Бітва пад Таненбергам (1914)

Бітва пад Таненбергам
Асноўны канфлікт: Усходні фронт Першай сусветнай вайны Усходне-Пруская аперацыя
Руска-Германскі фронт 23—30 жніўня, 1914.
Дата	26 — 30 жніўня 1914 года
Месца	паблізу Таненберга, на паўднёвы-захад ад горада Аленштейн, Усходняя Прусія (цяпер Варміньска-Мазурскае ваяводства, Польшча)
Вынік	Перамога Германскай імперыі
Праціўнікі
Германская імперыя Расійская імперыя
Камандуючыя
Паўль фон Гіндэнбург Эрых Людэндорф А. В. Самсонаў
Сілы бакоў
153 тысяч байцоў, 728 гармат, 296 кулямётаў 191 000 байцоў, 612 гармат, 384 кулямёта
Страты
звыш 10 000 забітых і параненых каля 170 тысяч забітых, параненых і трапіўшых у палон, у тым ліку 9 генералаў
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Бі́тва пад Та́ненбергам (26—30 жніўня 1914 года) — буйная бітва паміж рускімі і германскімі войскамі ў ходзе Усходне-Прускай аперацыі Першай сусветнай вайны.

Генерал Самсонаў

У расійскай і савецкай гістарыяграфіі гэтая бітва вядома як «самсонаўская аперацыя», «самсонаўская катастрофа», «аперацыя Гіндэнбург».

Гістарычныя перадумовы

План Шліфена, пакладзены ў аснову нямецкай стратэгіі, з якой Германія пачынала Першую сусветную вайну, зыходзіў з здагадкі, што «паравы каток» рускай арміі будзе пушчаны ў ход з затрымкай, неабходнай для яе мабілізацыі. Меркавалася, што за гэты час нямецкая армія здолее нанесці Францыі цяжкае паражэнне і авалодаць Парыжам, а потым усімі сіламі абрынецца на Расію. Аднак руская армія нечакана хутка пачала наступ на Усходнім фронце, чым паставіла Германію ў цяжкае становішча.

Рускае наступленне ажыццяўлялася сіламі двух армій. Ад Коўна (Каўнас) ішла 1-я армія пад камандаваннем генерала П. К. Рэненкампфа, а з міжрэчча Нарава і вярхоўі Віслы — 2-я армія, пад камандаваннем генерала А. В. Самсонава. 8-я нямецкая армія пад камандаваннем генерал-палкоўніка Прытвіца 20 жніўня пацярпела паразу ў баі пад Гумбіненам. А ў фланг і тыл ёй выходзіла 2-я армія Самсонава.

У выніку Прытвіц, баючыся акружэння, вырашыў пачаць адступленне і пакінуць усю тэрыторыю Усходняй Прусіі на ўсход ад Віслы.

Прызначэнне камандаваць суседнімі расійскімі арміямі А. В. Самсонава і П. К. Раненкамфа можна лічыць вельмі няўдалымі. Справа ў тым, што ў перыяд руска-японскай вайны гэтыя два генерала ўжо камандавалі на сумежных участках, іх непрымірымыя рознагалоссі на поле бою вылілася ў публічны кулачны бой на Мукдэнскім вакзале пасля Ляаянскай бітвы. Калі вострае суперніцтва генералаў можна аднесці да чуткаў, то адсутнасць узаемадзеянняў суседніх армій на полі бою відавочна (крыніцай чуткаў аб кулачным баі з’яўляюцца мемуары нямецкага генерала Макса Гофмана, былога ў гады Руска-японскай вайны ваенным агентам пры штабе японскай арміі). Адсутнасць узаемадзеянняў суседніх армій паказвае на слабы генеральны штаб.

Ход бітвы

Манеўраванне сіламі 21—25 жніўня

Параза пры Гумбінене стварыла рэальную пагрозу акружэння 8-й германскай арміі, і ўвечары 20 жніўня Прытвіц прыняў рашэнне адступаць за Віслу, аб чым паведаміў у генштаб. Аднак гэтаму рашэнню запрацівілася германская Стаўка і насуперак планам Шліфена, які меркаваў пры неспрыяльным развіцці падзей на Усходнім фронце адступаць у глыб Германіі, але ні ў якім разе не здымаць войскаў з Заходняга фронту, каб гарантавана разграміць Францыю і пазбегнуць вайны на два фронты, прыняла рашэнне Усходнюю Прусію не здаваць і перакінуць у дапамогу 8-й арміі войскі з Заходняга фронту (2 карпусы і конную дывізію).

21 жніўня Мольтке зняў Прытвіца і начальніка штаба генерала Вальдэрзее і прызначыў на іх месца генерал-фельдмаршала Паўля фон Гіндэнбурга і генерала Эрыха фон Людэндорфа. На той момант Людэндорф ваяваў на заходнім фронце, а Гіндэнбург знаходзіўся ў адстаўцы, і жыў у Гановеры. Хуткім цягніком Людэндорф быў адпраўлены на Усходні фронт, па шляху да яго ў цягнік у 4 гадзіны раніцы сеў Гіндэнбург. Па прыбыцці ў штаб 8-й арміі 23 жніўня яны зацвердзілі план адбіцця рускага наступу. Было вырашана перакінуць па ракаднай чыгунцы праз Кёнігсберг галоўныя сілы 8-й арміі супраць 2-й рускай арміі Самсонава і паспрабаваць разграміць яе раней, чым яна злучыцца з часцямі 1-й арміі Рэненкампфа, супраць якой пакідалася дзве з паловай дывізіі.

Рэалізацыя гэтага плана цалкам залежала ад дзеянняў арміі Рэненкампфа, чыё хуткае прасоўванне на захад, па словах Людэндорфа, магло б зрабіць увесь манеўр бессэнсоўным. У гэты час камандаванне Паўночна-Заходнім фронтам, атрымаўшы рапарт аб хуткім адыход нямецкіх войскаў з фронту 1-й арміі, успрыняла гэта як адыход немцаў за Віслу. Палічыўшы аперацыю выкананай, камандаванне фронту змяніла першапачатковыя задачы. Асноўныя сілы 1-й арміі Рэненкампфа былі накіраваны не насустрач 2-й арміі Самсонава, а на адсячэнне Кёнігсберга, дзе па здагадцы камфронта схавалася частка 8-й арміі, і на пераслед «адступаўшых да Віслы» немцаў. Са свайго боку, галоўнакамандуючы 2-й арміі Самсонаў вырашыў перахапіць «адступаўшых да Віслы» немцаў і настойваў перад камандаваннем фронту на перанясенні галоўнага ўдару сваёй арміі з паўночнага напрамку на паўднёва-заходняе. У выніку рускія арміі сталі наступаць па разбежным напрамках, і паміж імі ўтварылася пралом у 125 кіламетраў. Стаўка, у сваю чаргу, таксама палічыла аперацыю ва Усходняй Прусіі ў асноўным скончанай і працавала над планам наступу ўглыб Германіі, на Познань, у сувязі з чым камандуючаму фронтам Жылінскаму было адмоўлена ва ўзмацненні 2-й арміі Гвардзейскім корпусам.

Новае камандаванне 8-й германскай арміі вырашыла скарыстацца ўтварыўшымся разрывам паміж рускімі арміямі, каб нанесці флангавыя ўдары па 2-й арміі Самсонава, акружыць яе і знішчыць.

Паражэнне 2-й рускай арміі ў Усходняй Прусіі

Аўстра-венгерская ваенная карта 1910-х гг. (Млава – Найдэнбург)

26 жніўня падышоўшыя ад Гольдапа 17-ы корпус Макензена і 1-ы рэзервовы корпус Белава з ландверной брыгадай атакавалі правафланговы 6-ы корпус 2-й арміі генерала Благавешчанскага і адкінулі яго ад Бішафсбурга да Ортэльсбургу. Дзве дывізіі корпуса страцілі 7500 чалавек і адступілі ў поўным беспарадку, пры гэтым генерал Благавешчанскі кінуў войска і збег у тыл. Правы фланг 2-й арміі апынуўся адкрытым на працягу дзясяткаў кіламетраў, але Самсонаў не атрымаў інфармацыі пра гэта і 27 жніўня загадаў арміі выконваць раней пастаўленую задачу.

На левым флангу 2-й арміі 27 жніўня 1-ы корпус Франсуа з часткай 20-га корпуса (Шольц) і ландверам нанёс ўдар па 1-му корпусу генерала Артамонова і адкінуў яго на поўдзень ад Сольдау. 23-ці корпус генерала Кандратовіча панёс страты і адступіў на Найдэнбургу (пасля — на поўдзень за горад). У выніку чаго, цэнтральныя 13-ы і 15-ы карпусы, далей за ўсіх прасунуўшыяся на тэрыторыю Усходняй Прусіі, апынуліся адкрытымі для ўдараў у фланг і тыл з боку нямецкіх карпусоў. Самсонаў у сваю чаргу атрымаў ад Артамонова памылковую інфармацыю аб сітуацыі і запланаваў на 28 жніўня ўдар сіламі 13-га корпуса генерала Клюева і 15-га корпуса генерала Мартаса у фланг заходняй германскай групоўкі, што яшчэ больш пагоршыла сітуацыю.

Для кіраўніцтва боем Самсонаў з аператыўнай часткай штаба арміі раніцай 28 жніўня прыбыў у штаб 15-га корпуса. У выніку была страчана сувязь са штабам фронту і флангавым карпусамі, а кіраванне арміяй — дэзарганізавана. Загад штабу фронту аб адводзе карпусоў 2-й арміі на лінію Ортэльсбург—Млава да войскаў не дайшоў. Раніцай 28 жніўня Мартас прапанаваў Самсонаву неадкладна пачаць адвод цэнтральных карпусоў, каб вывезці іх з-пад флангавых удараў, але Самсонаў вагаўся да вечара.

Разбурэнні, прычыненыя ў Ортэльсбурге (Шчытна) рускімі войскамі ў жніўні 1914 года

28 жніўня штаб фронту загадаў 1-й арміі рушыць наперад левафланговыя карпусы і кавалерыю для аказання дапамогі 2-й арміі, але ўжо ўвечары 29 жніўня наступленне было спынена. Жылінскі палічыў, што 2-я армія паводле яго загаду ўжо адышла да мяжы. У выніку да моманту адыходу карпусоў 2-й арміі пяхота Рэненкампфа знаходзілася ад іх на адлегласці каля 60 км, а кавалерыя — 50 км.

29 жніўня адступленне пяці рускіх дывізій 13-га і 15-га карпусоў, якія займалі цэнтр фронту і якія трапілі пад галоўны ўдар нямецкай арміі, праходзіла пад растучым флангавым ціскам 1-га корпуса Франсуа і 1-га рэзервовага корпуса Белава. На флангах 2-й арміі 1-м і 23-м карпусамі германскія атакі былі адбітыя, але ў цэнтры ў цэлым рускае адступленне прыняло бязладны характар, а пяць дывізій 13-га і 15-га карпусоў (каля 30 тысяч чалавек пры 200 гарматах) былі акружаны ў раёне Камусінскага/Канюшынскага (Грунфліскага) лесу. У ноч на 30 жніўня генерал Самсонаў, які знаходзіўся сярод акружаных часцей, застрэліўся. Генерал Мартас быў узяты ў палон, генерал Клюеў спрабаваў вывесці войскі з акружэння трыма калонамі, але дзве калоны былі разбітыя, і Клюеў аддаў загад аб здачы ў палон.

Такім чынам, страты 2-й арміі склалі 6 тысяч забітых, паранена каля 20 тысяч (амаль усе трапілі ў палон), палонных — 30 тысяч (разам з якія трапілі ў палон параненымі — 50 тысяч), захоплена 230 гармат. Забітыя 10 генералаў, 13 узятыя ў палон. Агульныя страты 2-й арміі забітымі, параненымі і палоннымі — 56 тысяч чалавек. Нямецкія страты забітымі і параненымі склалі 30 тысяч чалавек.

2-я армія (1-ы, 6-ы, 23-ці карпусы і рэшткі, якія трапілі ў акружэнне 13-га і 15-га карпусоў) адступіла за раку Нараў.

У гэтай бітве рускія разбілі 6-ю і 70-ю ландверные брыгады ў Грос-Бесау і Мюлена, 1-ю ландверную дывізію Гольца, 3-ю рэзервовую дывізію пад Хохенштэйнам, 41-ю пяхотную дывізію пад Вапліцам (de:Gefecht von Waplitz), 37-ю пяхотную дывізію пад Лана, Орлау, Франкенаў (it:Battaglia di Orlau-Frankenau); нарэшце, яны нанеслі паражэнне 2-й пяхотнай дывізіі пад Уздау (de:Gefecht von Usdau), але асобныя поспехі рускіх не былі ўвязаныя ў агульную перамогу. Ланцуг пераможных баёў асобных рускіх палкоў і дывізій вылілася ў паразу шасці дывізій. Германцы ж цярпелі шэраг тактычных паразаў у рамках асобных баёў, але выйгралі аперацыю на акружэнне цэнтра арміі Самсонава. Акружаныя часці працягвалі весці баі да 31 жніўня, спрабуючы выйсці з акружэння.

Нямецкія страты забітымі, параненымі і прапаўшымі без вестак склалі 30—40 тысяч чалавек. 2-я руская армія страціла каля 150 тысяч чалавек забітымі, параненымі і прапаўшымі без вестак, у асноўным са складу цэнтральных карпусоў. Таксама было страчана не менш 298 гармат.

Асноўнымі прычынамі паразы 2-й арміі стала зусім нездавальняючае камандаванне з боку штаба Паўночна-Заходняга фронту, не здолеўшы правільна ацаніць аператыўную сітуацыю ў перыяд 20—26 жніўня, а таксама памылкі камандуючага арміяй генерала Самсонава, які неапраўдана пашырыў паласу наступлення арміі і не здолеў забяспечыць аператыўнае кіраванне злучэннямі арміі ў ходзе сустрэчнай бітвы. Асобных слоў у апісанні прычынаў паразы заслугоўвае дрэнная праца рускай армейскай разведкі, якая не здолела выявіць засяроджванне асноўных сіл 8-й германскай арміі супраць флангаў Самсонава, і поўнае грэбаванне ў штабе 2-й рускай арміі правіламі франтавой радыёсувязі. За дзень да пераходу ў наступленне, нямецкія сувязісты перахапілі перададзеныя адкрытым тэкстам паведамленні штаба 2-й арміі ў адзін з карпусоў з падрабязнай дыспазіцыяй сіл арміі і ўказаннем бліжэйшых яе задач, што адразу адбілася на пастаноўцы Гіндэнбургам задач надыходзячым войскам. У той жа час сам Гіндэнбург паказваў на выяўлены ў забітага рускага афіцэра «дакумент, з якога можна было зрабіць заключэнне аб намерах варожага камандавання».

Значэнне

Пагроза акружэння і разгрому 8-й арміі была ліквідаваная. Аднак жаданне германскага кіраўніцтва ў што бы то ні стала ўтрымаць Усходнюю Прусію нават за кошт перакідання войскаў з Заходняга фронту абярнулася правалам аперацыі супраць Францыі, і тым самым стратэгічнай паразай Германіі. Германія была вымушана весці зацяжную вайну на два фронту.

Мемарыял у Таненбергу

Імкненне нямецкіх палітыкаў сімвалічна прывязаць бітву пры Таненбергу да Грюнвальдскай бітвы, што адбылося ў гэтых месцах 500 гадамі раней, прывяло да стварэння маштабнага Таненбергскага мемарыяла з магілай прэзідэнта Гіндэнбурга (гл. таксама de:Samsonow-Stein).

Падчас Другой сусветнай вайны, пры набліжэнні савецкіх войскаў, па загадзе генерала Райнхарта немцы самі ўзарвалі мемарыял, каб не дапусціць яго апаганьвання, а парэшткі Гіндэнбурга і яго жонкі, адчыніўшы іх саркафагі, вывезлі ў надзейнае месца

У літаратуры

• А. С. Солженицын. Красное Колесо: Повествование в отмеренных сроках в 4 узлах. Узел I — «Август Четырнадцатого». Книга 2 (Главы 49—82).
• Романов П. Русь. Часть IV.
• Новиков А. Ратные подвиги простаков.
• Пикуль В. Честь имею.

Літаратура

• Бучинский Ю. Ф. Танненбергская катастрофа. Дневник участника боев в Восточной Пруссии в Августе 1914 г., командира 2-го батальона 5 пех. Калужского Императора Вильгельма I-го полка. — 1-е изд. — София, 1939. — С. 52.
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• Такман Б. Жнівеньскія пушкі = The Guns of August. — New York: Macmillan Publishers, 1962. — 511 с.
• Катастрофы Первой мировой войны / Под ред. В. Гончарова. — М.: АСТ, 2005. — 768 с. — ISBN 5-1702-9453-0.
• Пахалюк К. Восточная Пруссия, 1914—1915. Неизвестное об известном. Калининград, 2008.
• Пахалюк К. Боевые действия в Восточной Пруссии в Первую мировую войну. 2-е изд. Калининград, 2008
• Заянчкоўскі А. М. Першая сусветная вайна = Первая мировая война. — СПб.: Палігон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0.

Спасылкі

• Bloodiest Battles of the 20th Century (англ.)
• Бітва пры Танненберге (англ.)