Бешанковічы
Гарадскі пасёлак
Бешанковічы
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
Бешанко́вічы[2] (трансліт.: Biešankovičy) — гарадскі пасёлак у Віцебскай вобласці Беларусі, цэнтр Бешанковіцкага раёна. Прыстань на левым беразе ракі Дзвіна. Месціцца за 51 км ад Віцебска, 38 км ад чыгуначнай станцыі Чашнікі на лініі Орша — Лепель. Вузел аўтамабільных дарог на Віцебск, Шуміліна, Лепель, Чашнікі, Сянно.
Назва[правіць | правіць зыходнік]
Паводле найбольш распаўсюджанага меркавання, тапонім Бешанковічы ўтварыўся ад слова «бешань» — моцная плынь у сярэдзіне ракі[3].
На думку географа Вадзіма Жучкевіча, у аснове назвы Бешанковічаў магло быць прозвішча Бешанковіч. Такога прозвішча, аднак, ён не зафіксаваў, і ў сваім «Кароткім тапанімічным слоўніку Беларусі» не падаў. Пры гэтым Жучкевіч падае такія прозвішчы, якія, на яго думку, маглі б быць блізкімі: «Бешеный, Бещень, Бещев, Бешенков»[4].
Згодна з іншай версіяй, узнікненне назвы Бешанковічаў можна звузіць да першай паловы XIV стагоддзя, калі пры польска-літоўскім каралі Казіміры на ўсход і поўдзень з абарончымі мэтамі рассяляліся літоўскія баяры, і яна была перанесеная літоўскімі перасяленцамі з-пад Ліды, дзе вядомы тапонім Бешанкі. Пра працэс перасялення сведчаць такія назвы ў наваколлі Бешанковічаў, як Бачэйкава, Тарантова, Толміншчына, Рапшына, якія паходзяць ад літоўскіх імёнаў тыпу Bačeika, Taranta, Tolminas, Rapšys, а таксама тапонімы Баяры і Ліцвякі. Пра час перасялення гаворыць згадка дзяцей і ўнукаў баярына Бачэйкі ў канцы XIV стагоддзя. Пасяленне літоўскіх баяраў у раёне Бешанковічаў мела радыяльны характар: пасярэдзіне — Толміншчына (адзіная назва ў мясцовасці, якая паходзіць ад прэстыжнага ў раннелітоўскім баярскім асяроддзі двухскладовага імя Tolminas, ад tolі «далёка» і mintis «думка»), наўкола — згаданыя адыменныя паселішчы, яшчэ далей — кола паселішчаў, некаторыя з якіх маюць другаснае адназоўнае паходжанне: Гайнаўшчына, Радунь, Лелюкі (цяпер — Люлюкі), а таксама Бешанковічы. Яны прынесеныя з мясцін, дзе на той час захоўвалася літоўскамоўнае насельніцтва: Гайна (ля Лагойска), Радунь, Лелюкі, Бешанкі (усе ля Ліды). Назва лідскіх Бешанкоў, у сваю чаргу, паходзіць ад балцкага (літоўскага) антрапоніма тыпу Bešys або Bešėnas. Аналагі — балцкія тапонімы Bešiai (Літва, ля Коўна), Bēšoni (Латвія, ля Аглоны)[5].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Вялікае Княства Літоўскае[правіць | правіць зыходнік]
Паводле падання, спачатку Бешанковічы месціліся вышэй па цячэнні Дзвіны, на левым беразе, на месцы цяперашніх Мількавічаў. Пазней былі перанесены на 6,5 км ніжэй[6].
Паводле гісторыка Аляксея Сапунова, населены пункт упершыню ўпамінаецца ў 1447 годзе, калі вялікі князь «Казімір у памяць выратавання сваёй жонкі ў 20-ы дзень ліпеня ад утаплення загадаў пабудаваць у Беларусі шэсць цэркваў у імя святога Ільі-прарока»[7]. Гісторык Восіп Турчыновіч называе 1460 год, калі «у памяць выратавання каралевы Елісаветы ад утаплення 20 ліпеня ў дзень прарока Ільі Казімір загадаў пабудаваць у Беларусі некалькі цэркваў праваслаўных па берагах рэк Дзвіны, Дняпра і Сажа: у Віцебску, Бешанковічах, Магілёве, Крычаве, Оршы і Чэрыкаве, падараваў гэтым храмам у карыстанне перавозы»[8]. У пачатку XVI ст. вёска Бешанковічы ўваходзіла ў склад Крывінскай воласці Полацкага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага і належала Друцкім-Сакалінскім.
У 1605 годзе Бешанковічы перайшлі да Язерскіх, з 1615 года — у валоданні аршанскага маршалка М. Адравонжа. У 1630 годзе Бешанковічы набыў ваявода віленскі Казімір Леў Сапега, неўзабаве паселішча атрымала статус мястэчка, а ў 1634 годзе магдэбургскае права. Пры Сапегах Бешанковічы разбудаваліся, у мястэчку штогод праводзіліся 2 кірмашы, самы вядомы быў Петрапаўлаўскі, які пачынаўся 29 чэрвеня (дзень святых Пятра і Паўла) і стаяў 4 тыдні. Штогод на яго з’язджалася да 4—5 тысяч чалавек. У 1650 годзе Казімір Леў Сапега збудаваў тут касцёл.
У 1656 годзе пасля смерці Сапегі Бешанковічы перайшлі ў спадчыну яго стрыечнай пляменніцы Ганне Сапега, якая была жонкай Станіслава Нарушэвіча. З канца XVII ст. праз шлюб іх дачкі Яаны Тэадоры з Янам Агінскім Бешанковічы перайшлі ва ўласнасць Агінскім, пры якіх у мястэчку пабудаваны першыя камяніцы. У Паўночную вайну (1700—1721) у 1708 годзе тут размяшчаліся маскоўскія войскі, тры разы мястэчка наведаў маскоўскі цар Пётр I. З сярэдзіны XVIII ст. Бешанковічы — горад (места), у якім было каля 1,5 тысячы двароў; цэнтр ганчарнага і мылаварнага рамёстваў, вырабу гонты; працаваў гасціны двор. Князь Міхал Казімір Агінскі 2 лютага 1762 года выдаў мяшчанам ліст, якім вызваляў іх ад значнай часткі паншчыны, акрамя згону за млын. Міхал Казімір Агінскі збудаваў у горадзе палац, заклаў парк з некалькімі экзотамі, вадаёмамі, гаспадарчымі пабудовамі.
Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Бешанковічы былі падзелены на 2 часткі, задзвінская частка Бешанковічаў з 500 дварамі апынулася ў складзе Расійскай імперыі. Граніца праходзіла па Дзвіне, праз што была пабудавана галоўная мытня. У 1783 годзе Агінскі зрабіў даравальны запіс, паводле якога Бешанковічы сталі ўласнасцю Іахіма Храптовіча. З 1785 года пачаўся эканамічны заняпад Бешанковічаў, прычынай былі некалькі пажараў і перавод галоўнай мытні ў Полацк і Талачын. На 1785 год на частцы Вялікага Княства Літоўскага было 1000 двароў, дзейнічалі касцёл і царква.
Пад уладай Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Бешанковічы цалкам апынуліся ў складзе Расійскай імперыі. Расійскія ўлады панізілі статус паселішча да мястэчка Лепельскага павета Віцебскай губерні; у гэты час больш за чвэрць ягоных жыхароў займаліся толькі сельскай гаспадаркай. У вайну 1812 года з 11 ліпеня да 20 кастрычніка Бешанковічы займалі французскія войскі, некалькі дзён тут месціўся штаб Напалеона. У верасні 1821 года на агляд расійскай гвардыі ў мястэчка прыязджаў расійскі імператар Аляксандр I.
На 1868 год у Бешанковічах 392 будынкі; працавалі народнае вучылішча, 2 гарбарныя заводы, бровар, 115 крам, у наваколлі 17 вадзяных і ветраных млыноў. Ужо ў сярэдзіне XІХ стагоддзя галоўныя вуліцы былі брукаванымі. З 1881 года Дзвіной з Улы на Віцебск рэгулярна хадзіў параход, а з 1892 года — 4 параходы. Паводле вынікаў перапісу 1897 года, у мястэчку было 1099 будынкаў. У пачатку XX ст. — 7 мураваных і 1243 драўляныя дамы, пошта, тэлеграф, царкоўна-прыходская школа, 3 народныя вучылішчы, 127 крам, лякарня.
- Бешанковічы за часамі вайны 1812 года
Найноўшы час[правіць | правіць зыходнік]
26 лістапада 1917 года ўладу ў мястэчку захапілі бальшавікі. Пасля лютаўскага наступлення 1918 года нямецкіх войскаў Бешанковічы апынуліся ў прыфрантавой паласе. У сувязі з заняццем немцамі большай часткі Лепельскага павета яго выканаўчы камітэт часова быў пераведзены ў Бешанковічы.
25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай Бешанковічы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 года згодна з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня маскоўскія бальшавіцкія ўлады адабралі мястэчка разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР; у Лепельскім (1919—1923) і Бачэйкаўскім паветах (1923—1924).
У 1924 годзе ў выніку першага ўзбуйнення Бешанковічы вернуты ў склад БССР. З 1924 года цэнтр Бешанковіцкага раёна Віцебскай акругі (да 1930 года), з 1938 года — гарадскі пасёлак у Віцебскай вобласці.
У Другую сусветную вайну, з 6 ліпеня 1941 года да 25 чэрвеня 1944 года пад акупацыяй Германіі.
7 чэрвеня 1966 года ў мяжу гарадскога пасёлка Бешанковічы ўключана вёска Стрэлка[9].
- Бешанковічы на старых здымках
Насельніцтва[правіць | правіць зыходнік]
- 1552 — 34 двары
- 1750 — 5,5 тыс. чал.
- 1897 — 4 423 чал.[10]
- 1939 — 4,3 тыс. чал.[10]
- 1969 — 4,7 тыс. чал.[10]
- 2004 — 8,2 тыс. чал.
- 2008 — 7,9 тыс. чал.
- 2009 — 7,9 тыс. чал.
- 2010 — 7,3 тыс. чал.
- 2016 — 6 701 чал.[11]
- 2017 — 6 647 чал.[12]
Эканоміка[правіць | правіць зыходнік]
Прадпрыемствы лёгкай (ільнозавод), харчовай прамысловасці (малочны завод), камбінат будматэрыялаў. Вядомыя як цэнтр традыцыйных ганчарных вырабаў, так званай бешанковіцкай керамікі (фабрыка мастацкіх вырабаў). Гасцініца (вул. Камуністычная, 22). Дом паляўнічага.
Культура і адукацыя[правіць | правіць зыходнік]
Дзейнічаюць Бешанковіцкі гісторыка-краязнаўчы музей і сярэдняя школа.
Славутасці[правіць | правіць зыходнік]
- Палацава-паркавы ансамбль Храптовічаў (XVII — першая палова XVIII стагоддзя) —
Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000141
- Свята-Ільінская царква (1870) —
Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000143
- Касцёл Святых Пятра і Паўла (2011)
- Земляныя ўмацаванні вайны 1812 г.
- Памятны купальны крыж царквы Св. Мікалая
- Яўрэйскія могілкі
- Капліца на могілках
- Брацкая магіла (1941—1944) —
Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000142;
- Драўляны падвесны мост
- Пантонны мост, прыкладна да 2010 года на яго месцы размяшчалася паромная пераправа
- Курган Славы
- Дуб Напалеона
Страчаная спадчына[правіць | правіць зыходнік]
Вядомыя асобы[правіць | правіць зыходнік]
- Віктар Васільевіч Аўчыннікаў (нар. 1952), беларускі ўрач і палітык.
- Іаакім Іванавіч Берасцень (1877—1926), палітык і рэвалюцыянер.
- Аркадзь Андрэевіч Гейнэ (1919—1942), беларускі паэт.
- Міхаіл Мікалаевіч Ткачэнка (1922—1948), лётчык-штурмавік, Герой Савецкага Саюза.
- Саламон Барысавіч Юдовін (1892—1954), беларускі графік.
- Майсей Ісакавіч Юдовін (1898—1966), беларускі паэт.
- Фёдар Іосіфавіч Нікановіч (1854—1911), святар і палітык.
- Эльвіра Ціханаўна Круцько (нар. 1949), беларуская спецыялістка ў галіне хіміі.
Зноскі[правіць | правіць зыходнік]
- ↑ Численность населения на 1 января 2022 г. и среднегодовая численность населения за 2021 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022.
- ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU).
- ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Бешенковичский районный исполнительный комитет. Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2012. Праверана 8 снежня 2022.
- ↑ Жучкевич В. А. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Мн., 1974. Стар. 27-28.
- ↑ Алесь Мікус. Адкуль Бешанковічы // Arche. № 2. 2021. Стар. 50-53.
- ↑ Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Бешанковіцкага раёна / БелСЭ; [Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.; Мастак А. М. Хількевіч]. — Мн.: БелСЭ імя П. Броўкі, 1991. — 423 с.: іл. — С. 18. — ISBN 5-85700-053-X.
- ↑ Витебская губерния: историко-географический и статистический обзор / Сост. по программе и под ред. В. М. Долгорукова. Вып. 1: История. Природа. Население. Просвещение. — Витебск: Губернская типография, 1890. — [2], 387 с., [16] л. ил., цв. карт. — С. 32.
- ↑ Турчинович, И. В. Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен / сочинение О. Турчиновича. — СПб.: издание В. А. Исакова, 1857. — XII, 303 с. — С. 115.
- ↑ Рашэнне выканкома Віцебскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 7 чэрвеня 1966 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1966, № 22 (1142).
- ↑ а б в Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
- ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2016 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2015 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (30 сакавіка 2016). Праверана 3 красавіка 2017.
- ↑ Колькасць насельніцтва на 1 студзеня 2017 г. і сярэднегадавая колькасць насельніцтва за 2016 год па Рэспубліцы Беларусь у разрэзе абласцей, раёнаў, гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу (руск.). Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь (29 сакавіка 2017). Праверана 3 красавіка 2017.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
- Долготович Б. Д. Почётные граждане белорусских городов: биограф. справочник / Б. Д. Долготович. — Мн.: Беларусь, 2008. — С. 71—72. — 368 с. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-01-0784-8. (руск.)
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
![]() |
Бешанковічы на Вікісховішчы |
---|
Геаграфічныя звесткі па тэме Бешанковічы на OpenStreetMap
- Бешанковічы на сайце Radzima.org
- Бешанковічы на сайце Глобус Беларусі (руск.)