Валынская разня

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Валынская трагедыя (укр.: Волинська трагедія, польск.: Tragedia Wołynia/wołyńska) — масавае знішчэнне Украінскай паўстанцкай арміяй-АУН(б) этнічнага польскага цывільнага насельніцтва і, у меншых маштабах, цывільных асоб іншых нацыянальнасцей, улучаючы ўкраінцаў[1], на тэрыторыі Валыні[2], якая да верасня 1939 года знаходзілася пад кіраваннем Польшчы. Пачалося ў сакавіку 1943 года і дасягнула піку ў ліпені 1943 года. Деянні польскага боку ў адказ пачаліся з канца лета 1943 года, яны прывялі да значных ахвяр сярод украінскага цывільнага насельніцтва.

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Луцкае ваяводства. Звезеныя на ідэнтыфікацыю і пахаванні трупы палякаў - ахвяр разаніны, 26 сакавіка 1943 г.

Гісторыкі паказваюць, што вытокі канфлікту ляжалі ў агульным мінулым польскага і ўкраінскага народаў, ва ўзаемнай прадузятасці і крыўдах. У асноўныя прычыны канфлікту ўлучаюць[3]:

  • Гістарычныя падзеі XVI—XVIII стагоддзяў, напоўненыя вельмі жорсткімі сялянскімі бунтамі і казацкімі паўстаннямі, якія тушыліся струменямі крыві і пакінулі пасля сябе двухбаковыя крыўды і пачуццё сацыяльнай несправядлівасці.
  • Досвед і высновы з прайгранай украінцамі вайны з Польшчай 1918—1919 гадоў, якія паказвалі на Польшчу як на адну з асноўных перашкод пры стварэнні незалежнай Украіны.
  • Неўрэгуляваныя агульнапалітычныя ўмовы пасля Першай сусветнай вайны, якія пазбавілі ўкраінцаў магчымасці мець уласную дзяржаўнасць.
  • Нацыянальная палітыка міжваеннай Польшчы на яе ўсходніх тэрыторыях, заснаваная на нацыяналізме і адхіленні іншых нацыянальнасцяў ад удзелу ў дзяржаўным і грамадскім жыцці (пытанне аўтаноміі і самакіравання, праблема зямельнай рэформы, палітыка ў сферы адукацыі, парушэння грамадзянскіх праў і свабод, рэпрэсіі супраць украінцаў), якая не ліквідавала ранейшыя сацыяльныя канфлікты, але, наадварот, іх абвастрыла.
  • Тэрарыстычная і сабатажная дзейнасць УВА, а потым і АУН, на тэрыторыі Польшчы ў міжваенны перыяд.
  • Антыпольская дзейнасць АУН у час Другой сусветнай вайны, абумоўленая галоўным чынам прынятай ідэалогіяй інтэгральнага нацыяналізму Д. Данцова і фармавала свядомасць украінскага грамадства ў духу варожасці да палякаў як такім, якія былі перашкодай для стварэння незалежнай Украіны.
  • Падбухторвальная роля абодвух таталітарных рэжымаў (савецкага і нямецкага) ва ўзмацненні ўкраінска-польскага канфлікту.
  • Дэмаралізавальны ўплыў вайны, якая прынесла велізарнае маральнае спусташэнне і адыход ад нормаў сацыяльных паводзін, абумовіўшы крывавы і злачынны характар канфлікту.
  • Бескампрамісныя пазіцыі як польскага ўрада, так і кіраўніцтва АУН у тэрытарыяльным пытанні.

Развіццё і ход канфлікту[правіць | правіць зыходнік]

Найболей крывавы эпізод украінска-польскага канфлікту ў сярэдзіне 20 стагоддзя, які многімі гісторыкамі (перадусім — польскімі) вылучаецца з агульнай карціны ўкраінска-польскага ўзброенага канфлікту. Даволі часта польскія гісторыкі трактуюць дадзеныя падзеі выключна як антыпольскую акцыю УПА, а ўкраінскія акцэнтуюць увага на матывах, што прывялі да правядзення УПА гэтай акцыі, а таксама надаюць значную ўвагу зваротным дзеянням Арміі Краёвай супраць грамадзянскага ўкраінскага насельніцтва, у тым ліку на тэрыторыі Польшчы[2].

Хоць выпадкі знішчэння ўкраінцаў і палякаў зафіксаваны з 1942 года[4]:55[5], маштабны характар гэтыя дзеянні набылі ўвесну 1943 года, калі Валынскі краявы провад АУН(б) прыняў рашэнне пра выгнанне з Валыні мясцовых палякаў. Дзеянні ўкраінскіх узброеных атрадаў спачатку былі накіраваны супраць палякаў — службоўцаў нямецкай адміністрацыі, якія ахоўвалі лясы і дзяржаўныя маёнткі (легеншафты). Потым яны пашырыліся таксама на пражываючых у сельскай мясцовасці палякаў — спачатку на прыбылых у міжваенны перыяд, а потым і тых, якія жылі там стала[2]. Свайго піка падзеі дасягнулі 11 ліпеня 1943 гады, калі адначасна было атакавана больш 150 польскіх населеных пунктаў. У плынь 1943 года на тэрыторыі Валыні было створана да 100 польскіх баз самаабароны, вялікая частка з якіх была знішчана атрадамі УПА. Ацалелі толькі буйныя, якія мелі добрую матэрыяльную падтрымку з боку Арміі Краёвай і карысталіся дапамогай савецкіх партызан[4]:87-89. З канца лета (асабліва актыўнае — з восені) яны сталі праводзіць «прэвентыўныя» напады на базы УПА з мэтай адпомсціць за дзеянні атрадаў УПА. Апроч таго, праводзіліся рэйды на суседнія ўкраінскія сёлы для папаўнення харчовых запасаў, пры гэтым нярэдка здараліся забойствы мясцовых жыхароў, а некалькі ўкраінскіх сёл было спалена часткова ці цалкам[4]:88-90,95.

У знішчэнні палякаў брала ўдзел частка грамадзянскага насельніцтва ўкраінскіх сёл, а ў знішчэнні ўкраінцаў — укамплектаваныя палякамі атрады дапаможнай паліцыі і жандармерыі, што падпарадкоўваліся немцам[6]:140-142.

Падчас баявых дзеянняў атрадаў Арміі Краёвай супраць атрадаў УПА таксама папакутавала значная частка ўкраінскага насельніцтва[6]:154-158. Асобныя атрады Арміі Краёвай, насуперак загадам свайго камандавання пра недапушчальнасць удзелу ў «пацыфікацыйных» акцыях супраць украінскіх сёл, пераходзілі да «сляпых» акцый адплаты[6]:161,165-167.

Падчас праведзенага ў Польшчы даследавання «Карта» было ўсталявана, што ў выніку дзеянняў УПА-АУН(б) і СБ АУН(б), у якіх бралі ўдзел частка мясцовага ўкраінскага насельніцтва і часам атрады ўкраінскіх нацыяналістаў іншых плыняў, лік загінулых на Валыні палякаў склаў не менш 36 543 — 36 750 чалавек, у якіх былі ўсталяваны імёны і месцы згубы. Апроч таго, тым жа даследаваннем было налічана ад 13 500 да больш за 23 000 палякаў, акалічнасці згубы якіх не высветлены[7][8][9]:48,279.

У цэлым гісторыкі салідарныя ў тым, што ахвярамі разаніны толькі на Валыні стала не менш 30-40 тысяч палякаў, імавернасныя ацэнкі некаторых спецыялістаў павялічваюць гэтыя лічбы да 50-60 тысяч, а з улікам іншых тэрыторый лік ахвяр сярод польскага насельніцтва дасягнуў 75-100 тысяч[10][11][12], у часе дыскусіі пра колькасць ахвяр з польскага боку даваліся ацэнкі ад 30 да 80 тысяч[13][14][15][16][17].

Ва Украіне падобныя падлікі не праводзіліся, лік загінулых з украінскага боку ацэньваецца ў некалькі тысяч чалавек, пры гэтым адны гісторыкі пішуць пра колькасць загінулых украінцаў толькі на Валыні ад 2 да 3 тысяч[11][12], іншыя пра тое, што ў 1943—1944 гадах непасрэдна ад дзеянняў падпарадкаваных Арміі Краёвай польскіх узброеных фарміраванняў загінулі не менш 2000 грамадзянскіх украінцаў[9]:279.

Наступныя ацэнкі[правіць | правіць зыходнік]

Гданьск. Помнік палякам, знішчаным АУН — УПА на Валыні і ва ўсходняй Польшчы ў 1943—1945 гадах.

Пасля сканчэння Другой сусветнай вайны ў СССР гэтыя падзеі не мелі шырокай агалоскі, толькі ў Польскай Народнай Рэспубліцы выйшла некалькі прац, прысвечаных дадзенай тэматыцы. Ізноў да падзей 1943—1945 гадоў гісторыкі і палітыкі звярнуліся пасля распаду СССР. У 1992 годзе Украіну наведала польская дэлегацыя, якой было дазволена правесці даследаванні на месцах падзей. Вынікамі яе працы стала выяўленне больш 600[18] месцаў масавых пахаванняў, праведзеныя эксгумацыі шэрага з іх пацвердзілі факты, выкладзеныя ў архіўных дакументах. Ва Украіне фундаментальныя даследаванні дадзенай тэмы пачаліся ў 1997 годзе ў рамках Урадавай камісіі па праблеме АУН-УПА[19]. У канцы 1990-х гадоў была створана супольная камісія польскіх і ўкраінскіх гісторыкаў для працы па асвятленні гэтых падзей. Яе праца паказала наяўнасць выяўных адрозненняў у трактоўцы падзей польскімі гісторыкамі і шэрагам украінскіх гісторыкаў — выхадцаў месцаў падзей.

Да 60-годдзя падзей у 2003 годзе прэзідэнтамі Украіны і Польшчы была прынята «Супольная заява „Пра замірэнне ў 60-я ўгодкі трагічных падзей на Валыні“», у якім абодва прэзідэнты выяўлялі глыбокае шкадаванне з нагоды былых трагічных момантаў супольнага мінулага ўкраінскага і польскага народаў. Прэзідэнты адзначылі, што шматвяковая гісторыя адносін польскага і ўкраінскага народаў мае шмат як светлых, так і трагічных бакоў. Прэзідэнты аддалі даніну памяці ахвярам братазабойчых канфліктаў, выказалі спачуванне родным і блізкім загінулых, прызналі патрэбным супольны пошук гістарычнай праўды і ажыццяўленне публічнага маральнага асуджэння арганізатараў і выканаўцаў злачынстваў супраць польскага і ўкраінскага народаў, прызналі, што трагічны лёс спасціг абодва народы, аднак асабліва папакутавала польскае насельніцтва на Валыні, выказалі надзею на тое, што падобнае ў будучыні не паўторыцца[20].

Нягледзячы на палярныя погляды, да 60-годдзя падзей у 2003 годзе была прынята агульная заява, што адзначыла факт масавага знішчэння палякаў і тое, што ва ўкраінска-польскім супрацьстаянні яны былі бокам, які пераважна бараніўся[21].

Нягледзячы на гэту выснову, дэпутатам Вярхоўнай Рады Украіны з вялікімі намаганнямі[22] атрымалася прыняць супольную польска-ўкраінскую парламенцкую заяву па гэтай падзеі, тэкст якой складаўся з агульных фраз, а адказнасць за знішчэнне палякаў ускладаецца на неназваныя «ўзброеныя фармаванні ўкраінцаў»[23].

15 ліпеня 2009 года Сойм Польшчы ў сваёй пастанове (прынятай ухвальнымі ўсклікамі без працэдуры галасавання) канстатаваў, што АУН і УПА здзейснілі «антыпольскую акцыю — масавыя забойствы, што мелі характар этнічнага чышчання і якія валодалі прыкметамі генацыду», апроч таго, у рэзалюцыі Сойм «паважае памяць ваяроў Арміі Краёвай, Самаабароны Усходніх Зямель і Сялянскіх батальёнаў, якія ўсталі на драматычнае змаганне па абароне польскага грамадзянскага насельніцтва, а таксама з болем успамінае пра ахвяр сярод украінскага грамадзянскага насельніцтва»[24][25].

15 ліпеня 2013 года Сойм Польшчы прыняў адмысловую рэзалюцыю, прысвечаную 70-годдзю «Валынскага Злачынства» (такая назва выкарыстана ў рэзалюцыі), дзе адзначаецца што злачынствы, дасканалыя АУН і УПА, мелі «арганізаваны і масавы маштаб», што надало ім «характар этнічнага чышчання з прыкметамі генацыду». Таксама ў рэзалюцыі Сойма завецца лічба загінулых палякаў у 1942—1945 гг. на тэрыторыі Валыні і Усходняй Галічыне — каля 100 тысяч чалавек. Таксама ў рэзалюцыі Сойм заявіў пра тое, што ён «паважае памяць грамадзян II Рэчы паспалітай Польскай, па-зверску забітых украінскімі нацыяналістамі. Сойм Польскай Рэспублікі выяўляе найвышэйшае прызнанне салдатам Войска Краёвай, Самаабароны Усходніх Зямель і Сялянскіх Батальёнаў, якія ўступілі ў гераічнае змаганне ў абарону палякаў». У параўнанні з рэзалюцыяй ад 15 ліпеня 2009 года ў рэзалюцыі 2013 года інакш сфармуляваны тэза пра ахвяр сярод украінцаў: «Сойм Польскай Рэспублікі выяўляе сваю падзяку ўкраінцам, якія рызыкуючы, а часам і аддаючы сваё жыццё, баранілі польскіх сабратоў ад жахлівай смерці ад рук Арганізацыі Украінскіх Нацыяналістаў і атрадаў Украінскага Паўстанцкага Войска». Рэзалюцыя была прынята 263 галасамі пры 33 супраць і 146, якія ўстрымаліся. На вынікі галасавання паўплывала тое, што шэраг апазіцыйных партый настойваў на значна больш цвёрдым варыянце рэзалюцыі, у якім падзеі кваліфікаваліся як «генацыд», а таксама 11 ліпеня (дзень у 1943 годзе, у які ўкраінскімі сіламі былі атакаваны 99 населеных пунктаў на Валыні, населеных палякамі) прапанавалася абвясціць «Днём памяці ахвяр Валынскага Злачынства», аднак у выніковым варыянце рэзалюцыі ўсе гэтыя прапановы былі адпрэчаны. Выніковы варыянт рэзалюцыі на пасяджэнні Сойма бараніў міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі[26].

22 ліпеня 2016 года парламент Польшчы прызнаў падзеі Валынскай разні генацыдам.[27]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Ґжеґож Мотика, Антипольська акція ОУН-УПА, Український Альманах 2003. — Варшава, 2003
  2. ↑ а б в І.І. Ільюшин. ВОЛИНСЬКА ТРАГЕДІЯ 1943 // Енциклопедія історії України: Т. 1: А-В / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України.- К.: В-во «Наукова думка», 2003. — 688 с.: іл. 966-00-0734-5
  3. ↑ СПІЛЬНИЙ ВИСНОВОК УКРАЇНСЬКИХ ТА ПОЛЬСЬКИХ ІСТОРИКІВ ЗА ПІДСУМКАМИ ІХ-Х МІЖНАРОДНИХ НАУКОВИХ СЕМІНАРІВ (Варшава, 5-11 листопада 2001 р.) //Воєнна історія, № 3-4 за 2003 год
  4. ↑ а б в Ільюшин І. ОУН-УПА і українське питання в роки Другої світової війни: в світлі польських документів. — К.: Інститут історії України НАН України, 2000
  5. ↑ Мищак Іван. Сучасна українська та польська історіографії про волинську трагедію 1943 року // Історіографічні дослідження в Україні. Вип. 18. — К.: Ін-т історії України НАН України, 2008. — 488 с.
  6. ↑ а б в Ільюшин І. І. Протистояння УПА і АК (Армії Крайової) в роки Другої Світової війни на тлі діяльності польського підпілля в Західній Україні / Відп. ред. С. В. Кульчицький. НАН України. Інститут історії України. — К.: Інститут історії України, 2001. — 289 с.
  7. ↑ Siemaszko W., Siemaszko E. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939—1945. T.1—2. — Warszawa, 2000 S.1038
  8. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Інститут історії НАН України.2004р, стр.273
  9. ↑ а б Ільюшин І. Українська Повстанська Армія і Армія Крайова: Протистояння в Західній Україні (1939—1945 рр.) — Київ: Києво-Могилянська академія, 2009. — 399 с.
  10. ↑ Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942—1960, str. 410
  11. ↑ а б Ґжеґож Мотика Волинь 1943 року Архівавана 7 сакавіка 2016.
  12. ↑ а б Grzegorz Motyka. Zapomnijcie o Giedroyciu: Polacy, Ukraińcy, IPN. Gazeta Wyborcza, 24 maja 2008
  13. ↑ Ryszard Torzecki, Polacy i Ukraińcy… , s. 267
  14. ↑ Aleksander Korman, Rozmiary i metody eksterminacji kresowej ludności polskiej przez terrorystów OUN-UPA w latach 1939—1947, «Na Rubieży» 1995, nr 3 (13), s. 3
  15. ↑ Tadeusz A. Olszański, Historia Ukrainy XX w., Warszawa 1993, s. 191
  16. ↑ Józef Turowski, Pożoga. Walki 27 Wołyńskiej Dywizji AK, Warszawa 1990, s. 48
  17. ↑ W. Romanowski, ZWZ-AK na Wołyniu 1939—1944, Lublin 1993, s. 104
  18. ↑ Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія, Інститут історії НАН України.2004р
  19. ↑ Українсько-польське протистояння // Організація українських націоналістів і Українська повстанська армія: Фаховий висновок робочої групи істориків при Урядовій комісії з вивчення діяльності ОУН і УПА / НАН України; Інститут історії України. — К.: Наук. думка, 2005. — 53 с.
  20. ↑ Заявление президентов
  21. ↑ Україна-Польща: важкі питання. Т. 9. Матеріали IX і Х міжнародних наукових семінарів «Українсько-польські відносини під час Другої світової війни». Варшава, 6-10 листопада 2001 р. / Наук. ред. М. М. Кучерепа. — Луцьк: ВМА «Терен», 2004.
  22. ↑ Стенограмма пленарного заседания
  23. ↑ Українська правда: Кучма умовив більшість підтримати заяву по Волинській трагедії Архівавана 5 студзеня 2019.
  24. ↑ «Постановление Сейма Республики Польша от 15 июля 2009 года в отношении трагической судьбы поляков на Восточных Землях»(польск.)
  25. ↑ Корреспондент.net: Свобода требует от Польши «прекратить антиукраинскую истерию»
  26. ↑ Kronika sejmowa. NR 42 (767) VII kadencja 15 lipca 2012 r.
  27. ↑ Сейм Польшчы прызнаў Валынскую разню генацыдам і выказаў падзяку жаўнерам Арміі Краёвай, Самаахове Літвы і Беларусі

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Фільмы[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Валынская_разня&oldid=4573810"