Аляксандр Гваньіні
| Аляксандр Гваньіні | |
| італ.: Alessandro Guagnini польск.: Aleksander Gwagnin | |
 Алесандра Гваньіні ва ўзросце 73 гадоў | |
| Асабістыя звесткі | |
|---|---|
| Дата нараджэння: | 1538 |
| Месца нараджэння: | |
| Дата смерці: | 1614[1][2][…] |
| Месца смерці: | |
| Грамадзянства: | |
| Прафесійная дзейнасць | |
| Род дзейнасці: | гісторык |
| Валодае мовамі: | лацінская мова[2] і польская[2] |
| Мова твораў: | лацінская мова |
 Выявы на Вікісховішчы | |
Аляксандр (Алесандра) Гваньіні (італ.: Alessandro Guagnini, польск.: Aleksander Gwagnin; 1534, Верона — 1614, Кракаў) — выдавец і, магчыма, аўтар некалькіх гісторыка-геаграфічных твораў[4].
Змест
Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]
Сям'я і дзяцінства[правіць | правіць зыходнік]
Па паходжанні італьянскі арыстакрат. Алесандра Гваньіні нарадзіўся ў 1534 або 1538 годзе ў Вероне, у Паўночнай Італіі, якая ўваходзіла ў Венецыянскую рэспубліку[5]. Ён быў унукам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1481 — пасля 1529), які меў 6 дзяцей[5], і сынам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1503 — пасля 1573), старэйшага сына Гваньіні дэ Рыцоні, і Барталамеі (1505 — ?)[5]. Алесандра меў дзвюх сясцёр — Франчэску (1532/1536 — ?) і Клару (1538/1542 — ?)[5].
У юнацтве Алесандра вывучаў лацінскую мову, ваенную тапаграфію, інжынерную і ваенную справы[5].
Сталыя гады[правіць | правіць зыходнік]
У 1555 годзе Амброджа Гваньіні ў пошуках лепшага жыцця пакінуў Італію і пераехаў у Польшчу, дзе правіў кароль Жыгімонт II Аўгуст і яго жонка-італьянка Бона Сфорца. У 1557 годзе за бацькам рушыў услед і сам Алесандра[5]. Яго шлях пралягаў праз Галічыну[5].
Напярэдадні Лівонскай вайны (1558—1583) бацька і сын Гваньіні спрабавалі ўступіць у польскае каралеўскае войска, карыстаючыся патранатам вялікага кароннага гетмана і рускага ваяводы(руск.) бел. Мікалая Сяняўскага(руск.) бел.. 25 лютага 1561 года ў сваім лісце да караля Жыгімонта II ён рэкамендаваў іх для службы ў якасці спецыялістаў па фартыфікацыі[5]. Неўзабаве абодвух узялі ў войска: Амброджа пачаў служыць у сталіцы Кракаве, а затым ваяваў на поўначы супраць Масквы[5]. Алесандра ж прыняў удзел у выгнанні маскавітаў з Тартуса ў Эстоніі (1561), захопе маскоўскіх Вялікіх Лук(руск.) бел. і літоўскага Полацка(руск.) бел., баях пад Азярышчам (1564), Невелем(руск.) бел. (1565), Веліжам (1567), Уле (1568); пад Улай ён трапіў у кароткачасовы маскоўскі палон, але быў вызвалены[6].
На вайне Алесандра пазнаёміўся са многімі дзеячамі, якія пасля выступалі яго заступнікамі: магнатамі Рыгорам[6], Янам-Каралем, Аляксандрам(укр.) бел. і Геранімам Хадкевічамі[7], Мікалаем Зебжыдоўскім(руск.) бел.[6], Мікалаем-Крыштафам Радзівілам (Сіроткам)[7], Зыгмунтам Мышкоўскім(руск.) бел.[7], Мікалаем Вольскім(руск.) бел. з Падгаец[7], Львом Сапегам[7], Крыштафам Дарагастайскім[7], Станіславам Цікоўскім(польск.) бел.[8] і прадстаўнікамі іншаземных краін[6].
У чыне ротмістра[4] пяхоты Алесандра таксама ўдзельнічаў у паходзе ў Малдавіі 1562 года пад кіраўніцтвам серадзкага ваяводы і магната Альбрэхта Ласкага(руск.) бел., які імкнуўся паставіць малдаўскім гаспадаром Геракліда(руск.) бел.[6]. Падчас паходу ён знаходзіўся на Букавіне і бачыў месца бітвы ля Козмінскага лесу(руск.) бел., дзе ў 1497 годзе малдаване разграмілі палякаў[6].
У Паўночную сямігадовую вайну служыў наймітам у польскім войску.
У 1569 годзе Алесандра быў сведкам Люблінскага сейма аб утварэнні Рэчы Паспалітай у складзе Польшчы і Літвы. На гэтым сойме быў прысвечаны ў рыцары па просьбе брадэнбургскага маркграфа Іахіма II(руск.) бел.[6]. Алесандра таксама атрымаў дыплом шляхецтва ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліяна II[6]. У тым жа годзе ён прысутнічаў на цырымоніі прыняцця прускім герцагам Альбрэхтам Фрыдрыхам(руск.) бел. прысягі на вернасць польскаму каралю Жыгімонту II Аўгусту[6].
16 ліпеня 1571 года, універсалам караля Стэфана Баторыя, Алесандра атрымаў падданства Рэчы Паспалітай і ўласны герб «Гваньін» (Gwagnin) з выявай вожыка, які паказваў на прозвішча дзеда («Рыцоні» паходзіць ад 'riccio' — «вожык»)[6].
У 1574 годзе Алесандра атрымаў ад караля Філіпоўскае староства на мяжы Прусіі і Літвы[8]. Але праз няўдалае гаспадаранне і даўгі ён быў вымушаны пакінуць кіраванне і вярнуцца на вайсковую службу[8]. У 1577 годзе Алесандра ўдзельнічаў у паходзе караля Стэфана Баторыя на мяцежны Гданьск, пасля якога ён змог палепшыць свае фінансы[8].
У 1578 годзе Алесандра быў паслом польскага караля да венецыянскіх дожаў(руск.) бел. Нікола да Понтэ(укр.) бел. і Себасцьяна Веньера(руск.) бел., а таксама, верагодна, быў у складзе пасольства Паўла Уханскага(руск.) бел. ў Папы Рымскага Рыгора XIII[8]. У Рыме атрымаў тытул графа Латэранскага палаца[8]; а ад дожаў атрымаў крэдыт на рыштунак двух караблёў для паставак збожжа, сала і лесу з Гданьска ў Верону і Венецыю[8]. У тым жа годзе Алесандра выдаў у друкарні Мацея Вежбенты(руск.) бел. ў Кракаве сваю асноўную працу — лацінамоўнае «Апісанне Сарматыі Еўрапейскай». Твор утрымліваў 203 лісты і складаўся з 7 кніг[8].
У 1579 годзе Мацей Стрыйкоўскі, былы падначалены Алесандра па службе ў Віцебску, абвінаваціў яго ў плагіяце(руск.) бел. свайго рукапісу[8]. 14 ліпеня 1580 года каралеўскі суд прызнаў правату Стрыйкоўскага[8]. Зрэшты скандал завяршыўся хутка і не адбіўся на статусе італьянца[9].
Браў удзел у войнах з Масковіяй, на працягу 14 гадоў (па іншых дадзеных — 18) быў ваенным камендантам Віцебска[10]. Алесандра ўручыў выданне «Апісання», надрукаванае ў Шпэеры, каралю Стэфану Баторыю на маскоўскай мяжы, у час паходу на Вялікія Лукі[9].
Апошнія гады жыцця правёў у Кракаве — сталіцы Рэчы Паспалітай. Гваньіні вылучаўся высокім узроўнем адукацыі і культуры, валодаў некалькімі мовамі (лацінаю, нямецкай, польскай), што адлюстравалася ў яго сачыненнях.
Творчасць[правіць | правіць зыходнік]
Дзейнасць Гваньіні ў ВКЛ застаецца не да канца высветленай не толькі ў беларускай, але і ў польскай і літоўскай гістарыяграфіях. Яго імя звязваюць з лацінамоўнай працай «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» (лац.: Sarmatiae Europeae descriptio, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam… complectitur) ― помнікам гістарыяграфіі XVI стагоддзя.
Гістарычныя працы[правіць | правіць зыходнік]
«Апісанне еўрапейскай Сарматыі» складзена А. Гваньіні на лацінскай мове ў першай палове 1570-х. Складаецца з чатырох частак, якія змяшчаюць звесткі з грамадзянскай гісторыі, па геаграфіі, побыце, звычаях і культуры Літвы, Польшчы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў (напрыклад, артыкул «Спосаб узворванняў глебы і сеяння на Белай Русі»).
Выкарыстаныя розныя крыніцы, у тым ліку беларуска-літоўскія хронікі, а таксама матэрыялы з «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі» М. Стрыйкоўскага, які служыў пад кіраўніцтвам А. Гваньіні[4][11].
Хроніка была ўпершыню апублікавана ў 1578[4] у Кракаве аб'ёмам 203 аркушы, багата ілюстраваная. Была прысвечана каралю Стэфану Баторыю. Складалася з чатырох частак, у якіх былі выкладзены гісторыя і геаграфія Польшчы, Літвы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў. Апісанне падзей было скончана на пахаванні Жыгімонта Аўгуста (1574).
Яшчэ тады Стрыйкоўскі абвінаваціў Гваньіні, што той прысвоіў сабе рукапіс Стрыйкоўскага і апублікаваў пад сваім прозвішчам. Кароль Стэфан Баторый выдаў дакумент, якім пацвердзіў уласнасць Стрыйкоўскага на працу (14 ліпеня 1580). Большасць гісторыкаў лічаць, што менавіта гэтая акалічнасць стала прычынай выезду Гваньіні ў Швецыю, і што толькі смерць Стрыйкоўскага (канец 1580-х—пач. 1590-х гг.) дазволіла Гваньіні бесперашкодна карыстацца працай ад свайго імя. Аднак «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» працягнула выдавацца ад імя Гваньіні і нават было перакладзена на польскую мову.
У 1581[4] хроніка была перавыдадзена ў Спіры (Германія), у 1583 у Італіі. У ВКЛ была вядомая дапоўненым кракаўскім польскамоўным выданнем 1611[4]. У першай палове XVII стагоддзя перакладзеная на беларускую мову.
Стала крыніцай для беларускіх і ўкраінскіх хронік і хранографаў(руск.) бел. XVII—XVIII стст. Першы твор, які пазнаёміў заходнееўрапейскага чытача з гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага і зместам вялікалітоўскіх агульнадзяржаўных хронік. Упершыню ў гэтым выданні былі змешчаны партрэты вялікалітоўскіх князёў. Хоць іх выявы былі цалкам выдуманыя і не мелі ніякай сувязі з сапраўдным выглядам князёў (а часам адзін і той самы малюнак ілюстраваў розных людзей), адлюстраваных з анахранічнай вопраткай і зброяй, партрэты вельмі моцна паўплывалі на будучыя выявы князёў. Дагэтуль яны застаюцца найбольш папулярнай крыніцай для ілюстрацыі гістарычных кніг.
Копіі хронікі захоўваюцца, сярод іншага, у бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта(руск.) бел. і беларускай бібліятэцы імя Францыска Скарыны ў Лондане[12].
Зноскі
- ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #104197889 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 14 жніўня 2015.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 data.bnf.fr: платформа адкрытых дадзеных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
- ↑ Swartz A. Alexander Gwagnin // Open Library — 2007. Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Гваньини Александр // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 141. — 737 с.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії. — Київ: Києво-могилянська академія, 2007. — С. 6.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 6,9 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 7.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 8.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 8,8 8,9 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 9.
- ↑ 9,0 9,1 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 10.
- ↑ Витебская старина(руск.) бел. / Сост. А. П. Сапунов. — Т. 4. — Витебск, 1885.
- ↑ Улащик Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. — М., 1973.
- ↑ A brief history and description of the library and museum (англ.) . The Francysk Skaryna Belarusian library and museum, London. Праверана 28 жніўня 2014.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я.Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. — 345 с. ISBN 985-417-858-7. С. 41.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
|
Аляксандр Гваньіні на Вікісховішчы |
|---|
- Александр Гваньини. Восточная литература(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2011. Праверана 18 лютага 2011.
- Замечания иностранца XVI-го века о военных походах Русских того времени и преданности их к Государю своему // Отечественные записки, № 69. 1826. Восточная литература(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Праверана 18 лютага 2011.
- Об "Описании Московии" Александра Гваньини // Античность и современность. К 80-летию Федора Александровича Петровского. М. Наука. 1972. Восточная литература(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Праверана 18 лютага 2011.
- Александра Гваньини. Описание Европейской Сарматии. 1581. Киевский палатиант // Сборник материалов для исторической топографии Киева и его окрестностей. Киев. 1874. Восточная литература(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Праверана 18 лютага 2011.
- Александра Гваньини. Описание Европейской Сарматии. // Сибирь в известиях западно-европейских путешественников и писателей, XIII—XVII вв. Новосибирск. Сибирское отделение РАН. 2006.Предисловие к изданию 1932 г. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Предисловие к изданию 1941 г. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Введение. Часть 1. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Введение. Часть 2. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Текст. Восточная литература(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 23 сакавіка 2012. Праверана 18 лютага 2011.
|
