюджваліся ў самвыдаце.

7 студзеня 1974 г. выхад «Архіпелагу ГУЛАГ» і меры «спынення антысавецкай дзейнасці» Салжаніцына былі абмеркаваныя на паседжанні Палітбюро. Пытанне было вынесенае на ЦК КПСС, за высылку выказаліся Ю. В. Андропаў і іншыя; за арышт і ссылку — Касыгін, Брэжнеў, Падгорны, Шалепін і іншыя; каб пакінуць і ставіцца са спагадай, каб Салжаніцын змяніў сваю пазіцыю з антысавецкай на супрацьлеглую — М. А. Шчолакаў і інш. Перамагла думка Андропава. 12 лютага Салжаніцын быў арыштаваны і абвінавачаны ў здрадзе Радзіме. 13 лютага ён быў пазбаўлены савецкага грамадзянства і высланы з СССР (дастаўлены ў ФРГ самалётам). 29 сакавіка з СССР з'ехала і сям'я Салжаніцына.

Выгнанне

Неўзабаве пасля высылкі Салжаніцын здзесніў кароткае падарожжа па Паўночнай Еўропе, у выніку прыняўшы рашэнне часова пасяліцца ў Цюрыху, Швейцарыя.

3 сакавіка 1974 г. у Парыжы быў надрукаваны «Ліст правадырам Савецкага Саюзу»; вядучыя заходнія выданні і шмат якія дэмакратычна настроеныя дысідэнты ў СССР, улучна з Сахаравым, ацанілі «Ліст» як антыдэмакратычны, нацыяналістычны, які змяшчае да таго ж «небяспечныя памылкі»; адносіны Салжаніцына з заходняй прэсай працягвалі пагаршацца.

Улетку 1974 г. на ганарары ад «Архіпелагу ГУЛАГ» пісьменнік стварыў «Рускі грамадзкі Фонд дапамогі пераследваным і іхнім сем'ям» для дапамогі палітычным вязням у СССР (пасылкі і грашовыя пераводы ў месцы пазбаўлення волі, лягальная і нелягальная матэрыяльная дапамога сем'ям зняволеных).

У 1974—1975 гг. у Цюрыху Салжаніцын збіраў матэрыялы пра жыццё Леніна ў эміграцыі (для эпапеі «Чырвонае Кола»), скончыў і выдаў мемуары «Бадалася цялё з дубам».

У красавіку 1975 г. пісьменнік здзейсніў разам з сям'ёй падарожжа па Заходняй Еўропе, пасля накіраваўся ў Канаду і ЗША. У чэрвені-ліпені 1975 г. Салжаніцын наведаў Вашынгтон і Ню-Ёрк, выступіў з прамовамі на з'ездзе прафсаюзаў і ў Кангрэсе ЗША. У сваіх выступах Салжаніцын рэзка крытыкаваў камуністычны рэжым і ідэялогію, заклікаў ЗША адмовіцца ад супрацоўніцтва з СССР і палітыкі «разрадки»; у той жа час пісьменнік яшчэ працягваў успрымаць Захад як саюзніка ў вызваленні Расіі ад «камуністычнага таталітарызму».

У жніўні 1975 г. пісьменнік вярнуўся ў Цюрых і працягнуў працу над эпапеяй «Чырвонае кола».

У лютым 1976 г. Салжаніцын здзейсніў паездку па Вялікабрытаніі і Францыі, да гэтага часу ў ягоных выступах сталі заўважныя антызаходнія матывы. У сакавіку 1976 г. пісьменнік наведаў Іспанію. У нашумелым выступе па іспанскім тэлебачанні ён ухвальна выказаўся пра нядаўні рэжым Франка і перасцярог Іспанію ад «вельмі хуткага прасоўвання да дэмакратыі». У заходняй прэсе ўзмацнілася крытыка Салжаніцына, вядучыя еўрапейскія і амерыканскія палітыкі абвяшчалі пра нязгоду з ягонымі поглядамі.

Ідэйныя рознагалоссі Салжаніцына з эміграцыяй «трэцяй хвалі» і заходнімі актывістамі Халоднай вайны асветленыя ў ягоных мемуарах «Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў».

У красавіку 1976 г. Салжаніцын з сям'ёй пераехаў у ЗША і пасяліўся ў гарадку Кавендыш (штат Вермонт). Пасля прыезду пісьменнік вярнуўся да працы над «Чырвоным Колам», дзеля чаго правёў два месяцы ў расійскім эмігранцкім архіве ў Інстытуце Гувера.

Ізноў у Расіі

З пачаткам перабудовы стаўленне ў СССР да творчасці і дзейнасці Аляксандра Салжаніцына змянілася, былі надрукаваныя шматлікія ягоныя творы. У пачатку 1990-х гг. загадам прэзідэнта СССР Міхаіла Гарбачова было адноўленае ягонае савецкае грамадзянства.

За кнігу «Архіпелаг ГУЛАГ» у 1990 Салжаніцыну была прысуджаная Дзяржаўная прэмія.

Салжаніцын разам з сям'ёй вярнуўся на радзіму 27 мая 1994 году, прыляцеўшы з ЗША ва Ўладзівасток і праехаўшы цягніком праз усю краіну да сталіцы.

У сярэдзіне 1990-х^[22] асабістым распараджэннем расійскага прэзідэнта Барыса Ельцына яму была падораная дзяржаўная дача^[23] «Сасноўка-2» ў Троіца-Лыкаве. Салжаніцыны спраэктавалі і збудавалі там двухпавярховую цагляную хату з вялікай заляй, зашклёнай галярэяй, гасцінай з камінам, канцэртным раялем і бібліятэкай, дзе вісяць партрэты Сталыпіна і Калчака.

Амаль не пакідаў сваю хату і таму атрымаў сярод мясцовых жыхароў, што бачылі яго хіба зрэдчас, празванне «наш затворнік».^[24] «Ды мы гэтага Салжаніцына і не бачылі ніводнага разу» — гавораць абарыгены.^[25] Праблемы суседняе вёскі пісьменніка не клапацілі.^[26]

У 1997 быў абраны дзейсным членам Расійскай Акадэміі навук.

У 1998 быў узнагароджаны ордэнам Святога Андрэя Першазванага, аднак ад узнагароды адмовіўся:^[27]

Ад вярхоўнай улады, што давяла Расію да цяперашняга пагібельнага стану, я прыняць узнагароду не магу.

Узнагароджаны Вялікім залатым медалём імя М. В. Ламаносава (1998).

Узнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй Расійскай Федэрацыі за выбітныя дасягненні ў галіне гуманітарнае дзейнасці (2006).

Сам пісьменнік неўзабаве пасля вяртання ў краіну заснаваў літаратурную прэмію свайго імя для ўзнагароджання пісьменнікаў, «чыя творчасць валодае высокімі мастацкімі годнасцямі, спрыяе самапазнанню Расіі, дадае значны ўнёсак у захаванне і асцярожнае развіццё традыцыяй айчыннай літаратуры».

Апошнія гады жыцця правёў у Маскве і на падмаскоўнай дачы.

Да апошняга часу Аляксандар Ісаевіч працягваў займацца творчай дзейнасцю. Разам з жонкай Наталляй Дзмітрыеўнай — прэзідэнткай Фонду Аляксандра Салжаніцына — працаваў над падрыхтоўкай і выданнем свайго самага поўнага, 30-томнага збору сачыненняў. Пасля перанесенай цяжкай аперацыі ў Салжаніцына дзейнічала толькі правая рука.

Смерць і пахаванне

Салжаніцын сканаў 3 жніўня 2008 на 90-м годзе жыцця, на сваёй дачы ў падмаскоўным пасёлку Троіца-Лыкава ад вострай сардэчнай недастатковасці. Смерць надышла а 23:45 па маскоўскім часе^[28]^[29] (20:45 UTC).

5 жніўня ў будынку Расійскай акадэміі навук, дзейсным сябрам якой быў А. І. Салжаніцын, адбыліся грамадзянская паніхіда і развітанне з нябожчыкам. На гэтай цырымоніі прысутнічалі экс-прэзідэнт СССР Міхаіл Гарбачоў, экс-прэзідэнт Расеі, кіраўнік ураду РФ Уладзімер Пуцін, прэзідэнт РАН Юры Восіпаў, экс-старшыня ўраду РФ, акадэмік Яўген Прымакоў, дзеячы расійскай культуры і некалькі тысячаў грамадзян Расіі, што прыйшлі аддаць Аляксандру Ісаевічу апошнюю даніну павагі.^[30]

Заўпакойную літургію і адпяванне 6 жніўня 2008 ў Вялікім саборы маскоўскага Данскога манастыру здзейсніў архіяпіскап Арэхава-Зуеўскі Алексі (Фралоў), вікарый Маскоўскай япархіі. У гэты ж дзень прах Салжаніцына быў пахаваны ў някропалі Данскога манастыру за алтаром храму Яна Лесвічніка, побач з магілай гісторыка В. О. Ключэўскага.

Крытыка

Чэшскі журналіст Т.Ржэзач, а таксама Л.Самуцін, былы ўласавец, адзін з «суаўтараў» Салжаніцына, а пасля ў 1998 г. расійскі журналіст А.Давыдаў вылучылі версію пра «самаданос», у якім Салжаніцын, апрача сябе, звінаваціў чатырох чалавек, адзін з якіх, М.Віткевіч, быў асуджаны на дзесяць год.^[31]^[32] Салжаніцын абвяргае ўсе падобныя абвінавачанні.^[33] На думку Т.Ржэзача, ён [А.Салжаніцын] агітаваў супраць улады падчас вайсковых дзеянняў, пісаў правакацыйныя лісты, вёў паражэнчую прапаганду — усё гэта рабілася з мэтаю адсядзецца ў тылу; менавіта за гэта і быў Салжаніцын пакараны. На старонках кнігі «ЦРУ супраць СССР» (1983) М. М. Якаўлева сцвярджалася, што «Архіпелаг Гулаг» з'яўляецца прадуктам работы супрацоўнікаў амерыканскіх спецслужбаў^[34].

Звярталася ўвага на рэзкія супярэчнасці між колькасцю рэпрэсаваных па дадзеных, што прыведзеныя Салжаніцыным, і архіўнымі дадзенымі, якія сталі даступныя ў перыяд перабудовы.^[35] Аспрэчвалася дакладнасць «турэмных» твораў Салжаніцына ў той іхняй частцы, дзе вядзецца пра побыт лагераў, смяротнасці зняволеных, іх колькасці.^[36]^[37]. Крытыка з камуністычнага флангу падмацоўвалася спасылкай на даследаванні навукоўцаў, што працавалі ў расійскіх архівах^[38]

Салжаніцына таксама неаднаразова крытыкавалі за апраўданне калабаранцтва падчас Вялікай Айчыннай вайны і звязаныя з гэтым фальсіфікацыі адносна савецкіх ваеннапалонных^[39]^[40]. Сцвярджалася, што матэрыял для сваіх выкрыццяў Салжаніцын пазычаў з гэбельсаўскае прапаганды. Падобны водгук зыходзіць ад Л. А. Самуціна, па сцвярджэнні, дысідэнта, былога ўласаўца, што асабіста працаваў у ідэялагічным апараце гэбельсаўскага міністэрства прапаганды і прыхільніка Салжаніцына і захоўваў у сябе рукапіс «Архіпелагу» ад КГБ^[41].

Салжаніцына актыўна крытыкавалі і «справа» — найперш іншыя дысідэнты і эмігранты, якія адмаўлялі ягоныя хрысціянскія і антыліберальныя погляды (дысідэнты-нацыяналісты, наадварот, углядалі залішні лібералізм). «Ліст правадырам Савецкага Саюзу» падвергся крытыцы А. Д. Сахарава.

Канфлікт Салжаніцына з антысавецкай эміграцыяй і заходнімі актывістамі Халоднай вайны асветлены ў ягоных мемуарах «Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў».

Ягонае даследванне гісторыі ўзаадносінаў яўрэйскага і рускага народаў у кнізе «Дзвесце год разам» выклікала актыўную крытыку як з боку многіх яўрэйскіх публіцыстаў, так нацыяналістычнай прэсы. Так, напрыклад, прыхільнік ліберальных поглядаў Уладзімер Вайновіч сказаў: «Кніга Салжаніцына „Дзвесце год разам“ — доўгая, сумная і хлуслівая».^[42]

Аблічча Салжаніцына падвергнутае і сатырычнаму выяўленню ў мастацкіх творах, напрыклад, у рамане Уладзіміра Вайновіча «Масква 2042» ^[43] і ў паэме Юрыя Кузняцова «Путь Христа».

Пры ўсёй павазе да Салжаніцына, трэба адзначыць ягоныя шавіністычныя погляды адносна Беларусі і Ўкраіны. У працы пад назвай «Як нам уладкаваць Расію» ён прапаноўваў стварэнне адзінай расійскай дзяржавы, куды неабходна было б уключыць і гэтыя дзве краіны, такім чынам адмаўляючы іхнюю незалежнасць^[44].

Узнагароды

Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры 1970 году «за маральную моц, з якой ён кіраваўся няўхільным традыцыям рускай літаратуры»^[45] (прапанавана Франсуа Марыякам).

Лаўрэат Вялікага залатога медалю імя М. В. Ламаносава Расійскай Акадэміі навук — за выбітны ўнёсак у развіццё рускай літаратуры, рускай мовы і рускай гісторыі (1998).

Лаўрэат Вялікай прэміі Французскай Акадэміі маральна-палітычных навук (2000)^[46].

Ордэн Святога Саввы 1-й ступені (найвышэйшая ўзнагарода Сербскай праваслаўнай царквы; нададзеная 16 лістапада 2004).

Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Расійскай Федэрацыі 2006 году за выбітныя дасягненні ў галіне гуманітарнай дзейнасці^[47].

Лаўрэат прэміі Фонду «Жыўка і Міліца Тапалавіч» (Сербія) 2007 году (нададзеная 7 сакавіка 2008 г.): «выбітнаму пісьменніку і гуманісту, чыя хрысціянская праўдзівасць дорыць нам адвагу і суцяшэнне».

Творы

Адзін дзень Івана Дзянісавіча
Матронаў двор
Выпадак на станцыі Крэчатаўка
Архіпелаг ГУЛАГ
Для карысці справы
Ракавы корпус
У крузе першым
Жнівень Чатырнаццатага
Чырвонае кола
Жыць не паводле хлусні (эсэ)
Бадалася цялё з дубам
Расія ў абвале
Дзвесце год разам М., Русский путь, 2001 (Даследванні найноўшай расійскай гісторыі) ISBN 5-85887-151-8 (у 2-х тт.)
Як нам уладкаваць Расію (артыкул)
Рускі слоўнік моўнага пашырэння
Патрапіла зярнятка паміж двух жорнаў
Падборка твораў Салжаніцына па-руску

Фільмы

«У крузе першым» / «В круге первом» (2006) — Сам Салжаніцын з'яўляецца суаўтарам сцэнара і чытае тэкст ад аўтара.
«Адзін дзень Івана Дзянісавіча» / «Один день Ивана Денисовича» (1970, Нарвегія — Англія)

Літаратура

Burg D. Solzhenitsyn. — New York, 1972
Ржевский Л. Творец и подвиг. — Париж, 1972
Бушин Владимир Сергеевич. НЕИЗВЕСТНЫЙ СОЛЖЕНИЦЫН.
Бушин Владимир Сергеевич. ГЕНИИ И ПРОХИНДЕИ.
Бушин Владимир Сергеевич. Александр Солженицын — гений первого плевка. Изд-во Алгоритм, 2005
Плетнев Р. Солженицын. — Париж, 1973.
Nielsen N. C. Solzhenitsyn's religion. — New York, 1975
Зильберберг И. И. Необходимый разговор с Солженицыным. — Англия, 1976.
Barker F. Solzhenitsyn: Politics and form. — London, 1977
Краснов-Левитин А. Два писателя. — Париж, 1983
Scammell М. Solzhenitsyn. A Biography. — New York-London, 1984 ISBN 0-586-08538-6
Шнеерсон М. Александр Солженицын. — Франкфурт-на-Майне, 1984
Дора Штурман. Городу и миру: О публицистике А. И. Солженицына. Париж — Нью-Йорк, Издательство «Третья волна», 1988. ISBN 0-937951-11-9. Library of Congress Catalog 87-34256.
Нива Ж. Солженицын. М., 1991
Мешков Ю. Александр Солженицын: Личность. Творчество. Время. — Екатеринбург, 1993
Супруненко П. Признание… забвение… судьба… Опыт читательского исследования творчества А.Солженицына. — Пятигорск, 1994
Чалмаев В. Александр Солженицын: Жизнь и творчество. — М., 1994.
Кремлёвский самосуд: Секретные материалы политбюро о писателе А. Солженицыне. М., 1994
Кузьмин В. В. Поэтика рассказов А. И. Солженицына. Твер. гос. ун-т. — Тверь, 1998
Владимир Бушин. Неизвестный Солженицын
Владимир Бушин. Александр Солженицын. Гений первого плевка
Сараскина Л. И. Александр Солженицын. М.: Молодая гвардия, 2008. ISBN 978-5-235-03102-9
Бібліяграфічны банк дадзеных RussGUS месціць амаль 800 назваў публікацыяў пра Салжаніцына па-нямецку.

Крыніцы

↑ У некаторых дакумантах 1930-х гадоў ягонае імя па бацьку пазначанае як «Ісаакавіч», напрыклад, у выпускным атэстаце, у іншых, як у пашпарце, выдадзеным у 1934 годзе з памылкай пашпартысткі, і ў заяве ва ўніверсітэт, напісанай на падставе пашпартных дадзеных, — як «Ісаевіч» (абодва гэтыя дакументы надрукаваныя ў часопісе «Студенческий меридиан», 1990, № 7, цыт. паводле: Ю. Р. Федоровский. Ода диссиденству, или стукач у дураков. (руск.)
↑ ^а ^б Валянціна Аксак. Аляксандар Салжаніцын і Беларусь// Радыё Свабода. 4 жніўня 2008
↑ Эвакуяваная туды 3-я Ленінградзкая артылерыйская вучэльня.
↑ А. Салжаніцын. Желябугские Выселки. Двучастный рассказ. // Новый мир, 1993, № 3.
↑ Акружэнне батарэі ва Ўсходняй Прусіі (між Адліг Швенкітэн і Дытрыхсдорф) і выхад з яго 26 студзеня 1945 году, за які Салжаніцын быў прадстаўлены да Ордэну Чырвонай Зоркі, апісаныя ў: А. Солженицын. Адлиг Швенкітэн. Односуточная повесть. // Новый мир, 1993, № 3.
↑ ЭКСПЭРТНАЯ ВЫСНОВА ДА ПАСЕДЖАННЯ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА СУДУ РФ 26 траўня 1992 г. http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm
↑ Салжаніцын абвяргае ўсе такія абвінавачанні: «Поцемнікі святла не шукаюць». http://www.rusk.ru/st.php?idar=310414 (руск.)
↑ Выява: Донос Ветрова
↑ Ф. Арнау. «Ветров, он же — Солженицын», Военно-исторический журнал, № 12, 1990 (руск.)
↑ Салжаніцын А. Архипелаг ГУЛАГ, т. 2 — М.: Центр «Новый мир» — 1990, с. 243. (руск.)
↑ Па нараду 9-е ўправы МДБ ад 27 снежня 1952 № 9/2-41731.
↑ Пасведчанне пра рэабілітацыю № 4н-083/57.
↑ «Гэтая п'еса — самае няўдалае з усяго, што я напісаў» («Бадалася цялё з дубам. Нарысы літаратурнага жыцця». YMCA-PRESS, Paris, 1975, с. 18)
↑ Назва станцыі выпадкова супала з прозвішчам тагачаснага галоўнага рэдактара часопісу «Октябрь» Кочатава, з якім «Новый мир» вёў прынцыповыя літаратурныя і светапоглядныя спрэчкі. Каб не пагаршаць раздражненне Кочатава, назву станцыі вырашана было змяніць на нейтральнае.
↑ Цыт. паводле: Лідзія Чукоўская. Записки об Анне Ахматовой.
↑ Прэмія па літаратуры за 1964 была прысуджаная Алесю Ганчару за раман «Тронка» і Васілю Міхайлавічу Пяскову за кнігу «Крокі па расе».
↑ «Литературная газета», 4 ноября 1965 — адзіная газетная публікацыя Салжаніцына ў СССР.
↑ Чыкага, Russian Language Specialties (Russian Study Series, # 54)
↑ «Solshenizyn Alexander. …Den Oka-Fluss entiang. Funfzehn Kurzgeschijhten und eine Erzahlung», у перакладзе Мары Хольбэк
↑ Aikman, David. Great Souls: Six Who Changed a Century, p.172-3. Lexington Books, 2003, ISBN 0739104381.
↑ Аляксандар Салжаніцын. «Великопостное письмо» Патриарху Пимену. Крестопоклонная неделя 1972 г. (руск.)
↑ http://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.print_version?p_news_title_id=79048
↑ http://wikimapia.org/#lat=55.7835599&lon=37.4002719&z=17&l=1&m=a&v=2
↑ http://www.ng.ru/events/2006-02-06/7_moscow.html (руск.)
↑ http://www.vmdaily.ru/article.php?aid=34437 (руск.)
↑ http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=667392 (руск.)
↑ Кацярына Дзёгаць. Солженицын не принял награды. — Коммерсант-daily, 15.12.1998. — № 233 (руск.)
↑ NewsRu.com: Скончался Александр Солженицын (руск.)
↑ Інтэрфакс: У Маскве сканаў Аляксандар Салжаніцын (руск.)
↑ За Аляксандрам Салжаніцыным перегарнулі бачыну — «Коммерсантъ» № 137(3954) ад 06 жніўня 2008 (руск.)
↑ http://www.libelli.ru/works/solzh.htm ОДА ДИССИДЕНТСТВУ, ИЛИ СТУКАЧ У ДУРАКОВ
↑ http://cn.com.ua/N257/archive/archive.html
↑ «Потёмщики света не ищут» (руск.)
↑ http://www.lib.ru/POLITOLOG/yakowlewnn.txt (руск.)
↑ Гулаг: архівы супраць хлусні Якія маштабы сталінскіх рэпрэсыяў
↑ Ігар Пыхалаў_ Якія маштабы сталінскіх рэпрэсій)
↑ В. Н. Земсков. ГУЛАГ (историко-социологический аспект) (руск.)
↑ ГУЛАГ: АРХИВЫ ПРОТИВ ЛЖИ (руск.)
↑ Дзюкаў А. Р. Госпремия для ревизиониста (руск.)
↑ Дзюкаў А. Р. Літасць да загінулых: савецкія рэпрэсыі супраць нацысцкіх памагатых // Великая оболганная война-2. Нам не за что каяться! — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — 432 с: ил. — (Война и мы). ISBN 978-5-699-25622-8, с. 98-141 (руск.)
↑ http://beserikov.chat.ru/Samutin.htm (руск.)
↑ Уладзімір Вайновіч: «Солженицын недостаточно умный человек» — з інтэрв'ю Ўладзіміра Нузава ў «Русский базар» 02-03-2004. (руск.)
↑ Майкл Нікалсан. Солженицын на мифотворческом фоне (руск.)
↑ Памёр Аляксандр Салжаніцын. Беларусы ўзгадваюць расійскага пісьменніка// Хартыя'97. 4 жніўня 2008
↑ …for the ethical force with which he has pursued the indispensable traditions of Russian literature (англ.)
↑ Прамова Алена Безансона падчас ўганаравання прэміяй гл.: Русская мысль, № 4346, 21 снежня 2000.
↑ Загад Прэзідэнта РФ ад 05.06.2007 № 699 «О присуждении Государственной премии Российской Федерации в области гуманитарной деятельности 2006 года» (руск.)

У Сеціве

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аляксандр Ісаевіч Салжаніцын

Старонкі

Кнігі і артыкулы

Інтэрв'ю

Біяграфіі, артыкулы пра Салжаніцына

Шаблон:Link FA

[1] У некаторых дакумантах 1930-х гадоў ягонае імя па бацьку пазначанае як «Ісаакавіч», напрыклад, у выпускным атэстаце, у іншых, як у пашпарце, выдадзеным у 1934 годзе з памылкай пашпартысткі, і ў заяве ва ўніверсітэт, напісанай на падставе пашпартных дадзеных, — як «Ісаевіч» (абодва гэтыя дакументы надрукаваныя ў часопісе «Студенческий меридиан», 1990, № 7, цыт. паводле: Ю. Р. Федоровский. Ода диссиденству, или стукач у дураков. (руск.)

[Аксак-2] а ^б Валянціна Аксак. Аляксандар Салжаніцын і Беларусь// Радыё Свабода. 4 жніўня 2008

[3] Эвакуяваная туды 3-я Ленінградзкая артылерыйская вучэльня.

[4] А. Салжаніцын. Желябугские Выселки. Двучастный рассказ. // Новый мир, 1993, № 3.

[5] Акружэнне батарэі ва Ўсходняй Прусіі (між Адліг Швенкітэн і Дытрыхсдорф) і выхад з яго 26 студзеня 1945 году, за які Салжаніцын быў прадстаўлены да Ордэну Чырвонай Зоркі, апісаныя ў: А. Солженицын. Адлиг Швенкітэн. Односуточная повесть. // Новый мир, 1993, № 3.

[6] ЭКСПЭРТНАЯ ВЫСНОВА ДА ПАСЕДЖАННЯ КАНСТЫТУЦЫЙНАГА СУДУ РФ 26 траўня 1992 г. http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm

[7] Салжаніцын абвяргае ўсе такія абвінавачанні: «Поцемнікі святла не шукаюць». http://www.rusk.ru/st.php?idar=310414 (руск.)

[8] Выява: Донос Ветрова

[NKVD-9] Ф. Арнау. «Ветров, он же — Солженицын», Военно-исторический журнал, № 12, 1990 (руск.)

[10] Салжаніцын А. Архипелаг ГУЛАГ, т. 2 — М.: Центр «Новый мир» — 1990, с. 243. (руск.)

[11] Па нараду 9-е ўправы МДБ ад 27 снежня 1952 № 9/2-41731.

[12] Пасведчанне пра рэабілітацыю № 4н-083/57.

[13] «Гэтая п'еса — самае няўдалае з усяго, што я напісаў» («Бадалася цялё з дубам. Нарысы літаратурнага жыцця». YMCA-PRESS, Paris, 1975, с. 18)

[14] Назва станцыі выпадкова супала з прозвішчам тагачаснага галоўнага рэдактара часопісу «Октябрь» Кочатава, з якім «Новый мир» вёў прынцыповыя літаратурныя і светапоглядныя спрэчкі. Каб не пагаршаць раздражненне Кочатава, назву станцыі вырашана было змяніць на нейтральнае.

[15] Цыт. паводле: Лідзія Чукоўская. Записки об Анне Ахматовой.

[16] Прэмія па літаратуры за 1964 была прысуджаная Алесю Ганчару за раман «Тронка» і Васілю Міхайлавічу Пяскову за кнігу «Крокі па расе».

[17] «Литературная газета», 4 ноября 1965 — адзіная газетная публікацыя Салжаніцына ў СССР.

[18] Чыкага, Russian Language Specialties (Russian Study Series, # 54)

[19] «Solshenizyn Alexander. …Den Oka-Fluss entiang. Funfzehn Kurzgeschijhten und eine Erzahlung», у перакладзе Мары Хольбэк

[20] Aikman, David. Great Souls: Six Who Changed a Century, p.172-3. Lexington Books, 2003, ISBN 0739104381.

[21] Аляксандар Салжаніцын. «Великопостное письмо» Патриарху Пимену. Крестопоклонная неделя 1972 г. (руск.)

[22] ttp://www.1tv.ru/owa/win/ort6_main.print_version?p_news_title_id=79048

[23] ttp://wikimapia.org/#lat=55.7835599&lon=37.4002719&z=17&l=1&m=a&v=2

[24] ttp://www.ng.ru/events/2006-02-06/7_moscow.html (руск.)

[25] ttp://www.vmdaily.ru/article.php?aid=34437 (руск.)

[26] ttp://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=667392 (руск.)

[27] Кацярына Дзёгаць. Солженицын не принял награды. — Коммерсант-daily, 15.12.1998. — № 233 (руск.)

[28] NewsRu.com: Скончался Александр Солженицын (руск.)

[29] Інтэрфакс: У Маскве сканаў Аляксандар Салжаніцын (руск.)

[30] За Аляксандрам Салжаніцыным перегарнулі бачыну — «Коммерсантъ» № 137(3954) ад 06 жніўня 2008 (руск.)

[31] ttp://www.libelli.ru/works/solzh.htm ОДА ДИССИДЕНТСТВУ, ИЛИ СТУКАЧ У ДУРАКОВ

[32] ttp://cn.com.ua/N257/archive/archive.html

[33] «Потёмщики света не ищут» (руск.)

[34] ttp://www.lib.ru/POLITOLOG/yakowlewnn.txt (руск.)

[35] Гулаг: архівы супраць хлусні Якія маштабы сталінскіх рэпрэсыяў

[36] Ігар Пыхалаў_ Якія маштабы сталінскіх рэпрэсій)

[37] В. Н. Земсков. ГУЛАГ (историко-социологический аспект) (руск.)

[38] ГУЛАГ: АРХИВЫ ПРОТИВ ЛЖИ (руск.)

[39] Дзюкаў А. Р. Госпремия для ревизиониста (руск.)

[40] Дзюкаў А. Р. Літасць да загінулых: савецкія рэпрэсыі супраць нацысцкіх памагатых // Великая оболганная война-2. Нам не за что каяться! — М.: Яуза, Эксмо, 2008. — 432 с: ил. — (Война и мы). ISBN 978-5-699-25622-8, с. 98-141 (руск.)

[41] ttp://beserikov.chat.ru/Samutin.htm (руск.)

[42] Уладзімір Вайновіч: «Солженицын недостаточно умный человек» — з інтэрв'ю Ўладзіміра Нузава ў «Русский базар» 02-03-2004. (руск.)

[43] Майкл Нікалсан. Солженицын на мифотворческом фоне (руск.)

[44] Памёр Аляксандр Салжаніцын. Беларусы ўзгадваюць расійскага пісьменніка// Хартыя'97. 4 жніўня 2008

[45] …for the ethical force with which he has pursued the indispensable traditions of Russian literature (англ.)

[46] Прамова Алена Безансона падчас ўганаравання прэміяй гл.: Русская мысль, № 4346, 21 снежня 2000.

[47] Загад Прэзідэнта РФ ад 05.06.2007 № 699 «О присуждении Государственной премии Российской Федерации в области гуманитарной деятельности 2006 года» (руск.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па літаратуры
1901—1925	Сюлі-Прудом (1901) Тэадор Момзен (1902) Б’ёрнсцернэ Б’ёрнсан (1903) Фрэдэрык Містраль / Хасэ Эчэгерай-і-Эйсагірэ (1904) Генрык Сянкевіч (1905) Джазуэ Кардучы (1906) Джозеф Рэдзьярд Кіплінг (1907) Рудольф Крыстаф Эйкен (1908) Сельма Лагерлёф (1909) Паўль Гайзэ (1910) Марыс Метэрлінк (1911) Герхарт Гаўптман (1912) Рабіндранат Тагор (1913) Рамэн Ралан (1915) Карл Густаў Вернер фон Хейдэнстам (1916) Карл Адольф Г’елеруп / Генрык Пантопідан (1917) Карл Шпітэлер (1919) Кнут Гамсун (1920) Анатоль Франс (1921) Хасінта Бенавентэ-і-Марцінес (1922) Уільям Батлер Ейтс (1923) Уладзіслаў Рэймант (1924) Джордж Бернард Шоу (1925)
1926—1950	Грацыя Дэледа (1926) Анры Бергсон (1927) Сігрыд Унсет (1928) Томас Ман (1929) Сінклер Льюіс (1930) Эрык Аксель Карлфельт (1931) Джон Галсуорсі (1932) Іван Бунін (1933) Луіджы Пірандэла (1934) Юджын Гладстан О’Ніл (1936) Ражэ Мартэн дзю Гар (1937) Перл Бак (1938) Франс Эміль Сіланпя (1939) Іаганес Вільгельм Енсен (1944) Габрыела Містраль (1945) Герман Гесэ (1946) Андрэ Жыд (1947) Томас Стэрнз Эліят (1948) Уільям Фолкнер (1949) Бертран Артур Уільям Расел (1950)
1951—1975	Пер Лагерквіст (1951) Франсуа Марыяк (1952) Уінстан Чэрчыль (1953) Эрнэст Хемінгуэй (1954) Хальдаўр Кільян Лакснес (1955) Хуан Рамон Хіменес (1956) Альбер Камю (1957) Барыс Пастарнак (1958) Сальваторэ Квазімада (1959) Сен-Жон Перс (1960) Іва Андрыч (1961) Джон Стэйнбек (1962) Гіоргас Сеферыс (1963) Жан-Поль Сартр (адмовіўся ад узнагароды) (1964) Міхаіл Шолахаў (1965) Шмуэль Іосеф Агнон / Нэлі Закс (1966) Мігель Анхель Астурыяс (1967) Кавабата Ясунары (1968) Сэмюэл Бекет (1969) Аляксандр Салжаніцын (1970) Пабла Нэруда (1971) Генрых Бёль (1972) Патрык Уайт (1973) Эйвінд Юнсан / Хары Эдмунд Марцінсан (1974) Эўджэніа Мантале (1975)
1976—2000	Сол Белау (1976) Вісентэ Алейксандрэ (1977) Ісаак Башэвіс Зінгер (1978) Адысеяс Элітыс (1979) Чэслаў Мілаш (1980) Эліяс Канеці (1981) Габрыэль Гарсія Маркес (1982) Уільям Голдынг (1983) Яраслаў Сейферт (1984) Клод Сімон (1985) Воле Шайінка (1986) Іосіф Бродскі (1987) Нагіб Махфуз (1988) Каміла Хасэ Села (1989) Актавіа Пас (1990) Надзін Гордымер (1991) Дэрэк Уолкат (1992) Тоні Морысан (1993) Кэндзабура Оэ (1994) Шэймас Хіні (1995) Віслава Шымборска (1996) Дарыа Фо (1997) Жазэ Сарамагу (1998) Гюнтэр Грас (1999) Гаа Сінцянь (2000)
з 2001	Відзьядхар Сураджпрасад Найпал (2001) Імрэ Кертэс (2002) Джон Максвел Кутзее (2003) Эльфрыдэ Елінек (2004) Гаральд Пінтэр (2005) Архан Памук (2006) Дорыс Лесінг (2007) Жан-Мары Гюстаў ле Клезіё (2008) Герта Мюлер (2009) Марыа Варгас Льёса (2010) Тумас Транстромер (2011) Мо Янь (2012) Эліс Манро (2013) Патрык Мадыяно (2014) Святлана Алексіевіч (2015) Боб Дылан (2016) Кадзуа Ісігура (2017) Вольга Такарчук (2018) Петэр Гандке (2019) Луіза Глюк (2020) Абдулразак Гурна (2021) Анні Эрно (2022) Юн Фосэ (2023)