Галандска-партугальская вайна

Галандска-партугальская вайна
зоны баявых дзеянняў
Дата	1602-1661
Месца	Атлантычны акіян: Бразілія, Заходняя Афрыка, Паўднёвая Афрыка; Індыйскі акіян: Індыя, Астравы Спецый, Індакітай; Кітай
Вынік	Гаагскі дагавор
Праціўнікі
Рэспубліка Злучаных правінцый Каралеўства Англія Партугальская імперыя
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Галандска-партугальская вайна — узброены канфлікт XVII стагоддзя, у якім Галандская Ост-Індская кампанія і Галандская Вест-Індская кампанія ваявалі па ўсім свеце супраць Партугальскай імперыі. Вайна ішла паралельна з Васьмідзесяцігадовай вайной, якая бушавала ў Еўропе і ў якой Нідэрланды змагаліся за сваю незалежнасць ад Іспаніі (у дынастычнай уніі з якой знаходзілася Партугалія), аднак не можа лічыцца яе часткай, таму што працягвалася і пасля таго, як Партугалія ў 1640 годзе аднавіла сваю незалежнасць. У шэрагу выпадкаў галандцам дапамагалі англічане.

У выніку вайны Партугалія апынулася пераможцам у Паўднёвай Амерыцы, а Нідэрланды — на Далёкім Усходзе. Англія выйграла ад доўгага супрацьстаяння паміж двума сваімі асноўнымі гандлёвымі супернікамі.

Перадгісторыя

У 1592 годзе падчас вайны з Іспаніяй англічане захапілі ў раёне Азорскіх астравоў партугальскую караку, на якой было каля 900 тон тавараў з Індыі і Кітая коштам у паўмільёна фунтаў стэрлінгаў (амаль палова нацыянальнага багацця Англіі ў той час). Гэта падзея абудзіла цікавасць да Усходу.

У тым жа годзе амстэрдамскія гандляры паслалі ў Лісабон Карнеліса дэ Хаўтмана з заданнем сабраць як мага больш інфармацыі пра «Астравы Спецый». У 1595 годзе купец і падарожнік Ян Гюйген ван Лінсхотэн, які шмат правандраваў па Індыйскім акіяне, апублікаваў у Амстэрдаме «Справаздача пра падарожжы ў партугальскіх плаваннях на Усходзе» («Reys-gheschrift vande navigatien der Portugaloysers in Orienten»), якая змяшчала інфармацыю пра тое, як даплысці ад Партугаліі да Індыі і Японіі. Гэтыя падзеі падшпілілі гандлёвую экспансію: у 1600 годзе была заснавана Англійская Ост-Індская кампанія, а ў 1602 — Галандская Ост-Індская кампанія.

З 1568 года Рэспубліка Злучаных правінцый вяла барацьбу за сваю незалежнасць, і кантроль над гандлем спецыямі быў для яе пытаннем эканамічнага выжывання. Партугальскія купцы выкарыстоўвалі Ніжнія Зямлі ў якасці базы гандлю спецыямі ў Паўночнай Еўропе, аднак калі ў 1581 годзе ў выніку Іберыйскай уніі Партугалія і Іспанія аб’ядналіся ў адну дзяржаву, было накладзена эмбарга на гандаль з паўночнымі правінцыямі Ніжніх Земляў, якія падпісалі Утрэхцкую ўнію. У выніку галандцы страцілі асноўнага гандлёвага партнёра, асноўная крыніца фінансавання вайны з Іспаніяй, і пазіцыю манапаліста ў гандлі спецыямі з Францыяй, Свяшчэннай Рымскай імперыяй і дзяржавамі Паўночнай Еўропы. Сродкаў ад гандлю рыбай з Паўночнага мора і збожжам з Балтыкі для маладой рэспублікі было недастаткова.

Надзеі Рэспублікі Злучаных правінцый уваскрэслі, калі ў 1588 годзе англічане разграмілі «Непераможную армаду». Развіццё ваенна-марскіх сіл атрымала найвышэйшы прыярытэт.

Індыйска-Ціхаакіянскі тэатр ваенных дзеянняў

25 лютага 1603 года тры караблі Нідэрландскай Ост-Індскай кампаніі захапілі ў Малакскім праліве партугальскую караку «Santa Catarina». Гэта быў настолькі каштоўны прыз, што яго продаж падвоіў капітал Кампаніі. Законнасць захопу была сумніўнай з-за незразумелага юрыдычнага статусу Нідэрландаў, і партугальцы запатрабавалі вяртання грузу. Скандал прывёў да публічнага юрыдычнага разгляду і прыцягнуў міжнародную грамадскую ўвагу. Гуга Гроцый па просьбе Кампаніі стаў шукаць аргументы на карысць абгрунтаванні захопу, і ў выніку ў 1609 годзе апублікаваў памфлет «Mare Liberum», у якім праводзіў канцэпцыю свабоды мараплаўства, сцвярджаючы, што мора было міжнароднай тэрыторыяй і ўсе народы свабодныя ў выкарыстанні яго для мараплавальнага гандлю. Гэта канцэпцыя паслужыла для Нідэрландаў ідэалагічным абгрунтаваннем іх высілкаў па ліквідацыі гандлёвай манаполіі Партугаліі.

З 1603 года Гоа, які быў сталіцай Партугальскай Індыі, апынуўся фактычна ў блакадзе. У 1619 годзе галандцы захапілі Джакарту, пераназваўшы яе ў «Батавію», і зрабілі яе сваёй базай для аперацый супраць Гоа. Два гарады разгарнулі барацьбу за кантроль над шляхамі транспартавання спецый, але партугальцы знаходзіліся на пазіцыях абароны. У 1641 годзе галандцы захапілі Малаку, у 1658 годзе канчаткова выгналі партугальцаў з Цэйлона, а ў 1663 годзе (ужо пасля падпісання Гаагскага дагавора) захапілі Малабарскае ўзбярэжжа.

Важныя падзеі адбываліся таксама і ў далёкаўсходніх водах. Хоць галандская спроба захопу Макаа і скончылася няўдачай, Нідэрландам усё ж удалося ўсталяваць манаполію на гандаль з Японіяй.

Атлантычны тэатр ваенных дзеянняў

Натхнёная лёгкімі поспехамі на Усходзе, Рэспубліка вырашыла хутка скарыстацца слабасцю Партугаліі ў Амерыцы. У 1621 годзе была створана Галандская Вест-Індская кампанія. Уварваўшыся ў Партугальскую Амерыку, галандцы захапілі шэраг важных гарадоў, уключаючы Алінду, а таксама сталіцу партугальскіх уладанняў у Амерыцы — Салвадор. На захопленых тэрыторыях была ўтворана Галандская Бразілія са сталіцай у Маўрыцстадзе.

У гэты ж час былі прадпрынятыя дзеянні ў Афрыцы. Нідэрландскімі сіламі былі захоплены Сан-Жоржы-да-Міна і іншыя гандлёвыя пасады Партугальскага Залатога берага, і абложана Луанда.

Паваротны момант у вайне наступіў, калі 30 красавіка 1625 года ў Амерыку прыбыў флот з 34 іспанскіх і 22 партугальскіх караблёў з 12 500 салдат на борце (3/4 — іспанцы, астатнія — партугальцы) пад камандаваннем Фадрыке Альварэса дэ Таледа. Яны адбілі Салвадор, і пачалі адваёўваць захопленыя галандцамі партугальскія ўладанні. Партугальскія пасяленцы разгарнулі партызанскую вайну супраць галандскіх акупантаў. Сілы Вест-Індскай кампаніі апынуліся перанапружанымі, яны не маглі арганізаваць эфектыўную блакаду партугальскіх портаў, і прыбыццё падмацаванняў з Партугаліі прывяло да выгнання галандцаў з Амерыкі і Афрыкі.

У 1638 годзе галандцам пад камандаваннем Іагана Морыца Насау-Зігена ўдалося захапіць партугальскую крэпасць Сан-Жоржы-да-Міна на Залатым беразе, адзін з найважнейшых пунктаў «трохвугольнага гандлю», а неўзабаве пасля гэтага таксама адбіць у партугальцаў востраў Сан-Тамэ і Луанду, сталіцу Анголы.

Іспанскі ўдзел

Іспанцы імкнуліся перахапляць галандскія караблі ў раёне Дзюнкерка, і па меры сіл спрабавалі дапамагаць партугальцам (напрыклад, на Астравах Спецый яны адбілі захоплены галандцамі ў партугальцаў востраў Тэрнатэ, заснавалі форт Тыдорэ). Аднак Іспанія і так знаходзілася на мяжы сваіх магчымасцей, абараняючы свае ўласныя ўладанні ад галандскіх, французскіх і берберскіх карсараў, а таксама змагаючыся з Асманскай імперыяй.

Завяршэнне вайны

У 1640 годзе партугальцы, выкарыстоўваючы Сегадорскае паўстанне, самі паўсталі і аднавілі незалежнасць сваёй краіны, пасля чаго Англія аднавіла англа-партугальскі саюз. Рэспубліка Злучаных правінцый паспрабавала працягнуць вайну ў адзіноце, але са стратай уладанняў у Бразіліі і Афрыцы вырашыла пагадзіцца на мір.

У 1661 годзе быў падпісаны Гаагскі дагавор, у адпаведнасці з якім Нідэрланды прызналі прыналежнасць Партугаліі ўсёй тэрыторыі Бразіліі, а партугальцы саступілі галандцам свае правы на Цэйлон і Астравы спецый, выплаціўшы ў прыдачу 63 тоны золата.

Літаратура

• «История войн» (в 3 т.) — Ростов-на Дону: «Феникс», 1997. ISBN 5-85880-595-7

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Галандска-партугальская вайна