Айва

Айва
Агульны выгляд квітнеючай расліны.
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Айва
Міжнародная навуковая назва
Cydonia Mill.
Сінонімы
Cydonia vulgaris Pers. Pyrus cydonia L.
Адзіны від
Cydonia oblonga Mill. — Айва звычайная
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25159 NCBI   36610 EOL   637321 GRIN   g:12779 IPNI   724549 TPL   rjp-528

Айва — расліна роду Cydonia. Адзіны від Айва звычайная (Cydonia oblonga, сінонім Cydonia vulgaris Pers).

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Некалючае лістападнае дрэва або куст вышынёй ад 1,5 да 4-5 м (часам да 7 метраў), з галінамі, якія ўзнімаюцца коса ўверх.

Кара тонкая, лускаватая і лупіцца, на ствале і старых галінах цёмна-шэрая, чырванавата-бурая або чарнавата-карычневая, гладкая; на маладых — буравата-шэрая, шарсціста-лямцавая; парасткі шэра-зялёныя, густа лямцаваапушаныя.

Лісце ад дробнага да буйнога, чарговае, яйкападобнае або авальнае, часам шырока эліптычнае, радзей круглявае, суцэльнакрайняе, на вяршыні вострыя або тупыя, з клінаватым, радзей круглявым або злёгку сэрцападобным аснаваннем, зверху цёмна-зялёнае, голыя, знізу шараватае ад войлачнага апушэння, даўжынёй 5-10, да 12 см, шырынёй да 7,5 см, з хвосцікам да 2 см. Прылісткі ападаючыя, з залозістымі валасінкамі, зваротна-даўгавата-яйкападобныя, радзей ланцэтныя, даўжынёй 6-12 мм, шырынёй 4-6 мм.

Кветкі правільныя, большай часткай адзіночныя, буйныя, з далікатным тонкім пахам, на кароткіх лямцава-апушаныя кветаножках. Чашачка пяціраздельная, застаецца пры пладах. Вяночак бледна-ружовы, белы або ружовы, нагадвае кветкі яблыні, буйны, да 4,5-5 см у дыяметры; пялёсткі зваротна-яйкападобныя, з кароткім кіпцікам. Тычынак 15-25, звычайна 20. Песцік з ніжняй пяцігнёздавай, зрослай з гіпантыям завяззю; слупкоў пяць, густа апушаныя, кожны з іх заканчваецца касым выемкавым лычыкам; пладалісцікаў пяць з залозіста-пільчатымі бакамі, звонку лямцава-апушаныя, прымацаваныя да верхняга краю гарлачыкападобна пашыранай часткі гіпантыя; Чашалісцікаў пяць, суцэльныя, даўгаватыя, адагнутыя. Цвіце ў маі-чэрвені.

Плод — несапраўдны яблык з пяццю шматнасеннымі гнёздамі, валасісты, амаль шарападобны або грушападобны, нярэдка тупарабрысты, лімоннага або цёмна-жоўтага колеру, часам з чырванаватым аднабаковым «загарам», дыяметрам 2,5-3,5 см у дзікіх і да 15 см у культурных формаў і масай 30—40 г у дзікарослых, 140—200 г і больш у культурных сартоў і форм. Залаціста-жоўтыя плады ўкрыты густым светлым лямцам, які пры выспяванні пладоў лёгка сціраецца.

Мякаць пладоў жоўтая, цвёрдая, вельмі духмяная, маласакавітая, жорсткая ад шматлікіх камяністых клетак (асабліва вакол асяродка). Смак даўкі, вяжучы, саладкавы.

Насенне нагадвае нассенне яблыні, чырванавата-карычневае, зваротна-яйкападобнае, няправільна вуглаватае, з моцна слізнеючай звонку лупінай; вага 1000 штук насення 24—44 г. Плады паспяваюць у верасні-кастрычніку.

Святлолюбівая і засухаўстойлівая расліна. Размнажаецца насеннем і вегетатыўна.

Злева направа: галіна з лісцем; кветка; плады; папярочны зрэз плада

Таксанамія

Від Айва звычайная ўваходзіць у род Айва (Cydonia) падсямейства Spiraeoideae сямейства Ружавыя (Rosaceae) парадку Ружакветныя (Rosales).

яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 7 трыб

парадак Ружакветныя

падсямейства Spiraeoideae

манатыпны род Айва адзіны від — Айва звычайная

аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя

сямейства Ружавыя

трыба Pyreae

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 2 падсямействы (згодна Сістэме APG II)

яшчэ каля 60 родаў

Формы

У рамках віду вылучаюць шэраг формаў:

• Cydonia oblonga f. pyramidalis C.K.Schneid. — з пірамідальнай кронай;
• Cydonia oblonga f. marmorate C.K.Schneid. — лісце з жоўтымі і белымі плямамі;
• Cydonia oblonga f. maliformis C.K.Schneid. — з яблыкападобнымі пладамі;
• Cydonia oblonga f. pyriformis Rehd. — з грушападобнымі пладамі;
• Cydonia oblonga f. lusitanica C.K.Schneid. — з грушападобнымі, рабрыстымі пладамі.

Раслінная сыравіна

Айва, спелыя сырыя плады Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 57 ккал 238 кДж
Вада 83,80 г Бялкі 0,10 г Тлушчы 0,40 г Вугляводы 15,30 г — харчовыя валокны 1,90 г  Ніяцын (B3) 0,2 мг Аскарбінавая кіслата (віт. C) 15 мг Кальцый 11 мг Магній 8 мг Фосфар 17 мг Калій 197 мг Натрый 4 мг
Крыніца: USDA Nutrient database

Хімічны склад

Насенне ўтрымлівае слізь (да 22 %), гліказід амігдалін (0,53 %), крухмал, дубільныя рэчывы, фермент эмульсін, тлусты алей (8,15 %), які змяшчае гліцэрыды мірысцінавай і ізалеінавай кіслот.

У спелых пладах змяшчаецца цукар (да 10,85 %, у тым ліку фруктоза — да 6,27 %), дубільныя рэчывы (0,66 %), протапектыны (4,7 %), эфірны алей і арганічныя кіслоты (1,22 %: яблычная, лімонная, вінная). У скурцы пладоў знойдзеныя энант-этылавы і пеларгонава-этылавы эфіры, якія надаюць пладам спецыфічны пах. Сок з пладоў змяшчае яблычную кіслату (каля 3,5 %), цукры і камедзь.

Нарыхтоўка

У лячэбнай практыцы ўжываюць плады, насенне і лісце.

Плады збіраюць спелымі, мякаць адпраўляюць на далейшую перапрацоўку, а насенне сушаць пры тэмпературы 40-50 °C.

Лісце збіраюць у чэрвені — ліпені, пасля сушаць пад падстрэшкам або ў сушылцы, пры тэмпературы 40-50 °C.

Насенне і лісце захоўваюць у шчыльна закрытай тары на працягу аднаго года.

Распаўсюджанне

Рудольф Рыбарц. «Галіна айвы»

У прыродзе арэал ахоплівае Каўказ, Закаўказзе і Сярэднюю Азію: Азербайджан, Дагестан і Туркменістан (Капетдаг). Шырока распаўсюдзілася і натуралізавана па ўсім Міжземнамор’і, умераных раёнах Азіі, паўднёвых і цэнтральных раёнах Еўропы. Культывуецца ў многіх раёнах Еўропы (да Шатландыі і Нарвегіі, 63°50’ п. ш.), Паўночнай і Паўднёвай Афрыкі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы, Аўстралія і Акіяніі.

Святлолюбівая і засухаўстойлівая расліна.

Экалогія

Кветкі айвы

Расце на раўнінах у лясах па ўзлесках, на палянах і высечках, па берагах вадаёмаў і па схілах ў ніжнім поясе гор, паднімаючыся да 1400 м над узроўнем мора. Аддае перавагу глыбокай друзлай, урадлівай і вільготнай глебе. Сустракаецца на пясчаных, алювіяльных глебах, чырваназёмах, чарназёмах, а таксама на затапляемых багністых месцах.

На Каўказе расце на сухой глебе разам з дубам (Quercus), Mespilus, кізілам (Cornus), глогам (Crataegus), шыпшынай (Rosa); пры гэтым часта расце вакол зарастаюць вадаёмаў, утвараючы зараснікі паміж прыбярэжнымі травамі і Parrotia persica. Доўгі час можа расці пры недахопе вільгаці або без арашэння; пры гэтым лёгка вытрымлівае моцнае ўвільгатненне — так, у Астраханскай вобласці айва менш за іншыя пладовыя дрэвы пакутуе ад паводкі.

Айва найбольш ураджайная на цяжкіх суглінках, але на супесных глебах раней плоданасіць. Пры гэтым на сухіх глебах плады драбней і сушэй, а на вільготных — больш сакавітыя, але дравяністыя і звязальныя. Плады культурных дрэў дасягаюць 2 кг, дзікіх — 60-100 грамаў. Дзікая айва плоданасіць дрэнна — па 2-10 пладоў на расліну.

Размнажэнне насеннем (атрымліваюцца моцныя дзічкі), тронкамі, каранёвым параснікам і прышчэпкай.

Агратэхніка

Куст айвы з пладамі

Для пасадкі айвы звычайнай выбіраюць выраўнаваныя ўчасткі або нястромкія схілы, якія ахаваны ад халодных вятроў і праграюцца сонцам, з глыбокімі ўрадлівымі глебамі. Схема пасадкі 5—6x3—4 м. Пасадку праводзяць восенню і вясной. Для атрымання рэгулярных высокіх ураджаяў высаджваюць 2—3 сарты або формы айвы, каб забяспечыць іх перакрыжаванае апылкаванне.

У перыяд плоданашэння праводзяць падкормку раслін. Пры абрэзцы пладаносных раслін выразаюць хворыя, паламаныя галінкі і парасткі, а таксама тыя, якія труцца, аслаблены і растуць унутр кроны. Праводзяць і ўкарочванне моцных парасткаў, таму што ўтварэнне добрага прыросту — перадумова высокай ураджайнасці раслін у наступпым годзе.

Захворванні

Амаль усе старыя дрэвы пашкоджаны сэрцападобнай гнілатой, выкліканай грыбком Fomes fulva. Грыбок Sclerotinia cydoniae пашкоджвае лісце, што моцна адлюстроўваецца на агульным памеры дрэва і яго ўраджайнасці.

Значэнне і ўжыванне

Плод айвы

Айва ў Міжземнамор'і лічылася ў старажытнасці сімвалам любові і ўрадлівасці і была прысвечана багіні Венеры.

Айва разводзіцца як пладовае дрэва, якое дае прыгожыя і духмяныя плады, і як прышчэпа для прышчэпкі груш у фармавой культуры.

Слізь ўжываюць у тэкстыльнай вытворчасці для навядзення глянцу на тканіны; водны адвар можа замяніць аравійскую камедзь.

Айва таксама разводзіцца як дэкаратыўная расліна; гэта расліна прыдатна для арганізацыі жывых агароджаў, добра пераносіць стрыжку.

У кулінарыі

Пірог з айвой

Мармелад з айвы

Плады у свежым выглядзе малаядомыя, іх часцей за ўсё выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі ахаладжальных напояў, кампотаў, жэле, варэння, мармеладу, цукатаў і як заправу да мяса. Айву спажываюць печаную, для надання паху дабаўляюць да іншых прадуктаў перапрацоўкі з пладоў і ягад.

Спажываюць спелыя плады толькі асобных каўказскіх і сярэднеазіяцкіх сартоў, у якіх мала дубілыіых рэчываў, а колькасць цукроў дасягае 15 %.

Пасля 5— 6-месячнага захоўвання плады становяцца мяккімі і прыдатнымі да спажывання. Скурку выкарыстоўваюць на прыгатавання цукровага сіропу для варэння і кампоту.

У медыцыне

Фармакалагічныя ўласцівасці

Лекавыя прэпараты айвы валодаюць агульнаўмацавальным, мачагонным, звязальным, супрацьязвавым і супрацьбактэрыяльным дзеяннем. Свежыя плады выкарыстоўваюць як жоўцегонны і мачагонны сродкі. Насенне айвы ў выглядзе адвару прымяняюцца ў медыцынскай практыцы ў якасці ахінальным сродкаў для памяншэння мясцовага раздражняльнага дзеянні іншых лекавых рэчываў і запаволенні іх ўсмоктвання .

Насенне ўжываюць унутр як слабільнае, адхарквальнае і змякчальнае.

У народнай медыцыне

У народнай медыцыне насенне прымяняюцца пры запорах, калітах, метэарызме, захворваннях дыхальных шляхоў, маткавых крывацёках, пры кашлю. Спелыя плады ўжываюць пры сухотах, бранхіяльнай астме, страўнікава-кішачных захворваннях. Водны раствор слізі ўжываецца для вырабу вочных прымочак, з касметычнымі мэтамі, для ўмацавання валасоў.

Уласцівасці і характарыстыкі драўніны

Драўніна забалонная, светла-жоўтая або ружавата-жоўтая, рассеянасасудзістая, з дрэнна прыкметнымі гадавымі кольцамі, цвёрдая, добра паліруецца. У прамысловасці выкарыстоўваецца вельмі рэдка. У Расіі эксплуатацыя не перспектыўная з-за малых запасаў. На поўначы Індыі выкарыстоўваецца ў саматужнай і дробнасерыйнай вытворчасці разьбяных і такарных вырабаў, сувеніраў, дробных вырабаў.

Таксічнасць

Насенне ўтрымлівае нітрылы, якія з'яўляюцца агульнымі ў насенні ружавых. У страўніку ферменты, страўнікавая кіслата або абодва гэтыя фактары выклікаць гідроліз некаторых з нітрылаў, у выніку чаго вырабляецца сінільная кіслата, якая з'яўляецца лятучым газам. Насенне, верагодна, можа быць таксічнымі, калі з'едзена вялікая колькасць.

Айва ў культуры

Ватанабэ Сэйтэй. «Японскі дрозд з квітнеючымі айвой і дзікай вішняй»

У Турцыі выраз (ayvayı yemek) (літаральна: з'есці айву) выкарыстоўваецца як прыніжальны тэрмін, які паказвае любую непрыемную сітуацыю. Гэта выкарыстанне прыпадабняецца даволі горкім рэхам смаку айвы ў роце.

Калі нараджаецца дзіця ў Славоніі (Харватыя), садзяць дрэва айвы, як знак урадлівасці, любові і жыцця.

У літаратуры

Чырвоным засыпаны пылам Рамантыкі даўняй сляды. Маскітаў раі абляпілі Айвы залатыя плады.

Пімен Панчанка. Рамантыка".

Старажытнагрэчаскія паэты (Івік, Арыстафан) выкарыстоўвалі слова айва (kydonia) як мякка непрыстойнае абазначэнне для дзявочых грудзей.

Нягледзячы на тое, што Кніга Быццё не называе канкрэтны тып плоду, якія Адам і Ева пакаштавалі ад дрэва пазнання дабра і зла ў Эдэмскім садзе, некаторыя старажытныя тэксты мяркуюць, што гэта была айва

У Параўнальных жыццяпісахПлутарха Салон, як кажуць, пастанавіў, што «жаніх і нявеста павінны быць зачыненыя ў камеру, і з'есці айву разам.»

У геральдыцы і філатэліі

• 
  Герб французскага муніцыпалітэта Куаньер
• 
  Герб італьянскага кардынала Гвіда Асканіа Сфорца
• 
  Паштовая марка Малдовы

У мастацтве

На сваіх палотнах выяву айвы змяшчалі такія мастакі, як Поль Сезан, Аманда Альміра Ньютан, Федэ Галіцыя, Хуан Санчас Катан, Франсіска дэ Сурбаран, Мабюз, Ян Давідс дэ Хем, Хуан Ван дэр Гамен, Міхаіл Стэфанеску, Іштван Нагі, Петрэ Іаргулеску-Ёр, Панкрацэ Беса, Франс Снейдэрс, Віктар Цяцерын, Вільгельм Буш, Георгіяс Пракопіу, Рудольф Рыбарц і іншыя.

• 
  Аманда Альміра Ньютан. «Айва „Чампіён“», 1909
• 
  Франсіска дэ Сурбаран. «Нацюрморт з талеркай айвы», сярэдзіна 17 стагоддзя
• 
  Міхаіл Стэфанеску. «Нацюрморт з айвой», 1897
• 
  Панкрацэ Бесса. «Малюнак айвы з пладамі і лісцем», да 1835
• 
  Георгіяс Пракопіу. Плады айвы]]

Літаратура

• Энцыклапедыя сельскага гаспадара. — Мн.: БелЭн, 1993.
• Федарук А. Т. Айва звычайная // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — С. 53. — 575 с., іл. — 10 000 экз.
• Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред М. С. Гиляров. Ред. колл. А. А. Баев, Г. Г. Винберг, Г. А. Заварзин и др.. — 2-е изд. исправл. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 13. — 864 с. — 150 000 экз. — ISBN 5-85270-002-9. (руск.)
• Гладкова В. Н. Семейство розовые, или розовоцветные (Rosaceae) // Жизнь растений : в 6 т. : (ru) / гл. ред. А. Л. Тахтаджян. — М. : Просвещение, 1981. — Т. 5. Ч. 2 : Цветковые растения. — С. 175—187. — 512 с. — 300 000 экз.