Аляксандр Гваньіні

З пляцоўкі Вікіпедыя
Перайсці да: рух, знайсці
Аляксандр Гваньіні
Alessandro Guagnini.png
Алесандра Гваньіні ва ўзросце 73 гадоў
Род дзейнасці:

гісторык і ваенны
Дата нараджэння:

1534(1534)
Месца нараджэння:

Верона
Дата смерці:

1614(1614)
Месца смерці:

Кракаў
Commons-logo.svg Аляксандр Гваньіні на Вікісховішчы

Аляксандр (Алесандра) Гваньіні (італ.: Alessandro Guagnini, польск.: Aleksander Gwagnin; 1534, Верона — 1614, Кракаў) — выдавец і, магчыма, аўтар некалькіх гісторыка-геаграфічных твораў[1].

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Сям'я і дзяцінства[правіць | правіць зыходнік]

Па паходжанні італьянскі арыстакрат. Алесандра Гваньіні нарадзіўся ў 1534 або 1538 годзе ў Вероне, у Паўночнай Італіі, якая ўваходзіла ў Венецыянскую рэспубліку[2]. Ён быў унукам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1481 — пасля 1529), які меў 6 дзяцей[2], і сынам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1503 — пасля 1573), старэйшага сына Гваньіні дэ Рыцоні, і Барталамеі (1505 — ?)[2]. Алесандра меў дзвюх сясцёр — Франчэску (1532/1536 — ?) і Клару (1538/1542 — ?)[2].

У юнацтве Алесандра вывучаў лацінскую мову, ваенную тапаграфію, інжынерную і ваенную справы[2].

Сталыя гады[правіць | правіць зыходнік]

У 1555 годзе Амброджа Гваньіні ў пошуках лепшага жыцця пакінуў Італію і пераехаў у Польшчу, дзе правіў кароль Жыгімонт II Аўгуст і яго жонка-італьянка Бона Сфорца. У 1557 годзе за бацькам рушыў услед і сам Алесандра[2]. Яго шлях пралягаў праз Галічыну[2].

Напярэдадні Лівонскай вайны (1558—1583) бацька і сын Гваньіні спрабавалі ўступіць у польскае каралеўскае войска, карыстаючыся патранатам вялікага кароннага гетмана і рускага ваяводы(руск.) бел. Мікалая Сяняўскага(руск.) бел.. 25 лютага 1561 года ў сваім лісце да караля Жыгімонта II ён рэкамендаваў іх для службы ў якасці спецыялістаў па фартыфікацыі[2]. Неўзабаве абодвух узялі ў войска: Амброджа пачаў служыць у сталіцы Кракаве, а затым ваяваў на поўначы супраць Масквы[2]. Алесандра ж прыняў удзел у выгнанні маскавітаў з Тартуса ў Эстоніі (1561), захопе маскоўскіх Вялікіх Лук(руск.) бел. і літоўскага Полацка(руск.) бел., баях пад Азярышчам (1564), Невелем(руск.) бел. (1565), Веліжам (1567), Уле (1568); пад Улай ён трапіў у кароткачасовы маскоўскі палон, але быў вызвалены[3].

На вайне Алесандра пазнаёміўся са многімі дзеячамі, якія пасля выступалі яго заступнікамі: магнатамі Рыгорам[3], Янам-Каралем, Аляксандрам(укр.) бел. і Геранімам Хадкевічамі[4], Мікалаем Зебжыдоўскім(руск.) бел.[3], Мікалаем-Крыштафам Радзівілам (Сіроткам)[4], Зыгмунтам Мышкоўскім(руск.) бел.[4], Мікалаем Вольскім(руск.) бел. з Падгаец[4], Львом Сапегам[4], Крыштафам Дарагастайскім[4], Станіславам Цікоўскім(польск.) бел.[5] і прадстаўнікамі іншаземных краін[3].

У чыне ротмістра[1] пяхоты Алесандра таксама ўдзельнічаў у паходзе ў Малдавіі 1562 года пад кіраўніцтвам серадзкага ваяводы(руск.) бел. і магната Альбрэхта Ласкага(руск.) бел., які імкнуўся паставіць малдаўскім гаспадаром Геракліда(руск.) бел.[3]. Падчас паходу ён знаходзіўся на Букавіне і бачыў месца бітвы ля Козмінскага лесу(руск.) бел., дзе ў 1497 годзе малдаване разграмілі палякаў[3].

У Паўночную сямігадовую вайну служыў наймітам у польскім войску.

У 1569 годзе Алесандра быў сведкам Люблінскага сейма аб утварэнні Рэчы Паспалітай у складзе Польшчы і Літвы. На гэтым сойме быў прысвечаны ў рыцары па просьбе брадэнбургскага маркграфа(руск.) бел. Іахіма II(руск.) бел.[3]. Алесандра таксама атрымаў дыплом шляхецтва ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліяна II[3]. У тым жа годзе ён прысутнічаў на цырымоніі прыняцця прускім герцагам Альбрэхтам Фрыдрыхам(руск.) бел. прысягі на вернасць польскаму каралю Жыгімонту II Аўгусту[3].

16 ліпеня 1571 года, універсалам караля Стэфана Баторыя, Алесандра атрымаў падданства Рэчы Паспалітай і ўласны герб «Гваньін» (Gwagnin) з выявай вожыка, які паказваў на прозвішча дзеда («Рыцоні» паходзіць ад 'riccio' — «вожык»)[3].

У 1574 годзе Алесандра атрымаў ад караля Філіпоўскае староства на мяжы Прусіі і Літвы[5]. Але праз няўдалае гаспадаранне і даўгі ён быў вымушаны пакінуць кіраванне і вярнуцца на вайсковую службу[5]. У 1577 годзе Алесандра ўдзельнічаў у паходзе караля Стэфана Баторыя на мяцежны Гданьск, пасля якога ён змог палепшыць свае фінансы[5].

У 1578 годзе Алесандра быў паслом польскага караля да венецыянскіх дожаў(руск.) бел. Нікола да Понтэ(укр.) бел. і Себасцьяна Веньера(руск.) бел., а таксама, верагодна, быў у складзе пасольства Паўла Уханскага(руск.) бел. ў Папы Рымскага Рыгора XIII[5]. У Рыме атрымаў тытул графа Латэранскага палаца[5]; а ад дожаў атрымаў крэдыт на рыштунак двух караблёў для паставак збожжа, сала і лесу з Гданьска ў Верону і Венецыю[5]. У тым жа годзе Алесандра выдаў у друкарні Мацея Вежбенты(руск.) бел. ў Кракаве сваю ​​асноўную працу — лацінамоўнае «Апісанне Сарматыі Еўрапейскай». Твор утрымліваў 203 лісты і складаўся з 7 кніг[5].

У 1579 годзе Мацей Стрыйкоўскі, былы падначалены Алесандра па службе ў Віцебску, абвінаваціў яго ў плагіяце(руск.) бел. свайго рукапісу[5]. 14 ліпеня 1580 года каралеўскі суд прызнаў правату Стрыйкоўскага[5]. Зрэшты скандал завяршыўся хутка і не адбіўся на статусе італьянца[6].

Браў удзел у войнах з Масковіяй, на працягу 14 гадоў (па іншых дадзеных — 18) быў ваенным камендантам Віцебска[7]. Алесандра ўручыў выданне «Апісання», надрукаванае ў Шпэеры, каралю Стэфану Баторыю на маскоўскай мяжы, у час паходу на Вялікія Лукі[6].

Апошнія гады жыцця правёў у Кракаве — сталіцы Рэчы Паспалітай. Гваньіні вылучаўся высокім узроўнем адукацыі і культуры, валодаў некалькімі мовамі (лацінаю, нямецкай, польскай), што адлюстравалася ў яго сачыненнях.

Творчасць[правіць | правіць зыходнік]

Дзейнасць Гваньіні ў ВКЛ застаецца не да канца высветленай не толькі ў беларускай, але і ў польскай і літоўскай гістарыяграфіях. Яго імя звязваюць з лацінамоўнай працай «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» (лац.: Sarmatiae Europeae descriptio, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam… complectitur) ― помнікам гістарыяграфіі XVI стагоддзя.

Гістарычныя працы[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Апісанне еўрапейскай Сарматыі

«Апісанне еўрапейскай Сарматыі» складзена А. Гваньіні на лацінскай мове ў першай палове 1570-х. Складаецца з чатырох частак, якія змяшчаюць звесткі з грамадзянскай гісторыі, па геаграфіі, побыце, звычаях і культуры Літвы, Польшчы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў (напрыклад, артыкул «Спосаб узворванняў глебы і сеяння на Белай Русі»).

Выкарыстаныя розныя крыніцы, у тым ліку беларуска-літоўскія хронікі, а таксама матэрыялы з «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі» М. Стрыйкоўскага, які служыў пад кіраўніцтвам А. Гваньіні[1][8].

Хроніка была ўпершыню апублікавана ў 1578[1] у Кракаве аб'ёмам 203 аркушы, багата ілюстраваная. Была прысвечана каралю Стэфану Баторыю. Складалася з чатырох частак, у якіх былі выкладзены гісторыя і геаграфія Польшчы, Літвы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў. Апісанне падзей было скончана на пахаванні Жыгімонта Аўгуста (1574).

Яшчэ тады Стрыйкоўскі абвінаваціў Гваньіні, што той прысвоіў сабе рукапіс Стрыйкоўскага і апублікаваў пад сваім прозвішчам. Кароль Стэфан Баторый выдаў дакумент, якім пацвердзіў уласнасць Стрыйкоўскага на працу (14 ліпеня 1580). Большасць гісторыкаў лічаць, што менавіта гэтая акалічнасць стала прычынай выезду Гваньіні ў Швецыю, і што толькі смерць Стрыйкоўскага (канец 1580-х—пач. 1590-х гг.) дазволіла Гваньіні бесперашкодна карыстацца працай ад свайго імя. Аднак «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» працягнула выдавацца ад імя Гваньіні і нават было перакладзена на польскую мову.

Партрэт Гедзіміна з Хронікі Алесандра Гваньіні. Гэтая ж выява выкарыстаная і як партрэт Казіміра III Вялікага

У 1581[1] хроніка была перавыдадзена ў Спіры (Германія), у 1583 у Італіі. У ВКЛ была вядомая дапоўненым кракаўскім польскамоўным выданнем 1611[1]. У першай палове XVII стагоддзя перакладзеная на беларускую мову.

Стала крыніцай для беларускіх і ўкраінскіх хронік і хранографаў(руск.) бел. XVII—XVIII стст. Першы твор, які пазнаёміў заходнееўрапейскага чытача з гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага і зместам вялікалітоўскіх агульнадзяржаўных хронік. Упершыню ў гэтым выданні былі змешчаны партрэты вялікалітоўскіх князёў. Хоць іх выявы былі цалкам выдуманыя і не мелі ніякай сувязі з сапраўдным выглядам князёў (а часам адзін і той самы малюнак ілюстраваў розных людзей), адлюстраваных з анахранічнай вопраткай і зброяй, партрэты вельмі моцна паўплывалі на будучыя выявы князёў. Дагэтуль яны застаюцца найбольш папулярнай крыніцай для ілюстрацыі гістарычных кніг.

Копіі хронікі захоўваюцца, сярод іншага, у бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта(руск.) бел. і беларускай бібліятэцы імя Францыска Скарыны ў Лондане[9].

Зноскі

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Гваньини Александр // Биографический справочник — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 141. — 737 с.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії. — Київ: Києво-могилянська академія, 2007. — С. 6.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 7.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 8.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 5,9 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 9.
  6. ↑ 6,0 6,1 Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 10.
  7. ↑ Витебская старина(руск.) бел. / Сост. А. П. Сапунов. — Т. 4. — Витебск, 1885.
  8. ↑ Улащик Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. — М., 1973.
  9. ↑ A brief history and description of the library and museum (англ.) . The Francysk Skaryna Belarusian library and museum, London. Праверана 28 жніўня 2014.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я.Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. — 345 с. ISBN 985-417-858-7. С. 41.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Commons
У Вікісховішчы ёсць катэгорыя з тэмай:
 (Аляксандр Гваньіні)
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Аляксандр_Гваньіні&oldid=2356553"