Беларускі экслібрыс

Беларускі экслібрыс (ex libris — з кніг) — кніжны знак, невялікая мастацкі выкананая налепка на ўнутраным боку вокладкі з імем ўладальніка. У сюжэце беларускіх экслібрысаў часцяком выкарыстаны беларускія матывы ці беларуская мова.

Экслібрыс Гераніма Радзівіла

Паходжанне экслібрысаў

Радзімай экслібрыса лічаць Германію. Менавіта там існаваў звычай наносіць чаканку на каштоўныя рэчы ў знак прыналежнасці прыватнай асобе. Першыя друкаваныя кнігі таксама належалі да каштоўных рэчаў, толькі феадалы, манастыры і багатыя купцы маглі сабе дазволіць мець ва ўласнасці калекцыі кніг, і часта падпісвалі іх ці малявалі свой знак, каб зноў здабыць сваю кнігу, напрыклад, у выпадку крадзяжу. Спачатку тыя, хто перапісвалі кнігі, рабілі адзнаку аб тым, каму належыць кніга. Пасля гэтыя адзнакі афармлялі ў выглядзе віньеткі і малявалі ў пачатку або ў канцы кнігі. Натуральна, што намаляваныя ад рукі экслібрысы былі распаўсюджаныя ў часы, калі бібліятэкі былі невялікімі, бо нялёгка было маляваць аднолькавы малюнак на вялікай колькасці кніг.

Вытокі беларускага экслібрыса

Друкаваныя экслібрысы з’явіліся ў Беларусі у канцы XVI — пачатку XVII ст. Да XVIII стагоддзя ў экслібрысе пераважалі выявы гербаў уладальнікаў, у XX ст. папулярнымі сталі сюжэтныя экслібрысы.

Віды экслібрысаў

Кніжны знак Скарыны

Экслібрыс звычайна падзяляюцца на тры выгляду: гербавы, вензелевый (ініцыялы ўладальніка) і сюжэтны (карціна).

Выкананне экслібрыса

Тэхніка вырабу беларускага экслібрысаў разнастайная і супадае з тэхнікай гравюры:

• Дрэварыт
• Шаўкаграфія
• Лінагравюра
• Цынкаграфія
• Туш, пяро
• Літаграфія
• Аловак
• Камп’ютарная графіка

Беларускі экслібрыс ў XVI—XIX стагоддзях

Экслібрыс бібліятэкі Нясвіжскага замка

Беларускі экслібрыс ў ХVI-ХVIII стагоддзях быў толькі знакам уладальніка кніжных сходаў. Кнігам у той час надавалі вялікае значэнне, у тым ліку і матэрыяльнае. Да прыкладу, калі дзяўчыну з магнацкага або шляхецкага роду ў Вялікім Княстве Літоўскім выдавалі замуж, у складзе яе пасагу дэталёва пералічваліся ўсе кнігі з уладальніцкімі экслібрысамі.

У Еўропе шырока вядомыя экслібрысы сям’і Радзівілаў. Кожны з роду меў свой індывідуальны кніжны знак, але абавязкова з гербам роду Радзівілаў: трыма паляўнічымі рагамі. У Нясвіжа, як маяратнага маёнтку, былі свае экслібрысы для бібліятэкі. Існаваў і агульны знак — «Бібліятэка замка Нясвіжскага», выкананы французскім гравёрам Агры.

Шэраг экслібрысаў выканаў для Радзівілаў вядомы ў ВКЛ гравёр Гірш Ляйбовіч.

Экслібрысы Радзівілаў былі ў асноўным геральдычныя: па жаночай лініі з двума гербамі — уладальніцы і яе мужа. Заказвалі экслібрысы толькі праз год пасля вяселля — такое было правіла.

Найбагацейшая бібліятэка мелася ў беларускіх магнатаў Храптовічаў. Кнігі, натуральна, былі з экслібрысам, многія адлюстроўвалі дзяржаўную дзейнасць уладальнікаў.

У XVIII ст. ў экслібрысе з’яўляецца новы матыў: партрэт уладальніка, часам робіцца асноўным элементам экслібрыса. У гэты час экслібрыс атрымлівае ў Беларусі шырокае распаўсюджанне сярод шляхты. У некаторых мелася больш за дзесятак экслібрысаў, некаторыя заказвалі гравёрам падвойныя, патройныя экслібрысы.

Пасля падзелу Рэчы Паспалітай некаторыя расійскія арыстакраты атрымалі ў валоданне шэраг беларускіх зямель, што знайшло адлюстраванне ў іх экслібрысах. Так, у экслібрысе графа З. Г. Чарнышова акрамя яго радавога герба і надпісы «Comt Чарнышоў» быў і знак «Чачэрск». Вензельны экслібрыс з’явіўся ў графа І. Ф. Паскевіча — з ініцыяламі К. І. В. (князь Іван Варшаўскі — тытул падараваны графу за ўціхамірванне Варшавы).

Бібліятэкі некаторых навучальных устаноў у XIX ст. (Гімназіі, гарадскія вучылішчы, калегіумы езуітаў, Полацкі кадэцкі корпус і іншыя) таксама мелі свае экслібрысы.

Беларускі экслібрыс у канцы XIX ст.-1920-я гады

Экслібрыс Б. І. Эпімаха-Шыпілы

Экслібрыс Е. Бараноўскага працы В. Н. Шміта. 1902

год

Нам вядома некаторая колькасць экслібрысаў гэтай пары: знак беларускага бібліяфіла Б. І. Эпімаха-Шыпілы канца XIX ст. з радавым гэрбам, знак беларускага бібліяфіла і бібліёграфа Р. Зямкевіча — калізей і егіпецкія піраміды, знак беларускага грамадскага дзеяча і вучонага В. Ластоўскага 1912 г. — паліца з кніжкамі і ініцыяламі: «В. Л.», знак беларускага паэта А. Прушынскага (Алеся Гаруна) — лацінскія ініцыялы: «А. Р.» з арнаментам наўкола.

Але гэта былі надта рэдкія і нявыразныя спробы ўжывання беларускага экслібрыса, бо асноўная маса іх на Беларусі была або польскай — у польскай шляхты, якая жылі на Беларусі, або расійскай — у тагачасных расійскіх установах на Беларусі.

Беларускі экслібрыс ў 1920-я-1930-я гады

Экслібрыс Р. Зямкевіча. 1920-я

У савецкі час беларускія мастакі пачалі займацца стварэннем экслібрысаў з 1920-х гг. У той час пачаў выпрацоўвацца маштабны наватарскі погляд на беларускія вытокі, што выявілася і ў «адраджэнні» экслібрыса. Пазней, калі дзяржаўнай ідэалогіяй зварот да нацыянальнай спадчыны часам абмяжоўваўся, назіраліся «прылівы» і «адлівы» ў сувязях гэтага мастацтва з фальклорам, этнаграфіяй, міфалогіяй. «Адлівы» у 1930-1950-я гг., «Прылівы» — у 1960-я і пасля.

Першымі ў засваенні міфалагічнай тэматыкі сталі Я. Мінін, С. Юдовін, А. Тычына, П. Гуткоўскі, А. Ахола-Вала, Г. Змудзінскі, Я. Загароўскі і іншыя энтузіясты эстампу. Ім належаць першыя эксперыменты ў распрацоўцы новых метадаў мастацкай паэтызацыі, цытавання і творчых інтэрпрэтацый дасягненняў народнай культуры: казак, эпасу, міфаў, святаў, абрадаў. У гэтым сэнсе беларуская графіка 1920-х гг. вельмі цікавая.

Мастакі 1920-х ўпершыню ў гісторыі беларускай культуры ўсвядомілі сябе мастакамі новага нацыянальнай дзяржавы і сталі не толькі праводзіць у тагачасным Мінску свае персанальныя выстаўкі, але і ўдзельнічаць ва ўсебеларускіх, усесаюзных і нават міжнародных: у Лейпцыгу, Лос-Анджэлесе, Нью-Ёрку, Неапалі.

Асаблівасць беларускага мастацтва экслібрыса 1920-х была абумоўлена інтэлектуальнай сувяззю мастака з уладальнікам экслібрыса, шчыльным творча-навукова-культурным асяроддзем Мінска і Віцебска, якое аб’ядноўвала ўсіх актыўных і аўтарытэтных асоб, і высокім узроўнем гравернага мастацтва.

Экслібрыс І. Фурмана працы С. Юдовіна. 1927

Сімвалізм агню — тэма твору С. Юдовіна для экслібрыса віцебскага краязнаўцы І. Фурмана (1924). У яго аснове — клопат пра захаванне традыцый продкаў, адраджэнне культуры, вызнанне веры. У кампазіцыю ўвайшлі некалькі знакаў: агонь, факел, расліны, аголеныя мужчына і жанчына з паходняй у руках — як сімвалы жыцця, жаданняў, святла, праўды, розуму і духоўнасці. «Несці факел» — фразеалагізм, які азначае пачуццё кахання. Факел сімвалізуе таксама пераемнасць традыцый. Расліны з доўгімі лістамі складаюць своеасаблівы арнаментальны ўзор, а кошык, адкуль пачынаецца рост раслін, азначае ў міфалогіі надзею. Экслібрыс для І. Фурмана, створаны тым жа аўтарам у 1928 годзе, з пераходам як сімвал заканчэння пэўнага этапу жыцця і пачатак новага. Скульптурная выява егіпецкага сфінкса — знак улады. На сцяне гістарычнай трыумфальнай аркі Пецярбурга — выява архангела Гаўрыіла з кветкай лілеі — Божага пасланца Звеставання. Магчыма, у гэтым творы С. Юдовін пасылаў прывітанне свайму сябру мастацтвазнаўцу Івану Фурману, аўтару шэрагу артыкулаў пра віцебскіх гравёраў. А ў сюжэт свайго паслання ён, магчыма, ўклаў наступны сэнс: у Петраградзе пачалося новае мастацкае жыццё з новымі ідэямі і планамі.

Цікаўны экслібрыс Юдовіна для старога паліткатаржаніна-бундаўца Р. І. Лур’е: барадаты стары-хасід у кіпе, макае пяро ў чарніліцу, і побач малады яўрэй, які друкуе відавочна рэвалюцыйныя ўлёткі. Для свайго старога сябра ленінградскага мастака А. У. Каплуна Юдовін зрабіў такі экслібрыс: на фоне вежы, якая як бы імкнецца ўгору — ваза з пэндзлямі і штыхель, кінуты на гравіравальную дошку.

Экслібрыс Александра Шлюбскага працы Я. Мініна. 1926

Сувязі з невычэрпнай крыніцай нацыянальных ідэалаў шукаў Я. Мінін, выкарыстаўшы для гэтага экслібрыс А. Шлюбскага (1926). Ён перадаў ідэю курганнага ўзвышэння як своеасаблівага «Алімпа», як вярхоўнага савета, дзе сабралася група народных музыкаў. Уваход у новы храм сімвалізуюць слупкі па абодвум бакам у выглядзе дрэва і геаметрычных рыс.

У аўтаэкслібрысе, прысвечаным Віцебску, Я. Мінін выкарыстаў шмат знакаў. Скажам, кропка, прыкметная ў гэтым вобразе — цэнтр і крыніца жыцця, — шырока выкарыстоўвалася ў містычнай літаратуры і вельмі блізкая да сучасных фізічнай і астранамічнай тэорыям аб паходжанні Сусвету. Сімвалы птушкі і змеі на посаху — эмблема асабістай улады або дару здзяйсняць прароцтва, выносіць рашэнні, адганяць злых духаў і т. п. Птушка і змяя — канфлікт паміж святлом і цемрай, духам і целам. Выява паўмесяца — сімвал пастаяннага адраджэння, а выява сокала (ястраба) — сонечны сімвал перамогі, дух. На малюнку, зробленым Я. Мініным для выдання пра віцебскіх гравёра, прысутнічаюць вобразы-сімвалы міфалогій розных краін. Напрыклад, малюнак быка (сімвал улады), якое набліжаецца да сімвалаў егіпецкай, іранскай рэлігіі, міфалогіі Грэцыі і Рымскай імперыі, — сведчанне таго, што аўтар шчодра карыстаўся кніжнымі ведамі. Вядома, што мастак Я. Мінін меў вялікую ўласную бібліятэку, якая пасля яго арышту і расстрэлу пад Віцебскам у 1937 годзе перайшла да мясцовых збіральнікаў.

Г. Змудзінскі. Экслібрыс І. Цвікевіча. 1927

Для бібліятэкі А. Цвікевіча мастак Г. Змудзінскі распрацаваў сюжэт на тэму навукі. На пярэднім плане — сімвалічная фігура багіні мудрасці Афіны з вянком на галаве. Адной рукой яна абапіраецца на чэрап, іншая накіравана ў бок маскі сфінкса.

Экслібрыс латышскага мастака П. Галаўне для вядомага калекцыянера беларускіх выданняў В. Біржышкі скампанаваны з выявы чэрапа на разгорнутай кнізе, што, несумненна, увасабляе інтэлектуальную, духоўнае жыццё. У кампазіцыю ўведзеныя крыж, птушынае пяро. В. Біржышка (сумесна з Я. Райнісам) актыўна ўдзельнічаў у працы латышскага аддзела Беларускага нацыянальнага камітэта ў Рызе.

Алегарычны знак скарпіёна, што абвівае торс Венеры Мілоскай у экслібрысе, створаным А. Тычынам у 1926 г. для М. М. Шчакаціхіна, — дамінанта сюжэту. Шмат што можна сказаць пра гэты сімвал, легенды ж сцвярджаюць, што скарпіён забівае сам сябе, інакш ён жыў бы вечна. А пытанне: «Скарпіён — гэта вораг?» Застаецца адкрытым. Ірацыянальны злучэнне багіні і атрутнага драпежнага стварэння ў вобразе — як сутыкненне паняццяў дабра і зла, прыгажосці і пачварнасці. Ёсць у экслібрысе намёк на Мінск: выява кабінета М. Шчакаціхіна, дзе праз фіранку праглядае знаёмы сілуэт. У сімволіцы экслібрысаў для В. Залуцкага і В. Вольскага працы А. Тычыны прачытваецца ідэя збірання матэрыялаў пра старажытнае дойлідства, узоры народнага мастацтва, старажытнарускі арнамент.

П. Гуткоўскі — аўтар экслібрысаў, зробленых для конкурсу знака Інбелкульта ў 1926 годзе. Адзін з іх уключае папяровы скрутак — эмблему старажытных ведаў, мудрасці, прароцтва. Другі — шчыт і сонечныя прамяні, новыя знакі часоў беларускага адраджэння.

У адзіным экслібрысе 1927 года архітэктара А. Грубе да кніг А. Бараноўскага аўтар звярнуўся да выявы воіна-вершніка як чароўнага рыцара з дзідай, што «ідзе» на турэмныя краты падземнага свету, дзе знаходзіцца асуджаны раб. Вобраз вершніка пададзены дынамічна, як нябесная сіла, што ў аблоках рухаецца магутным віхурай (аблокі — фізічнае і духоўнае абнаўленне). Пяць колаў паўтараюцца ў арбіце сонечнага дыска. Усё гэта сімвалізуе ідэю: «Толькі наперад!», І воін на белым кані здабудзе перамогу. Воін — гэта чырвонаармеец, вызваляць з польскай турмы палітвязняў.

Графікі-«адраджэнцы» імкнуліся да своеасаблівага сімвалізму і ў галіне алфавіту, маючы на ўвазе выкарыстанне літар па прынцыпе падабенства з рознымі прадметамі. Гуткоўскі, Тычына, Ахола-Вала імкнуліся вывучаць сімволіку літар для вызначэння сувязяў, якія ляжаць у аснове іерогліфаў, святых паданняў, касмагоніі.

Вярнуць містычны бляск ХVI ст., выкарыстоўваючы сімвалізм скарынаўскай азбукі, — задача, якую ставілі перад сабой мінскія графікі-авангардысты. Цікавымі распрацоўкамі прыцягваюць экслібрысы А. Тычыны, дзе ў ніжняй частцы нібыта арнаменту на ручніках, утрымліваецца прозвішча бібліяфіла, пазначаны год, аўтар і г. д. Паводле задумы мастака экслібрыс, як адроджаны з мінуўшчыны часу выгляд графічнага мастацтва, у новых гістарычных умовах уключае ў сябе цэлы свет, дзе сімвалы сусветнай міфалогіі ўваходзяць у кантэкст беларускай культуры. Выпрацоўваецца новы шрыфт, падобны на «скарынаўскі», што сведчыць аб вяртанні да глыбінных традыцый.

Задачу стварэння новых графічных знакаў для сваёй сістэмы пад назвай «эвахамалогія» ставіў А. Ахола-Вала, які ствараў свой «​​ідэаграфічны слоўнік» для ўстанаўлення новых камунікатыўных сувязяў. Яго табліца сістэмы знакаў ўключала ў 1920-я гг. каля 5 тысяч знакаў.

У 1930-х гг., падчас барацьбы з нацыяналізмам, беларускія навука і мастацтва пацярпелі вялікія страты: былі расстраляныя М. Каспяровіч — першы даследчык беларускага экслібрыса, А. Цвікевіч — заснавальнік творчага аб’яднання «Прыхільнікі выяўленчага мастацтва» (1927), мастакі Я . Мінін, Г. Змудзінскі, браты Я. і С. Даркевічы. Рэпрэсіі не абышлі першага беларускага мастацтвазнаўца, старшыні Усебеларускага таварыства бібліяфілаў М. Шчакаціхіна, краязнаўца А. Шлюбскага.

Беларускі экслібрыс ў 1960-я-2000-я гады

«Беларускі экслібрыс» Міколы Рыжага з 1987 па 1997 гады. Мінск, Палац Мастацтваў, вернісаж 23 лістапада 2014

У 1960 годзе ў Дзяржаўным мастацкім музеі БССР прайшла першая ў гісторыі Беларусі выстаўка экслібрыса. З гэтага часу пачалося фарміраванне калекцыі экслібрысаў у фондах музея, якая працягвае папаўняцца і цяпер. Апошнім набыццём (2011) стала больш за 200 экслібрысаў беларускага жывапісца і графіка Яўгена Ціхановіча.

У 1970-я гг. экслібрысам сталі займацца графікі Л. Анцімонаў, Г. Грак, М. Лазавой, М. Селяшчук і інш. Мастакі выкарыстоўваюць у працах беларускія традыцыі, элементы нацыянальнага касцюма, народны арнамент: У экслібрысе з’яўляюцца партрэты нацыянальных дзеячаў культуры — Францыска Скарыны, Максіма Багдановіча, Цёткі, Янкі Купалы. Экслібрысы становяцца беларускай мастацкай з’явай, яны экспануюцца на выстаўках, друкуюцца ў выданнях Таварыства кнігалюбаў і г. д. У 1970 — 1980-я гады пры Саюзе мастакоў у Мінску дзейнічаў Беларускі клуб экслібрысістаў («Беларускі клюб экслібрысістаў»).

Калі А. Тычына і Я. Ціхановіч працавалі ў традыцыйным ілюстрацыйным рэчышчы, то Б. Малкіна і Я. Красоўскага больш цікавілі фармальныя пошукі ў кніжнай графіцы. Я. Ціхановіч выкарыстаў у экслібрысе тэхніку афорта з колераценню, у выніку вырабляючы мінікарціну. А. Кашкурэвіч, Г. Грак, М. Гугнін і Ю. Кухараў стваралі экслібрыс, карыстаючыся эмблемнасцю і сімволікай. М. Селяшчук, М. Лазавой і Л. Анцімонаў стваралі вобразна-стылявыя экслібрысы, абапіраючыся на на гісторыю беларускага народа.

Юрый Якавенка на выстаўцы графікі ў мінскім Палацы Мастацтва 23.10.2014

З наступнага пакалення беларускіх мастакоў-стваральнікаў экслібрыса можна адзначыць Алену Воўчак. Яе экслібрысы неаднаразова з’яўляліся на айчынных і замежных выстаўках (Польшча, Швейцарыя, Аўстрыя). Іван Русачак — уладальнік прэміі XXI міжнародная біенале сучаснага экслібрыса музея Мальбарк (Польшча), спецыяльнага прыза «Мурсідэ Іцмелі» на 2-м Міжнародным конкурсе экслібрыса Анкара-2007 (Турцыя), Гран-пры на 6-й Біенале эстампа выставачнага цэнтра музея друку (Нью-Ёрк).

Мастак-графік Ганна Ціханава падчас навучання ў аспірантуры Беларускай Акадэміі мастацтваў даследавала беларускі і заходнееўрапейскі экслібрыс, сама неаднаразова атрымлівала прызы беларускіх і замежных выстаў.

За ўсе гэтыя гады выстаўкі беларускага экслібрыса праходзілі неаднаразова. Апошняя па часе адбылася ў лістападзе 2014 года ў Мінску: былі прадстаўлены работы графікаў розных пакаленняў — Арлена Кашкурэвіча, Генадзя Грака, Міколы Рыжага, Юрыя Якавенкі і Рамана Сустава.

Беларускі экслібрыс у XXI стагоддзі

Работы мастакоў, якія працуюць на ніве экслібрысу ў Беларусі, разнастайныя па кампазіцыі і манеры выканання, але ўсіх іх аб’ядноўвае высокі мастацкі ўзровень і віртуозная тэхніка друкаванай графікі. Сюжэты прадстаўленых работ уражваюць сваёй складанасцю і багаццем тэматыкі. Яны даюць магчымасць пазнаёміцца з міфалогіяй розных народаў, па-новаму паглядзець на біблейскія тэмы, прыводзяць гледача ў свет дзіцячай казкі і, безумоўна, выклікаюць захапленне фантазіяй і майстэрствам аўтараў.

Сярод аўтараў можна згадаць такіх графікаў, як Юрый Якавенка, Андрэй Ярашэвіч, Фёдар Шурмялёў, Аляксандр Улыбін, Ганна Ціханава-Йорданава, Яўгенія Цімашэнка, Вольга Цярэшчанка, Раман Сустаў, Таццяна Сіплевіч, Ігар Сідарэнка, Глеб Сідарэнка, Віктар Саўчанка, Іван Русачак, Сафія Піскун, Марына Мароз, Вольга Крупянкова, Уладзіслаў Квартальны, Марына Жвірбля, Святлана Валасюк, Генадзь Вяль, Аляксандр Грыгор’еў, Любоў Абрамава.

Літаратура

• Тычына А. М. Беларускі экслібрыс| XVII—XIX ст. // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — Мн., 1973. — № 1. — С. 38—41.
• Exlibris у зборы музея сучаснага выяўленчага мастацтва: альбом-каталог / тэксты Н. В. Шаранговіч, Г. В. Ціханава; на бел. і англ. мовах. — Мн., Навуковы свет, 2012. 105 с. ISBN 978-985-90286-1-8.
• Ивинский С. Г. Книжный знак: история, теория, практика художественного развития. — М.: «Книга», 1988
• E. Chwalewik. Nieznane exlibrisy herbowe polskie. Cz. 1. Herold, 1936, s. 7-8. (pol.)
• A. Lewicka-Kamińska. Nieznane exlibrisy polskie XV wieku w Bibliotece Jagiellońskiej. — Kraków: 1974. (pol.)
• Экслібрыс // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 778. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

Спасылкі

• Скарбонка. Из истории экслибриса Архівавана 17 красавіка 2013.
• Тайна золотого вензеля Архівавана 27 кастрычніка 2013.
• Уникальные коллекции пропадают на помойках Архівавана 4 сакавіка 2016.
• Экслибрисы библиотеки Радзивиллов
• Warszawska Galeria Ekslibrisu Архівавана 1 жніўня 2013.
• Гісторыя беларускага экслібрыса Архівавана 14 жніўня 2013.