Дардскія мовы

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Дардская група
Таксон група
Арэал усходні Афганістан, паўночныя Пакістан і Індыя
Колькасць носьбітаў каля 5 млн. чал.
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Індаеўрапейская сям'я

Склад
кахістанская,
кашмірская,
кунарская,
пашаі,
чытральская,
шына падгрупы
Коды моўнай групы
ISO 639-2 —
ISO 639-5 —

Да́рдскія мовы — група роднасных моў, якая звычайна класіфікуецца як група ў складзе індаіранскае галіны індаеўрапейскае сям’і моў або падгрупа ў складзе індаарыйскае групы моў індаіранскае галіны; распаўсюджаныя на тэрыторыях паўночнага Пакістана, паўночнай Індыі і паўночна-ўсходняга Афганістана[1][2].

Колькасць носьбітаў — звыш 5 млн чал. (ацэнка, 1990-я гг.).

Унутраная класіфікацыя[правіць | правіць зыходнік]

Становішча дардскіх моў сярод індаіранскіх моў дагэтуль з’яўляецца дастаткова дыскусійным. Таксама спрэчнымі з’яўляюцца варыянты ўнутранай класіфікацыі дардскіх моў.

Па найбольш распаўсюджаных варыянтах класіфікацый дардскія мовы ўключаюць у сябе наступныя падгрупы[3]:

  • Кашмірская. Прадстаўлена адзінай мовай, кашмірскай;
  • Кахістанская. Уключае мовы батэры, катаркалаі, гоўра, кахістані, каламі, тарвалі, тырахі і чылісо, распаўсюджаныя ў асноўным на поўначы Пакістана і Кашміра ў якасці моў параўнальна дробных мясцовых этнічных груп;
  • Кунарская. Гавар-баці, глангалі, дамелі і шумашці, якія, як і кахістанская падгрупа, прадстаўляюць сабою мовы дробных этнічных груп поўначы Пакістана і Кашміра;
  • Пашаі. Уключае адзіную мову пашаі, якая падзяляецца на дыялекты, часам вядомыя як асобныя мовы; распаўсюджаныя на паўночным усходзе Афганістана сярод аднайменнага этнаса;
  • Чытральская. Калашская мова і мова кхавар, распаўсюджаныя ў паўночных рэгіёнах на паграніччы Афганістана і Пакістана;
  • Шына. З’яўляецца найбольш шматлікай з падгруп дардскіх моў па колькасці моў, якія ўваходзяць у яе склад, уключае мовы бракскат, думакі, калкоці, кундал-шагі, пхалура, саві, ушоджы і шына. Распаўсюджаныя поруч з іншымі дардскімі мовамі на поўначы Пакістана і часткова на поўначы Кашміра сярод аднайменных дробных этнічных груп.

Адна з нядаўніх класіфікацый вызначае дардскія мовы як мовы, што дзеляцца на пяць груп[4]:

  • Кунарская (пэчская). Мовы гавар, глангалі, нінгаламі, шумашці;
  • Пашаі. Адзіная мова пашаі або чатыры асобныя (паўночна-ўсходняя, паўночна-заходняя, паўднёва-ўсходняя, паўднёва-заходняя);
  • Тырахі. Утрымлівае толькі мову тырахі, па адных прыкметах можа збліжацца з кунарскімі, па іншых — з усходнедардскімі;
  • Усходнедардская, падзяляецца на тры падгрупы, якія могуць змяшчаць мікрагрупы:
    • Кахістанская (цэнтральная, кахістані) падгрупа:
      • Свацкая (заходняя) мікрагрупа:
        • Тарвалі, башкарык (гарві, дыры, гаўры, калам-кахістані), катаркалаі (ватапуры, катаркалаі-ватапуры), калкоці;
      • Маянская (усходняя, індская) мікрагрупа:
        • Маян, батэры, чылісо, габара (гоўра);
    • Шына-пхалурская падгрупа:
      • Шына:
        • Бракскат;
      • Пхалура (палола, дангарык):
        • Саві;
    • Кашмірская падгрупа:
      • Кашмірская мова:
        • Каштавары, пагулі (часта разглядаюцца як дыялекты кашмірскай).

Іншыя варыянты класіфікацыі падраздзяляюць дардскія мовы на ўсходнюю і цэнтральную падгрупы. Пры гэтым падыходзе да класіфікацыі дардскіх моў першыя ўключаюць кашмірскую мову, шына, пхалура, гарві, тарвалі, маян, апошнія падзяляюцца на паўночныя (кхавар, калашская) і паўднёвыя (гавар, шумашці, катаркалаі, глангалі, тырахі, дамелі і дыялекты або мовы пашаі)[5]. Пашаі могуць уключацца ў кунарскую падгрупу, кашмірская мова можа лічыцца як адна з моў шына. Акрамя таго, паняцце кахістанскі можа абазначаць не толькі ўласна кахістанскую мову, але і рад разнастайных моў на поўначы Пакістана, а іменна маія, каламі і тарвалі. Генетычная пазіцыя мовы дамелі таксама дыскусійная: мова спалучае ў сабе не толькі дардскія (вужэй, кунарскія) рысы, так і нурыстанскія рысы. Мову думакі цяпер адносяць да індаарыйскіх, раней адносілася да шына-пхалурскае падгрупы дардскіх.

Знешняя класіфікацыя[правіць | правіць зыходнік]

Знешняя класіфікацыя дардскіх моў таксама зазнае спрэчкі з прычыны таго, што дардскія мовы могуць лічыцца як самастойным таксонам у складзе індаіранскіх моў, так і ўключацца ў склад індаарыйскае групы гэтых моў праз існаванне шматлікіх структурных паралеляў між гэтымі мовамі[1]. Да дардскіх моў могуць таксама залічвацца нурыстанскія мовы[5], іншая група моў у складзе індаіранскае галіны, аднак у большай частцы сучаснае лінгвістычнае літаратуры нурыстанскія мовы прадстаўляюцца як асобны таксон, пры гэтым даволі аддалены ад астатніх індаіранскіх. Блізкасць нурыстанскіх да дардскіх, верагодней за ўсё, з’яўляецца выключна тыпалагічнай і ёсць сведчаннем блізкага суседства.

Адзін з першых даследчыкаў у галіне класіфікацыі індаіранскіх моў, Г. Грырсан, засноўваючыся, аднак, на адносна вузкіх звестках, размясціў нурыстанскія мовы ў склад дардскіх, надаўшы апошнім статус асобнага таксону ў складзе індаіранскіх моў. Пазнейшыя лінгвісты ў асноўным прытрымліваліся гэтае класіфікацыі, аднак пазней Г. Маргенст’ернэ вызначыў нурыстанскія мовы як асобную групу індаіранскае мовы і надаў аргументы на карысць уключэння дардскіх моў у склад індаарыйскае групы індаіранскіх моў. Падобны варыянт знешняе класіфікацыі дардскіх моў пераважае сярод сучасных лінгвістаў, асабліва ў заходняй літаратуры[6]. У супрацлегласць гэтаму, уключэнне дардскіх моў у склад індаарыйскіх часта лічыцца памылковым.

Некаторыя даследчыкі аспрэчваюць існаванне дардскіх моў як генэтычнага моўнага аб’яднання, лічачы іх арэальнай сукупнасцю моў[2]. Высоўваюцца гіпотэзы, паводле якіх дардскія мовы не з’яўляюцца генэтычным аб’яднаннем, уваходзячы ў склад цэнтральнае зоны індаарыйскіх моў (разам з такімі мовамі, як, напрыклад, хіндустані)[7]. Прапаноўваюцца іншыя варыянты класіфікацыі дардскіх моў адносна іншых індаіранскіх моў[8].

Урэшце, індаіранскі характар дардскіх моў у сучаснай лінгвістыцы не аспрэчваецца. Агульнапрынята, што дардскія мовы ўваходзяць у склад індаіранскае галіны індаеўрапейскае моўнае сям’і.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

На думку фінскага індолага А. Парпала дардскія мовы паходзяць ад рыгведыйскай формы ведыйскае мовы[9].

За выключэннем кашмірскае мовы, усе дардскія мовы малалікія па колькасці носьбітаў і з’яўляюцца нацыянальнымі мовамі дробных этнасаў, якія пражываюць пераважна ў цяжкадаступных горных рэгіёнах паўночнай Індыі, паўночнага Пакістана і паўночна-ўсходняга Афганістана. Амаль усе дардскія мовы ў той ці іншай ступені маладаследаваныя.

Усе дардскія мовы, у тым ліку адносна значная гістарычна кашмірская мова, зазналі ўплыў іншых геаграфічна блізкіх моў, разам з тым аказаўшы ўласны ўплыў на суседнія мовы.

Дардскі ўплыў назіраецца ў мове панджабі (захад Індыі, усход Пакістана)[6]. Некаторыя даследчыкі адшукваюць дардскія сляды далей на ўсходзе Індастана, у прыватнасці, у мове конкані (поўдзень Індыі), сіндхі (поўдзень Пакістана) і мовах пахары, распаўсюджаных на захад ад Непала[10][11][12]. Некаторыя лінгвісты выказваюць гіпотэзы, згодна з якімі ў мінулым дардскія мовы былі пашыраныя ад вусця ракі Інд далей на поўнач і ўсход[13][14].

На аснове культуралагічных звестак і моўных запазычанняў лічыцца, што на дардскія мовы аказала прыкметны ўплыў неіндаеўрапейская ізаляваная мова бурушаскі, распаўсюджаная, між іншага, на поўначы Пакістана і геаграфічна блізкая дардскім. Тым не менш, дардскія запазычанні прасочваюцца і ва ўласна бурушаскі.

Нягледзячы на ўрыўкавыя старажытныя сведчанні дардскіх моў, даўнюю літаратурную традыцыю мае толькі кашмірская мова. У кашмірскай мове выкарыстоўваецца араба-персідская пісьменнасць і, радзей, розныя варыянты індыйскага пісьма. Дардскія мовы на поўначы Пакістана запісваюцца толькі араба-персідскім пісьмом, набытым значна пазней (кхавар, маян, шына, пашаі), астатнія мовы бяспісьменныя. На кашміры, кхавар, пашаі і шына вядзецца радыётрансляцыя[5], кашмірская мова — адна з афіцыйных моў індыйскага штата Джаму і Кашмір і адна з федэральна прызнаных моў краіны.

Лінгвістычная характарыстыка[правіць | правіць зыходнік]

Дардскія мовы вылучаюцца сярод іншых індаіранскіх дзякуючы шэрагу агульных характарыстык і інавацый. З падобных рыс адзначаюцца страта прыдыхальных і разбурэнне тыпова індаіранскага парадку слоў.

Фанетыка, фаналогія[правіць | правіць зыходнік]

Практычна ва ўсіх дардскіх мовах адбылася частковая або поўная страта прыдыхальных зычных фанем, якія існуюць, напрыклад, у індаарыйскіх мовах, але амаль адсутнічаюць у іншых індаеўрапейскіх (кховар buúm, але санскрыт: bhumi «зямля»; пашаі duum, але хіндзі dhuan, санскр. dhum «дым»; кашм. dod, але хіндзі doodh, санскр. dugdha «малако»)[15]. У мовах кховар і пашаі на месцы страчанага /h/ развіўся тон (параўн. пашаі buúm, але санскр. bhumi). У некаторых з дардскіх моў прысутнічае трохчленная карэляцыя прыдыхальных тыпу t — tʰ — d, у тарвалі, маян, каштавары — t — tʰ — d — dʰ. Карэляцыя цэрэбральнасці ахоплівае чыстыя змычныя, афрыкаты (амаль усе мовы) і шчылінныя š — ṣ̌, ž — ẓ̌ (у частцы цэнтральных і ўсходніх). У кашмірскай і шына прасочваюцца карэляцыі палаталізацыі і лабіялізацыі. У гавар, катаркалаі, дамэлі, башкарык і шына супрацьпастаўляецца тон (гл. далей)[5].

Працэсы, падобныя дардскай страце прыдыхання, уласцівыя таксама панджабі і мовам пахары (пандж. kar, але хіндзі ghar «дом»)[3].

Сучасныя дардскія мовы, а таксама нешматлікія сляды дардскіх моў у старажытную эпоху, дэманструюць устойлівую тэндэнцыю да метатэзы зычных, пры якой дакансанантнае або посткансанантнае r зрушваецца да папярэдняга склада[6][16]. Гэта пацвярджаецца памылкамі ў санскрыце ў эдыктах Ашокі, высечаных у ІІІ ст. да н.э. у Гандхары, дзе мелі і маюць дагэтуль хаджэнне дардскія мовы (напрыклад, priyadrashi замест priyadarshi або dhrama замест dharma). Падобныя рысы адлюстроўваюцца пры параўнанні дардскіх лексем з кагнатамі (словамі, якія маюць аднолькавы корань і паходжанне) індаарыйскіх моў: калашск. driga, але санскр. dirgha «доўгі»; пхалура drubalu, але санскр. durbala «слабы»; brhuj, але санскр. bhurja «бяроза»[16]. Але падобныя характарыстыкі падзяляюць мовы пахары, сіндхі і заходнепанджабскія дыялекты[6].

У дардскіх мовах таксама назіраецца з’ява эпентэзы (устаўкі) і змены зычных у пэўных пазіцыях (напрыклад, адпаведнасць індаарыйскіх k, j зычным ch, z адпаведна ў кашмірскай). Падобныя працэсы існуюць таксама ў панджабі і заходніх пахары мовах[6].

Марфалогія[правіць | правіць зыходнік]

Для марфалогіі дардскіх моў характэрнае змяненне па 2-4 склонах, якое дапаўняецца паслялогамі або, радзей, прыназоўнікамі. Выражэнне ліку звязана са склонавымі маркерамі, але ёсць таксама пазасклонавыя аглюцінатыўныя фарманты множнага ліку. Род (як правіла, мужчынскі і жаночы) звычайна выражаны суаднесенасцю назоўніка з прыметнікам, займеннікам або дзеясловам адпаведнага роду. Існуюць артыклі, якія могуць выражаць катэгорыі пэўнасці—няпэўнасці, якая таксама можа выражацца адрозненнем у склонавым афармленні імені аб’екта. Асоба і адушаўлёнасць адлюстроўваюцца пры дапамозе адрозненняў у склонавай парадыгме імён і суаднесенасцю з рознымі займеннікамі[5].

Лік вігезімальны (заснаваны на лічбе дваццаць), акрамя кашмірскай, якой уласцівая дзесятковая сістэма злічэння[5]. Першая часта можа прыпісвацца ўплыву бурушаскі.

Асабовыя займеннікі найперш абазначаюць першую і другую асобу, для трэцяй ужываюцца ўказальныя займеннікі. Існуюць энклітычныя займеннікі, якія прымяняюцца постпазіцыйна пры дзеяслове для ўказання на дзейнік або дапаўненне або як паказчыкі прыналежнасці[5].

Дзеяслоў адрозніваецца ў залежнасці ад падгрупы (напрыклад, можа быць уласцівай флектыўная будова)[5].

Сінтаксіс[правіць | правіць зыходнік]

Парадак слоў у сказе можа будавацца па схеме V2, калі становішча фінітнага дзеяслова імкнецца к канцу сказа, што адрознівае дардскія ад астатніх індаіранскіх. Акрамя гэтага, аднак, існуе парадак слоў SOV (дзейнік-дапаўненне-выказнік), характэрны для індаарыйскіх моў[17].

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

Лексічны фонд дардскіх моў у асноўным прадстаўлены спрадвечнай дардскай лексікай, аднак гістарычна запазычваюцца лексемы з урду, пушту і фарсі ў залежнасці ад рэгіёна, а таксама санскрыта і англійскай мовы. Лексіка арабскага паходжання засвойваецца найперш дзякуючы пісьмовым крыніцам або мовам-пасрэднікам[5]. Наяўнасць лексем таго ці іншага паходжання абумоўлена гістарычнымі фактарамі (англійскае панаванне ў Брытанскай Індыі, арабская мова як мова богаслужэння ў ісламе, культурная перавага носьбітаў суседніх моў).

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б Елизаренкова Т. Я. Индоарийские языки. — М., 1981. — С. 144-169. — (Сравнительно-историческое изучение языков разных семей. Современное состояние и проблемы).
  2. ↑ а б Bashir, Elena; Jain, Danesh; Cardona, George. The Indo-Aryan languages. — 2007. — С. 905. — ISBN 978-0415772945.
  3. ↑ а б S. Munshi, Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2008. — ISBN 0-08-087774-5.
  4. ↑ Коган А. И. Дардские языки: Генетическая характеристика. — М.: Восточная литература РАН, 2005. — ISBN 5-02-018460-8.
  5. ↑ а б в г д е ё ж з Эдельман Д. И. Дардские языки // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: Наука.
  6. ↑ а б в г д Colin P. Masica. The Indo-Aryan Languages. — Cambridge University Press, 1993. — ISBN 0-521-29944-6.
  7. ↑ Buddruss, Georg. 8 // Linguistic Research in Gilgit and Hunza. — Journal of Central Asia. — 1985. — Т. 1. — С. 27-32.
  8. ↑ Hegedűs, Irén; Blažek, Václav. On the position of Nuristani within Indo-Iranian. — 1985.
  9. ↑ Parpola, Asko. Archaeology and Language, vol. III: Artefacts, languages and texts // The formation of the Aryan branch of Indo-European / Blench, Roger & Spriggs, Matthew. — Artefacts, languages and texts. — London, New York: Routledge, 1999.
  10. ↑ Dayanand Narasinh Shanbhag, K. J. Mahale. Essays on Konkani language and literature: Professor Armando Menezes felicitation volume. — Konkani Sahitya Prakashan, 1970.
  11. ↑ Gulam Allana. The origin and growth of Sindhi language. — Institute of Sindhology, 2002. — 316 с.
  12. ↑ Arun Kumar Biswas. Profiles in Indian languages and literatures. — Indian Languages Society, 1985. — 341 с.
  13. ↑ Sharad Singh Negi. Kumaun: the land and the people. — Indus Publishing, 1993. — 205 с. — ISBN 81-85182-89-2.
  14. ↑ Sudhakar Chattopadhyaya. Racial affinities of early North Indian tribes. — Munshiram Manoharlal, 1973. — 134 с.
  15. ↑ George Cardona, Dhanesh Jain. The Indo-Aryan Languages. — Routledge, 2007. — ISBN 0-415-77294-X.
  16. ↑ а б Timothy Lenz, Andrew Glass, Dharmamitra Bhikshu. A new version of the Gandhari Dharmapada and a collection of previous-birth stories. — University of Washington Press, 2003. — 265 с. — ISBN 0-295-98308-6.
  17. ↑ Stephen R. Anderson. Aspects of the theory of clitics: Volume 11 of Oxford studies in theoretical linguistics. — Oxford University Press, 2005. — 317 с. — ISBN 978-0-19-927990-6.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Morgenstierne, G. Irano-Dardica. — Wiesbaden, 1973.
  • Morgenstierne, G. Die Stellung der Kafirsprachen. — Irano-Dardica. — Wiesbaden: Reichert, 1975. — С. 327-343.
  • Decker, Kendall D. Volume 5. Languages of Chitral // Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan.
  • The Comparative study of Urdu and Khowar. Badshah Munir Bukhari National Language Authority Pakistan 2003.
  • Эдельман Д. И. Дардские языки. — М.: Наука (ГРВЛ), 1965. — 203 с. — (Языки народов Азии и Африки).

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дардскія_мовы&oldid=4374935"