Гутарка Данілы са Сцяпанам

«Гутарка Данілы са Сцяпанам»
Жанр	гутарка
Мова арыгінала	беларуская
Дата напісання	сярэдзіна XIX ст.
Дата першай публікацыі	1886
Тэкст твора ў Вікікрыніцах

«Гу́тарка Дані́лы са Сцяпа́нам» — ананімны вершаваны твор беларускай літаратуры сярэдзіны XIX стагоддзя, напісаны напярэдадні сялянскай рэформы 1861 года. Упершыню апублікаваны Паўлам Васілевічам Шэйнам у часопісе «Русская старина» за 1886 год.

Аўтарства

Гутарка напісана ў канцы 1850-х — пачатку 1860-х гадоў у форме маналога сведкі размовы сялян. Твор упершыню апублікаваны Паўлам Васілевічам Шэйнам як «Разгаворъ Данилы и Сьцепана (про волю)» у артыкуле «Крепостное право в народных песнях» часопіса «Русская старина» (1886, том 49).

Існуе некалькі версій аўтарства гутаркі. Яўхім Карскі, спасылаючыся на Рамуальда Зямкевіча, і Максім Гарэцкі сцвярджалі, што твор напісаў Паўлюк Багрым. Альберт Паўловіч даводзіў, што твор належыць пяру Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, якому прыпісваюцца шматлікія тэксты. Літаратар Альгерд Бахарэвіч ліча, што гутарка была напісана панам, можа, нават прафесійным літаратарам, які даволі ўдала эмітаваў псеўдамужыцкі «стыль». На думку Міколы Хаўстовіча, твор звязаны з лагерам рускай ліберальнай адміністрацыі ў Паўночна-Заходнім краі. Найбольш верагодна, аўтарам твора быў сялянін-самавук.

Характарыстыка

Твор мае антыпрыгоніцкі змест, сцвярджае эканамічнае і сацыяльнае разняволенне беларускага селяніна. Выяўляюцца супярэчнасці светапогляду сялян: з аднаго боку, памешчык і войт — сацыяльныя антаганісты, з другога боку, сацыяльны мір з імі — неабходная ўмова «дабра і ладу». Даніла са Сцяпанам чакаюць адмены прыгону, спадзяюцца на заступніцтва цара і Бога. У тэксце ёсць вера ў магчымасць патрыярхальнага грамадства, у якім над усімі пануе Бог, а над мужыком — толькі цар. Героі перакананы ў непазбежным маральным удасканаленні паноў, будучая сацыяльная ідылія абмалёўваецца як эканамічны дыялог роўных з роўнымі. Твор завяршаецца спыненнем размовы войтам. Дэмакратызм, праўдзівасць, прастата і даходлівасць, жывая мова робяць гутарку яркім узорам народнай літаратуры.

Літаратуразнаўцы 1950-х гадоў адзначалі, што аўтар твора праўдзіва малюе карціны гора сялян, перадае іх думкі і настроі, лічылі, што ён не здолеў зрабіць з вобразаў радыкальныя вывады, чаму віною яго абмежаванасць светапогляду, а таксама «слабыя бакі сялянскага руху канца 50-х — пачатку 60-х гадоў».

Публікацыі

Упершыню гутарка апублікавана Паўлам Васілевічам Шэйнам у часопісе «Русская старина» за 1886 год. У артыкул «Крепостное право в народных песнях» увайшлі сем тэкстаў, у тым ліку і «Разгаворъ Данилы и Сьцепана (про волю)». Падкрэсліваецца, што гэты твор не зусім адпавядае найменню «народная песня». У 1903 годзе выйшаў трэці том працы Міхала Федароўскага «Lud białoruski na Rusi Litewskiej», у якім змешчана «Hutarka Daniły z Ściepanam». Гутарка запісана ад лесніка з фальварку Навасады Навагрудскага павету. Тэкст выкарыстоўвалі ў сваіх працах і гісторыкі-сацыялісты ў пачатку XX стагоддзя. Іна Ігнатовіч у кнізе «Помещичьи крестьяне накануне освобождения» згадвае песню «Разговор Данилы и Сьцепана», падаўшы спачатку дваццаць радкоў, а потым — яшчэ восем радкоў твора. У артыкуле «Освобождение крестьян» Георгій Пляханаў цытаваў твор, характарызуючы становішча народа напярэдадні сялянскай рэформы 1861 года.

У беларускую літаратуру першым увёў твор Яўхім Карскі. Упершыню ў корпусе тэкстаў беларускай літаратуры гутарка з’явілася ў «Хрэстаматыі» Максіма Гарэцкага, які палічыў патрэбным паправіць тэкст шляхам змены дыялектных форм на літаратурныя, перастаноўкі слоў у асобных радках дзеля захавання рытму і інш. У аснову публікацыі пакладзены тэкст з працы М. Федароўскага. Па выданні Федароўскага друкаваўся твор і ў зборніку тэкстаў «Беларуская літаратура XIX стагоддзя», выдадзеным у 1950 годзе. Складальнікі хрэстаматыі ўнеслі ў тэкст шэраг змен, якія змяняюць часам сэнс паэтычнага выказвання. Усе хібы хрэстаматыі, выдадзенай у 1950 годзе, паўтараюцца амаль ва ўсіх пазнейшых выданнях. Два друкаваныя варыянты твора вызначаюцца амаль правільным амфібрахіем.

Ужыванне

Павел Шэйн кажа пра распаўсюджанасць гутаркі ў многіх спісах, асабліва ў Мінскай губерні. Альберт Паўловіч сцвярждаў, што гутарка карысталася вялікай папулярнасцю сярод адукаваных людзей у канцы XIX стагоддзя, аб чым сведчыць запіс твора рукою Якава Васільева ў сшытак Паўловіча, надрукаваны ў артыкуле «Забытае» (Полымя, 1925).

Апошняя фіксацыя твора ў вусным ужытку зафіксавана ў 1979 годзе як рэфлекс і рэмінісцэнцыя тэксту:

Добрым часам і добрай пагодай Даніла са Сцяпанам Сядзелі пад парканам І между сабой гаварылі, Як жа даўней мужыкі Паном прыгон служылі. Няхай яго не знаць, Як стануць старыя людзі ўспамінаць. Бывала ж Войніч, як праз сяло бяжыць, Аж пад ім зямля дрыжыць. Не пытаецца, ці лёг спаць, Але пара ўставаць. Ідзеш у двор і баішся. Не зняў пану шапку здалёку, Дык ён цябе і дзяржыць на воку. Кажыць: «Ты бальшавіцкі, А ня польскі». Але досіць паном панаваць, Калі пара касу і саху ў рукі браць.

Твор стаў аб’ектам калялітаратурнай інтэрпрэтацыі ў «Гамбурскім рахунку Бахарэвіча», а таксама ў інтэрнэт-блогу Сяргея Дубаўца.

Літаратура

• М. А. Лазарук. «Гутарка Данілы са Сцяпанам» // Беларуская ССР. Кароткая Энцыклапедыя. Т. 4. — Мн.: Галоўная рэдакцыя Беларус. Сав. Энцыклапедыі, 1981. — С. 201.
• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5)..
• Культура Беларусі : энцыклапедыя. Т. 3 : Г—З / рэдкал. : Т. У. Бялова (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Беларус. Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2012. — С. 319.
• М. Лазарук. «Гутарка Данілы са Сцяпанам» // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т. Т. 2: Габой — Карціна / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1985. — С. 241. — 702 с.
• М. Хаўстовіч. Гутарка Данілы са Сцяпанам у кантэксце беларускай ананімнай літаратуры XIX стагоддзя // Acta Albaruthenica. — 2014. — Т. 14. — S. 15—37. — ISSN 1898-8091. Архівавана з першакрыніцы 29 мая 2020.
• Мікола Хаўстовіч. Гутарка Данілы са Сцяпанам // Даследаванні і матэрыялы: Літаратура Беларусі XVIII—XIX стагоддзяў. — Warszawa: Katedra Białorutenistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2016. — Т. 2. — S. 197—215. — 300 s. — ISBN 978-83-60951-19-4.

Спасылкі

• Альгерд Бахарэвіч.. У чаканьні войта (нявызн.). Радыё «Свабода» (30 верасня 2011). Праверана 18 красавіка 2020.
• Гутарка Данілы са Сцяпанам (нявызн.). Сводный электронный каталог библиотек Беларуси. Праверана 18 красавіка 2020.