Віленская навучальная акруга
Ві́ленская навуча́льная акру́га (руск.: Виленский учебный округ) — тэрытарыяльная адзінка кіравання навучальнымі ўстановамі ведамства Міністэрства народнай асветы, якая ахоплівала некалькі губерняў на захадзе Расійскай імперыі (на тэрыторыі сучасных Беларусі, Літвы, Украіны, а таксама Латвіі) у 1803—1832 і 1850—1917 гадах. Адміністрацыйны цэнтр — Вільня[1].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
1803—1832 гады[правіць | правіць зыходнік]
Віленская навучальная акруга створана ў ліку першых шасці навучальных акруг указам імператара Аляксандра I ад 24 студзеня 1803 года[2][3]. Пры стварэнні акруга аб’яднала навучальныя ўстановы васьмі губерняў: Віленскай, Віцебскай, Валынскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай, Кіеўскай і Падольскай. Навучальным і адміністрацыйным цэнтрам акругі была вызначана Галоўная віленская школа, ператвораная ўказам ад 4 красавіка 1803 года ў Імператарскі Віленскі ўніверсітэт. Першым папячыцелем акругі стаў князь А. А. Чартарыйскі (1803—1823), які сумяшчаў гэту пасаду з пасадамі таварыша міністра, а потым і міністра замежных спраў Расіі і іншымі дзяржаўнымі справамі.
Адукацыя на тэрыторыі Віленскай акругі напярэдадні яе стварэння была прадстаўлена вучылішчамі, якія знаходзіліся ў распараджэнні каталіцкага і ўніяцкага духавенства (у іх лік уваходзілі ў тым ліку былыя школы Эдукацыйнай камісіі, якія былі перададзеныя пад кіраванне духавенства пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе, але заставаліся свецкімі навучальнымі ўстановамі), а таксама галоўныя і малыя народныя вучылішчы, адкрытыя на землях Усходняй Беларусі паводле ўказу 1786 года. У 1803 годзе, на тэрыторыі акругі ў галоўных і малых народных вучылішчах навучалася 767 вучняў, у школах, якія кіраваліся каталіцкім і ўніяцкім духавенствам — 5820[4].
Паводле статута 1804 былі арганізаваны чатырохкласныя павятовыя вучылішчы, аднакласныя і двухкласныя прыхадскія вучылішчы[5]. А. Чартарыйскі перавёў на польскую мову выкладанне ў некаторых навучальных установах акругі, якія былі першапачаткова рускамоўнымі. Усялякую падтрымку яму аказваў рэктар Віленскага ўніверсітэта І. Страйноўскі. У перыяд апякунства Чартарыйскага ў акрузе актыўна развівалася нацыянальная адукацыя, падтрымлівалася навучанне польскай мове. Адваротным бокам стала развіццё ў навучальных установах, у першую чаргу ва ўніверсітэце патрыятычных арганізацый, часта антырасійскіх. Справа адной з такіх арганізацый — таварыства філаматаў прывяла да адстаўкі Чартарыйскага з пасады папячыцеля і скончылася маштабным судовым працэсам. Пасаду папячыцеля заняў М. М. Навасільцаў (1823—1831), які праводзіў расследаванне па справе.
У 1826 годзе акруга была рэарганізавана. Навучальныя ўстановы Віцебскай і Магілёўскай губерняў былі перададзены Санкт-Пецярбургскай навучальнай акрузе (у 1829 годзе яны былі пераведзены ў ізноў утвораную Беларускую навучальную акругу). Праведзеная ў 1828 годзе рэформа змяніла сістэму пачатковай і сярэдняй адукацыі. З гэтага часу пачатковыя навучальныя ўстановы былі прадстаўленымі прыхадскімі і павятовымі вучылішчамі, а сярэднія — гімназіямі.
Паўстанне 1830—1831 гадоў прывяло да сур’ёзнага павароту ў адукацыйнай палітыцы Расійскай імперыі. У паўстанні бралі ўдзел многія студэнты і нават выкладчыкі Віленскага ўніверсітэта. У гэтых умовах навучальная акруга была падвергнута далейшай рэарганізацыі. Указам ад 12 студзеня 1831 года навучальныя ўстановы Мінскай губерні былі перададзены Беларускай, а Валынскай і Падольскай губерняў — Харкаўскай навучальнай акрузе. 1 мая 1832 года Віленскі ўніверсітэт быў зачынены і разам з ім расфарміравана Віленская навучальная акруга. Навучальныя ўстановы, якія заставаліся ў яго распараджэнні, былі ўключаны ў Беларускую навучальную акругу, цэнтр якога некаторы час працягваў знаходзіцца ў Віцебску, а ў 1836 годзе быў перанесены ў Вільню.
1850—1917 гады[правіць | правіць зыходнік]
У 1850 годзе Беларуская навучальная акруга была скасавана, а на яго месцы адноўлена Віленская. У адноўленую Віленскую акругу былі ўключаны навучальныя ўстановы Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай (вылучанай з заходняй часткі Віленскай губерні ў 1846 годзе) губерняў. Навучальныя ўстановы Віцебскай і Магілёўскай губерняў ізноў былі далучаны да Санкт-Пецярбургскай навучальнай акругі.
Яшчэ ў 1835 годзе ўніверсітэты былі вызвалены ад кіраўніцтва навучальнымі ўстановамі, гэта функцыя была перададзена апякунскім саветам на чале з папячыцелямі навучальных акруг, падпарадкаваным непасрэдна Міністэрству народнай асветы. Але пры аднаўленні Віленскай акругі, улічваючы складанае становішча з нацыянальным рухам, вырашылі пайсці далей і ліквідаваць пасаду папячыцеля акругі, з перадачай абавязкаў па кіраванні навучальнымі ўстановамі віленскаму генерал-губернатару, якім у 1850 годзе быў І. Г. Бібікаў. Аднак, праз некалькі гадоў такі вопыт быў прызнаны няўдалым і Віленскую акругу зноў узначаліў папячыцель, якім стаў Я. П. Урангель (1855—1861). Далей у XIX стагоддзі папячыцелямі былі А. П. Шырынскі-Шыхматаў (1861—1864), І. П. Карнілаў (1864—1868), П. М. Бацюшкаў (1868—1869), М. А. Сергіеўскі (1869—1899), які займаў гэту пасаду рэкордныя 30 гадоў, і былы папячыцель Казанскай навучальнай акругі В. А. Папоў (1899—1908).
У 1855 годзе ў Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях налічвалася 19 пяцікласных і 8 трохкласных павятовых вучылішчаў, 89 прыхадскіх вучылішчаў МНА і 89 — Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, 7 вучылішчаў пры цэрквах замежных спавяданняў, 3 жаночыя школы. Існавалі таксама школы, падведамныя Найсвяцейшаму Сіноду.
За ўдзел у паўстанні 1863—1864 гадоў у 1864 годзе папячыцель акругі ў 1864—1868 гадах І. П. Карнілаў звольніў практычна ўсіх настаўнікаў-палякаў і каталікоў, выплаціўшы ім дараванне за год наперад. Быў зачынены і Віленскі дваранскі інстытут, які вёў выкладанне на польскай мове. Папячыцелем акругі І. П. Карнілавым пры падтрымцы генерал-губернатара М. М. Мураўёва на патрэбы народнай адукацыі былі вылучаны 25 000 руб. з агульнай сумы 10 %- збору з памешчыкаў, якія ўдзельнічалі ў паўстанні. Цыркулярам ад 1 студзеня 1864 года Мураўёў прадпісаў кіраўніцтву паветаў, паліцыі і міравым пасрэднікам назіраць за выпадкамі «недазволенага навучання». Без дазволу адміністрацыі не дапушчаліся да выкладання ксяндзы і навучанне на польскай мове. Каталікам Закон Божы выкладаўся асобна і на «мясцовай гаворцы»[6].
Акрамя палякаў, беларусаў і літоўцаў, навучэнцамі з’яўляліся і яўрэі. Да 1882 годзе ў сярэдніх навучальных установах акругі займалася 1703 яўрэі, што ў сярэднім складала 25 % ад агульнай колькасці навучэнцаў. У Ковенскай гімназіі колькасць яўрэяў дасягала 44 %.
Афіцыйным выданнем Віленскай навучальнай акругі з’яўляўся «Цыркуляр па кіраванні Віленскай навучальнай акругай», які выходзіў штомесяц у Вільня з 1862 па 1915 год.
12 студзеня 1918 года Пастановай народнага камісара па асвеце А. В. Луначарскім Віленская навучальная акруга была ліквідавана[7].
Тэрыторыя[правіць | правіць зыходнік]
1803—1832 гады[правіць | правіць зыходнік]
| Губерня (вобласць) | Раней уваходзіла | Год уваходжання | Год выхаду | Пазней уваходзіла |
|---|---|---|---|---|
| Кіеўская губерня | — | 1803 | 1818 | Харкаўская навучальная акруга |
| Віцебская губерня | — | 1803 | 1826 | Санкт-Пецярбургская навучальная акруга |
| Магілёўская губерня | — | 1803 | 1826 | Санкт-Пецярбургская навучальная акруга |
| Валынская губерня | — | 1803 | 1831 | Харкаўская навучальная акруга |
| Падольская губерня | — | 1803 | 1831 | Харкаўская навучальная акруга |
| Мінская губерня | — | 1803 | 1831 | Беларуская навучальная акруга |
| Віленская губерня | — | 1803 | 1832 | Беларуская навучальная акруга |
| Гродзенская губерня | — | 1803 | 1832 | Беларуская навучальная акруга |
| Беластоцкая вобласць | увайшла ў склад Расіі | 1807 | 1832 | Беларуская навучальная акруга |
1850—1917 гады[правіць | правіць зыходнік]
| Губерня | Раней уваходзіла | Год уваходжання | Год выхаду | Пазней уваходзіла |
|---|---|---|---|---|
| Віленская губерня | Беларуская навучальная акруга | 1850 | 1917 | — |
| Гродзенская губерня | Беларуская навучальная акруга | 1850 | 1917 | — |
| Ковенская губерня | Беларуская навучальная акруга | 1850 | 1917 | — |
| Мінская губерня | Беларуская навучальная акруга | 1850 | 1917 | — |
| Віцебская губерня | Санкт-Пецярбургская навучальная акруга | 1864 | 1917 | — |
| Магілёўская губерня | Санкт-Пецярбургская навучальная акруга | 1864 | 1917 | — |
Склад навучальнай акругі[правіць | правіць зыходнік]
У 1803 годзе на тэрыторыі Беларусі 25 сярэдніх і няпоўных сярэдніх і каля 130 пачатковых школ. У пачатку 1820-х гадоў многіх выкладчыкаў-каталікоў вымусілі сысці.
Навучальная акруга ў пачатку XX стагоддзя[правіць | правіць зыходнік]
Станам на 1915 год Віленская навучальная акруга налічвала 11,967 устаноў усіх тыпаў, у якіх навучалася ўвогуле 685,526 якія вучацца, у тым ліку пачатковых школ 9,636 з колькасцю навучэнцаў 575,272. У размеркаванні па адміністрацыйна-тэрытарыяльных складніках акруга:
- Віленская губерня: навучальных устаноў — 1,086, навучэнцаў — 63,039.
- Віцебская губерня: навучальных устаноў — 1,710, навучэнцаў — 91,669.
- Гродзенская губерня: навучальных устаноў — 2,434, навучэнцаў — 130,781.
- Ковенская губерня: навучальных устаноў — 833, навучэнцаў — 56,269.
- Мінская губерня: навучальных устаноў — 2,919, навучэнцаў — 180,933.
- Магілёўская губерня: навучальных устаноў — 2,985, навучэнцаў — 162,835.
Размеркаванне навучэнцаў па тыпах навучальных устаноў (у лічніку — колькасць навучэнцаў, у назоўніку дробу — колькасць навучальных устаноў).
| Тып установы | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Сярэднія навучальныя ўстановы | |||||||
| Гімназіі, прагімназіі, інстытуты і ліцэі | 2,975 5 |
2,510 5 |
6,299 21 |
3,410 13 |
8,837 29 |
7,144 24 |
|
| Рэальныя вучылішчы | 531 1 |
464 1 |
1,179 5 |
440 1 |
892 3 |
796 3 |
|
| Духоўныя | 689 5 |
885 5 |
157 1 |
246 2 |
1,074 6 |
923 6 |
|
| Педагагічныя | 319 3 |
147 1 |
918 12 |
198 3 |
664 9 |
1,235 15 |
|
| Медыцынскія | 76 1 |
||||||
| Ваенныя | 540 1 |
401 1 |
|||||
| Лясныя і сельскагаспадарчыя | 40 1 |
93 1 |
629 6 |
||||
| Тэхнічныя і рамесныя | 388 4 |
326 5 |
73 4 |
78 1 |
376 5 |
582 5 |
|
| Камерцыйныя, гандлёвыя і прамысловыя | 803 2 |
725 4 |
927 3 |
475 2 |
947 3 |
611 3 |
|
| Мастацкія | 91 2 |
31 1 |
|||||
| Межавыя, таксатарскія і тапаграфічныя | 182 1 |
||||||
| Прафесійныя | ? 1 |
? 5 |
160 1 |
||||
| Прыватныя навучальныя ўстановы і пры цэрквах замежных спавяданняў | 5,130 44 |
3,919 23 |
5,372 37 |
3,753 53 |
8,935 54 |
||
| Іншыя навучальныя ўстановы | |||||||
| Вучылішчы сляпых і глуханямых | 14 1 |
||||||
| Рэлігійныя нехрысціянскія | 4,726 379 |
1,560 94 |
8,957 464 |
656 6 |
9,757 476 |
5,989 458 |
|
| Пачатковыя навучальныя ўстановы | |||||||
| Ніжэйшыя | 46,847 639 |
80,718 1,570 |
106,792 1,880 |
46,973 751 |
149,358 2,333 |
144,584 2,463 |
|
Заўвага. Лічбамі ў слупках табліцы пазначаны адміністрацыйна-тэрытарыяльныя складнікі навучальнай акругі:
- 1 — Віленская губерня
- 2 — Віцебская губерня
- 3 — Гродзенская губерня
- 4 — Ковенская губерня
- 5 — Мінская губерня
- 6 — Магілёўская губерня
- 7 — Холмская губерня (даныя ўключаны ў статыстыку губерняў, з частак якіх яна незадоўга да гэтага ўтворана)
Папячыцелі Віленскай навучальнай акругі[правіць | правіць зыходнік]
1803—1832 гады[правіць | правіць зыходнік]
- Адам Ежы Чартарыйскі (1770—1861), папячыцель з 24 студзеня 1803 года па 1823 год.
- Мікалай Мікалаевіч Навасільцаў (1761—1838), папячыцель у 1824—1831 гадах.
1850—1917 гады[правіць | правіць зыходнік]
- Ілья Гаўрылавіч Бібікаў — віленскі генерал-губернатар, у 1850—1855 гадах абавязкі па кіраванні навучальнымі ўстановамі акругі былі ўскладзены на генерал-губернатара, пасада папячыцеля ў Віленскай навучальнай акрузе адсутнічала.
- Ягор Пятровіч Урангель — са снежня 1855 года па 30 жніўня 1861 года.
- Аляксандр Прахоравіч Шырынскі-Шыхматаў — з 30 жніўня 1861 года па студзень 1864 года.
- Іван Пятровіч Карнілаў — са студзеня 1864 года па 1868 год.
- Пампей Мікалаевіч Бацюшкаў — у 1868—1869 гадах.
- Мікалай Аляксандравіч Сергіеўскі — з 24 кастрычніка 1869 года па 25 чэрвеня 1899 года.
- Папоў, Васіль Аляксандравіч — у 1899—1906 гадах.
- Барыс Эдуардавіч барон фон Вольф — у 1906—1908 гадах.
- Рыгор Васільевіч Лявіцкі (1852—1917) — у 1908—1911 гадах.
- Аляксей Андрэевіч Астравумаў (1853—?) — у 1911—1914 гадах.
- Вісарыён Рыгоравіч Аляксееў (1866—1943) — з 23 верасня 1914 года па 15 чэрвеня 1915 года.
- Мікалай Дзмітрыевіч Чачулін (1863—1927) — у 1915—1917 гадах.
Зноскі
- ↑ Учебные округа // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Именной указ от 24 января 1803 г. «Об учреждении учебных округов, с назначением для каждого особых губерний». // ПСЗ. Т. 27. № 20598.
- ↑ Коротков Ю. Н. Учебные округа // Российская педагогическая энциклопедия / гл. ред. Давыдов В. В. — М.: Научн. изд. «Большая Российская энциклопедия», 1993. — 608 с. — ISBN 5-85270-140-8.
- ↑ Ильюшин И. М., Умрейко С. А. Народное образование в БССР. — Мн., 1961
- ↑ Сергеенкова В. В., Ершова О. И., Гулюк М. А., Шараева Е. И. Виленский учебный округ: политика российского правительства в области образования (вторая половина XIX — начало XX в.) // Российские и славянские исследования. : Научн. сб. — Минск: БГУ, 2008. — В. 3. — С. 57 — 75.(недаступная спасылка)
- ↑ Русское дело в Северо-западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа, преимущественно в Муравьевскую эпоху. — СПб., 1901
- ↑ Об упразднении Виленского учебного Округа.. Исторические материалы. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2019. Праверана 3 лютага 2019.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Ильюшин И. М., Умрейко С. А. Народное образование в БССР. — Мн., 1961.
- Сборник материалов для истории просвещения. — Вильна, 1893.
- Сборник сведений о средних учебных заведениях Виленского учебного округа. — Вильна : Типография Ф. М. Ромма, 1873. — 376 с.
- Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа, преимущественно в Муравьевскую эпоху. — СПб., 1901.
- Rukša A. Lietuvos universitetų istorija // Lietuvos Universitetas. 1579—1803 — 1922. — Chicago, 1972.
- История Вильнюсского университета, 1579—1979. — Вильнюс, 1979.
- Aleksandravičius E., Kulakauskas A. Carų valdžioje: XIX amžiaus Lietuva. — Vilnius, 1996.
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Павел Лавринец. Пушкин в сочинениях гимназистов Литвы и Белоруссии (1838) // Пушкинские чтения в Тарту. 4: Пушкинская эпоха: проблемы рефлексии и комментария. Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus, 2007. ISSN 1736—2318. ISBN 978-9949-11-706-2. С. 138—151.
- Археографический сборник документов к истории Северо-Западной Руси