Аляксандр Гваньіні

Аляксандр Гваньіні
Аляксандр Гваньіні
	італ.: Alessandro Guagnini; польск.: Aleksander Gwagnin
	; Алесандра Гваньіні ва ўзросце 73 гадоў
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	1538 ці 1534
Месца нараджэння	Верона, правінцыя Верона, Венета, Італія;
Дата смерці	1614
Месца смерці	Кракаў, Рэч Паспалітая;
Грамадзянства	Рэч Паспалітая; Вялікае Княства Літоўскае;
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	гісторык, салдат, пісьменнік
Мова твораў	лацінская мова
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Аляксандр (Алесандра) Гваньіні (італ.: Alessandro Guagnini, польск.: Aleksander Gwagnin; 1534, Верона — 1614, Кракаў) — выдавец і, магчыма, аўтар некалькіх гісторыка-геаграфічных твораў^[2].

Біяграфія

Сям'я і дзяцінства

Па паходжанні італьянскі арыстакрат. Алесандра Гваньіні нарадзіўся ў 1534 або 1538 годзе ў Вероне, у Паўночнай Італіі, якая ўваходзіла ў Венецыянскую рэспубліку^[3]. Ён быў унукам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1481 — пасля 1529), які меў 6 дзяцей^[3], і сынам Амброджа Гваньіні дэ Рыцоні (1503 — пасля 1573), старэйшага сына Гваньіні дэ Рыцоні, і Барталамеі (1505 — ?)^[3]. Алесандра меў дзвюх сясцёр — Франчэску (1532/1536 — ?) і Клару (1538/1542 — ?)^[3].

У юнацтве Алесандра вывучаў лацінскую мову, ваенную тапаграфію, інжынерную і ваенную справы^[3].

Сталыя гады

У 1555 годзе Амброджа Гваньіні ў пошуках лепшага жыцця пакінуў Італію і пераехаў у Польшчу, дзе правіў кароль Жыгімонт II Аўгуст і яго жонка-італьянка Бона Сфорца. У 1557 годзе за бацькам рушыў услед і сам Алесандра^[3]. Яго шлях пралягаў праз Галічыну^[3].

Напярэдадні Лівонскай вайны (1558—1583) бацька і сын Гваньіні спрабавалі ўступіць у польскае каралеўскае войска, карыстаючыся патранатам вялікага кароннага гетмана і рускага ваяводы (руск.) (бел. Мікалая Сяняўскага (руск.) (бел.. 25 лютага 1561 года ў сваім лісце да караля Жыгімонта II ён рэкамендаваў іх для службы ў якасці спецыялістаў па фартыфікацыі^[3]. Неўзабаве абодвух узялі ў войска: Амброджа пачаў служыць у сталіцы Кракаве, а затым ваяваў на поўначы супраць Масквы^[3]. Алесандра ж прыняў удзел у выгнанні маскавітаў з Тартуса ў Эстоніі (1561), захопе маскоўскіх Вялікіх Лук (руск.) (бел. і літоўскага Полацка, баях пад Азярышчам (1564), Невелем (руск.) (бел. (1565), Веліжам (1567), Уле (1568); пад Улай ён трапіў у кароткачасовы маскоўскі палон, але быў вызвалены^[4].

На вайне Алесандра пазнаёміўся са многімі дзеячамі, якія пасля выступалі яго заступнікамі: магнатамі Рыгорам^[4], Янам-Каралем, Аляксандрам і Геранімам Хадкевічамі^[5], Мікалаем Зебжыдоўскім (руск.) (бел.^[4], Мікалаем-Крыштафам Радзівілам (Сіроткам)^[5], Зыгмунтам Мышкоўскім (руск.) (бел.^[5], Мікалаем Вольскім (руск.) (бел. з Падгаец^[5], Львом Сапегам^[5], Крыштафам Дарагастайскім^[5], Станіславам Цікоўскім (польск.) (бел.^[6] і прадстаўнікамі іншаземных краін^[4].

У чыне ротмістра^[2] пяхоты Алесандра таксама ўдзельнічаў у паходзе ў Малдавіі 1562 года пад кіраўніцтвам серадзкага ваяводы і магната Альбрэхта Ласкага (руск.) (бел., які імкнуўся паставіць малдаўскім гаспадаром Геракліда (руск.) (бел.^[4]. Падчас паходу ён знаходзіўся на Букавіне і бачыў месца бітвы ля Козмінскага лесу (руск.) (бел., дзе ў 1497 годзе малдаване разграмілі палякаў^[4].

У Паўночную сямігадовую вайну служыў наймітам у польскім войску.

У 1569 годзе Алесандра быў сведкам Люблінскага сейма аб утварэнні Рэчы Паспалітай у складзе Польшчы і Літвы. На гэтым сойме быў прысвечаны ў рыцары па просьбе брадэнбургскага маркграфа Іахіма II (руск.) (бел.^[4]. Алесандра таксама атрымаў дыплом шляхецтва ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліяна II^[4]. У тым жа годзе ён прысутнічаў на цырымоніі прыняцця прускім герцагам Альбрэхтам Фрыдрыхам (руск.) (бел. прысягі на вернасць польскаму каралю Жыгімонту II Аўгусту^[4].

16 ліпеня 1571 года, універсалам караля Стэфана Баторыя, Алесандра атрымаў падданства Рэчы Паспалітай і ўласны герб «Гваньін» (Gwagnin) з выявай вожыка, які паказваў на прозвішча дзеда («Рыцоні» паходзіць ад 'riccio' — «вожык»)^[4].

У 1574 годзе Алесандра атрымаў ад караля Філіпоўскае староства на мяжы Прусіі і Літвы^[6]. Але праз няўдалае гаспадаранне і даўгі ён быў вымушаны пакінуць кіраванне і вярнуцца на вайсковую службу^[6]. У 1577 годзе Алесандра ўдзельнічаў у паходзе караля Стэфана Баторыя на мяцежны Гданьск, пасля якога ён змог палепшыць свае фінансы^[6].

У 1578 годзе Алесандра быў паслом польскага караля да венецыянскіх дожаў (руск.) (бел. Нікола да Понтэ (укр.) (бел. і Себасцьяна Веньера (руск.) (бел., а таксама, верагодна, быў у складзе пасольства Паўла Уханскага (руск.) (бел. ў Папы Рымскага Рыгора XIII^[6]. У Рыме атрымаў тытул графа Латэранскага палаца^[6]; а ад дожаў атрымаў крэдыт на рыштунак двух караблёў для паставак збожжа, сала і лесу з Гданьска ў Верону і Венецыю^[6]. У тым жа годзе Алесандра выдаў у друкарні Мацея Вежбенты (руск.) (бел. ў Кракаве сваю асноўную працу — лацінамоўнае «Апісанне Сарматыі Еўрапейскай». Твор утрымліваў 203 лісты і складаўся з 7 кніг^[6].

У 1579 годзе Мацей Стрыйкоўскі, былы падначалены Алесандра па службе ў Віцебску, абвінаваціў яго ў плагіяце (руск.) (бел. свайго рукапісу^[6]. 14 ліпеня 1580 года каралеўскі суд прызнаў правату Стрыйкоўскага^[6]. Зрэшты скандал завяршыўся хутка і не адбіўся на статусе італьянца^[7].

Браў удзел у войнах з Масковіяй, на працягу 14 гадоў (па іншых дадзеных — 18) быў ваенным камендантам Віцебска^[8]. Алесандра ўручыў выданне «Апісання», надрукаванае ў Шпэеры, каралю Стэфану Баторыю на маскоўскай мяжы, у час паходу на Вялікія Лукі^[7].

Апошнія гады жыцця правёў у Кракаве — сталіцы Рэчы Паспалітай. Гваньіні вылучаўся высокім узроўнем адукацыі і культуры, валодаў некалькімі мовамі (лацінаю, нямецкай, польскай), што адлюстравалася ў яго сачыненнях.

Творчасць

Дзейнасць Гваньіні ў ВКЛ застаецца не да канца высветленай не толькі ў беларускай, але і ў польскай і літоўскай гістарыяграфіях. Яго імя звязваюць з лацінамоўнай працай «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» (лац.: Sarmatiae Europeae descriptio, quae Regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masoviam, Prussiam, Pomeraniam… complectitur) ― помнікам гістарыяграфіі XVI стагоддзя.

Гістарычныя працы

«Апісанне еўрапейскай Сарматыі» складзена А. Гваньіні на лацінскай мове ў першай палове 1570-х. Складаецца з чатырох частак, якія змяшчаюць звесткі з грамадзянскай гісторыі, па геаграфіі, побыце, звычаях і культуры Літвы, Польшчы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў (напрыклад, артыкул «Спосаб узворванняў глебы і сеяння на Белай Русі»).

Выкарыстаныя розныя крыніцы, у тым ліку беларуска-літоўскія хронікі, а таксама матэрыялы з «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі» М. Стрыйкоўскага, які служыў пад кіраўніцтвам А. Гваньіні^[2]^[9].

Хроніка была ўпершыню апублікавана ў 1578^[2] у Кракаве аб’ёмам 203 аркушы, багата ілюстраваная. Была прысвечана каралю Стэфану Баторыю. Складалася з чатырох частак, у якіх былі выкладзены гісторыя і геаграфія Польшчы, Літвы, Жамойці, Мазовіі, Інфлянтаў, Прусіі, Памераніі, Масковіі і татараў. Апісанне падзей было скончана на пахаванні Жыгімонта Аўгуста (1574).

Яшчэ тады Стрыйкоўскі абвінаваціў Гваньіні, што той прысвоіў сабе рукапіс Стрыйкоўскага і апублікаваў пад сваім прозвішчам. Кароль Стэфан Баторый выдаў дакумент, якім пацвердзіў уласнасць Стрыйкоўскага на працу (14 ліпеня 1580). Большасць гісторыкаў лічаць, што менавіта гэтая акалічнасць стала прычынай выезду Гваньіні ў Швецыю, і што толькі смерць Стрыйкоўскага (канец 1580-х—пач. 1590-х гг.) дазволіла Гваньіні бесперашкодна карыстацца працай ад свайго імя. Аднак «Апісанне еўрапейскай Сарматыі» працягнула выдавацца ад імя Гваньіні і нават было перакладзена на польскую мову.

У 1581^[2] хроніка была перавыдадзена ў Спіры (Германія), у 1583 у Італіі. У ВКЛ была вядомая дапоўненым кракаўскім польскамоўным выданнем 1611^[2]. У першай палове XVII стагоддзя перакладзеная на беларускую мову.

Стала крыніцай для беларускіх і ўкраінскіх хронік і хранографаў (руск.) (бел. XVII—XVIII стст. Першы твор, які пазнаёміў заходнееўрапейскага чытача з гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага і зместам вялікалітоўскіх агульнадзяржаўных хронік. Упершыню ў гэтым выданні былі змешчаны партрэты вялікалітоўскіх князёў. Хоць іх выявы былі цалкам выдуманыя і не мелі ніякай сувязі з сапраўдным выглядам князёў (а часам адзін і той самы малюнак ілюстраваў розных людзей), адлюстраваных з анахранічнай вопраткай і зброяй, партрэты вельмі моцна паўплывалі на будучыя выявы князёў. Дагэтуль яны застаюцца найбольш папулярнай крыніцай для ілюстрацыі гістарычных кніг.

Копіі хронікі захоўваюцца, сярод іншага, у бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта і беларускай бібліятэцы імя Францыска Скарыны ў Лондане^[10].

Зноскі

↑ Alexander Gwagnin // Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes — 1999. Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4903493"></a>
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Гваньини Александр // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 141. — 737 с.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії. — Київ: Києво-могилянська академія, 2007. — С. 6.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 7.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 8.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 9.
↑ ^а ^б Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 10.
↑ Витебская старина (руск.) (бел. / Сост. А. П. Сапунов. — Т. 4. — Витебск, 1885.
↑ Улащик Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. — М., 1973.
↑ A brief history and description of the library and museum (англ.). The Francysk Skaryna Belarusian library and museum, London. Праверана 28 жніўня 2014.

Літаратура

Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я. Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. — 345 с. — ISBN 985-417-858-7. С. 41.

Спасылкі

Александр Гваньини (нявызн.). Восточная литература (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 25 жніўня 2011. Праверана 18 лютага 2011.
Замечания иностранца XVI-го века о военных походах Русских того времени и преданности их к Государю своему // Отечественные записки, № 69. 1826 (нявызн.)(недаступная спасылка). Восточная литература (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 18 лютага 2011.
Об "Описании Московии" Александра Гваньини // Античность и современность. К 80-летию Федора Александровича Петровского. М. Наука. 1972 (нявызн.)(недаступная спасылка). Восточная литература (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2012. Праверана 18 лютага 2011.
Александра Гваньини. Описание Европейской Сарматии. 1581. Киевский палатиант // Сборник материалов для исторической топографии Киева и его окрестностей. Киев. 1874 (нявызн.)(недаступная спасылка). Восточная литература (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2012. Праверана 18 лютага 2011.
Александра Гваньини. Описание Европейской Сарматии. // Сибирь в известиях западно-европейских путешественников и писателей, XIII—XVII вв. Новосибирск. Сибирское отделение РАН. 2006.Предисловие к изданию 1932 г (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 сакавіка 2012. Праверана 3 верасня 2014. Предисловие к изданию 1941 г (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2012. Праверана 3 верасня 2014. Введение. Часть 1 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 3 верасня 2014. Введение. Часть 2 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2012. Праверана 3 верасня 2014. Текст (нявызн.)(недаступная спасылка). Восточная литература (руск.) (бел.. Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2012. Праверана 18 лютага 2011.

[_aebb69a74b2bca45-1] Alexander Gwagnin // Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes — 1999. Праверана 9 кастрычніка 2017.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4903493"></a>

[БС-2] а ^б ^в ^г ^д ^е Гваньини Александр // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 141. — 737 с.

[С.6-3] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії. — Київ: Києво-могилянська академія, 2007. — С. 6.

[С.7-4] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 7.

[С.8-5] а ^б ^в ^г ^д ^е Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 8.

[С.9-6] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 9.

[С.10-7] а ^б Гваньїні, Олександр. Хроніка європейської Сарматії… — С. 10.

[8] Витебская старина (руск.) (бел. / Сост. А. П. Сапунов. — Т. 4. — Витебск, 1885.

[9] Улащик Н. Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. — М., 1973.

[10] A brief history and description of the library and museum (англ.). The Francysk Skaryna Belarusian library and museum, London. Праверана 28 жніўня 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]