Перайсці да зместу

Дар’я Мікалаеўна Салтыкова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Дар’я Мікалаеўна Салтыкова
Фотаздымак
Дата нараджэння 11 (22) сакавіка 1730
Месца нараджэння
Грамадзянства
Дата смерці 27 лістапада (9 снежня) 1801 (71 год)
Месца смерці

Дар’я Мікалаеўна Салтыкова па мянушцы Салтычыха[3][4] і «Людаедка»[4] (у дзявоцтве — Іванова[4]; 11 (22) сакавіка 1730, Расійская імперыя — 27 лістапада (9 снежня) 1801, Масква[1][2]) — багатая руская памешчыца, якая ўвайшла ў гісторыю як садыстка і серыйная забойца, у дачыненні да якой было даказана 38 забойства падуладных ёй прыгонных селян[3]. Рашэннем Сената і імператрыцы Кацярыны II у 1768 годзе была пазбаўленая стаўбавога дваранства і прысуджаная да пакарання, але пазней мера пакарання была зменена на пажыццёвае зняволенне ў манастырскай турме, дзе асуджаная і памерла[3].

Біяграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Нарадзілася ў сям’і багатых стаўбавых дваран Мікалая Аўтаномавіча Іванова і Ганны Іванаўны Давыдавай. Яе дзед, Аўтаном Іванавіч Іваноў, быў буйным дзеячом часоў царэўны Соф’і і Пятра I, назапасіў каласальныя багацці ў 16 тысяч душ. Дар’я была трэцяй з пяці дачок, у яе былі дзве старэйшыя сястры, Феадора і Таццяна, і дзве малодшыя сястры, Аграпіна і Марфа (1733—1800). Даты жыцця бацькоў Дар’і засталіся невядомыя. Аднак вядома, што Ганна перажыла Мікалая і пазней зноўку ўступіла ў шлюб, узяўшы сабе новае прозвішча — Берэдзіхіна.

Дар’я выйшла замуж за ротмістра лейб-гвардыі коннага палка Глеба Аляксеевіча Салтыкова (каля 1714—1755), дзядзьку будучага найяснейшага князя Мікалая Салтыкова[3]. У іх нарадзілася два сыны, Фёдар (нар. у 1750 годзе) і Мікалай (нар. у 1751), якія былі запісаныя на службу ў гвардзейскія палкі.

Маёмасць

[правіць | правіць зыходнік]

Вёскі Салтычыхі, якія размяшчаліся ў розных губернях, у тым ліку і пад Масквой, прыносілі значны прыбытак. Пра яе багацце кажа той факт, што не паскупілася яна і на буйныя хабары чыноўнікам і розным службовым асобам. Рабіла вельмі буйныя ахвяраванні манастырам, храмам і цэрквам, займалася дабрачыннасцю.

Ёй належала вялікае і дыхтоўны маёнтак Траецкі, усе Верхнія Цёплыя Станы, а пасля смерці мужа яшчэ і сяло Краснае-на-Пахры, у прыдачу — усе яго наваколлі і дробныя вёскі. Уладанні распасціраліся ад Вялікай Лубянкі да Кузнецкага Маста, на рагу якога размяшчалася яе трохпавярховая гарадская сядзіба.

Аўдавела ў 1755 годзе. Будучы адзінай спадчынніцай значнага капіталу свайго мужа, яна аб’яднала ў сваіх руках чатыры самых буйных маёмасцяў адных з найбольш багатых і уплывовых родаў у Маскве — Івановых, Скрыпіцыных, Давыдавах і Салтыковых (апошнія складаліся ў далёкім сваяцтве з домам Раманавых), такім чынам, Дар’я Салтыкова становіцца адной з найбагацейшых жанчын-удавой у Маскве: яна атрымала ў сваё поўнае валоданне каля 600 «душ мужчынскага полу» і 600 «душ жаночага полу», без уліку дзяцей і нованароджаных, у агульнай складанасці каля 1200 прыгонных сялян у маёнтках, размешчаных у Маскоўскай, Валагодскай і Кастрамской губернях, раскошнае домаўладанне ў Маскве, вялікія маёнткі, а таксама салідную маёмасць.

У Кастрамской губерні былі шматлікія маёнткі, у прыватнасці, Пласкава, Філіха, Шубіха, Бялышыха, Міхаліха і Савіха.

Нашчадкі

[правіць | правіць зыходнік]

Першы сын, Фёдар (1750—1801), не пакінуў нашчадкаў. Другі ж, Мікалай (1751—1775), ад шлюбу з графіняй Настай Фёдараўнай Галавінай меў дзяцей: Фёдара (бяздзетны) і Лізавету (1772—1852), якая была замужам за графам Гаўрыілам Карлавічам дэ Райманд-Мадэнам і пакінула пасля сябе чатырох нашчадкаў.

Яе прапраўнукамі з’яўляліся статс-дама і мецэнатка Лізавета Мікалаеўна Гейдэн, маршалак шляхты Мікалай Мікалаевіч і фрэйліна Аляксандра Мікалаеўна Зубавы, прапрапраўнукамі — генерал-лейтэнант Мікалай Фёдаравіч, палітычны і грамадскі дзеяч Дзмітрый Фёдаравіч і Марыя Фёдараўна (нам. Шарамецева) Гейдэны, Вольга Мікалаеўна (у замужжы Алсуф’ева), Уладзімір Мікалаевіч, Марыя Мікалаеўна (у замужжы Талстая) і Дзмітрый Мікалаевіч Зубавы, а таксама шмат іншых.

Справа Салтычыхі

[правіць | правіць зыходнік]

Злачынствы

[правіць | правіць зыходнік]

Гарадскі дом Салтычыхі ў Маскве знаходзіўся на рагу вуліц Вялікая Лубянка і Кузнецкі Мост, гэта значыць на месцы, дзе пазней былі пабудаваны прыбытковы дом Тарлецкага — Захар’іна і будынкі, якія належаць цяпер ФСБ Расіі. Сядзіба ж, дзе Салтычыха часцей за ўсё здзяйсняла катаванні і забойствы, знаходзілася на тэрыторыі цяперашняга пасёлка Мосрэнтген (Траецкі парк) побач з МКАД у раёне Цёплага табара.

Следчы па справе Салтычыхі, грунтуючыся на даных хатніх кніг самой падазраванай, склаў спіс з 11 прозвішчаў прыгонных, лёс якіх трэба было высветліць. Паводле афіцыйных запісаў, 50 чалавек лічыліся «памерлымі ад хвароб», 72 чалавекі — «без вестак адсутнічалі», 16 лічыліся, што «выехалі да мужа» або «збеглі». Па сведчаннях прыгонных сялян, атрыманых падчас «павальных ператрусаў» у маёнтку і вёсках памешчыцы, Салтыковай было забіта 75 чалавек, у асноўным жанчын і дзяўчат[4].

Пры жыцці мужа за Салтыковай не назіралася асаблівай схільнасці да рукапрыкладства. Гэта была яшчэ квітнеючая, вельмі набожная жанчына, таму пра характар псіхічнага захворвання Дар’і можна толькі здагадвацца. Аўдавеўшы, Дар’я стала здзяйсняць садысцкія злачынствы. Адным з магчымых дыягназуемых ёй дыягназаў магло быць імпульсіўнае расстройства асобы. Прыкладна праз паўгода пасля смерці мужа яна пачала рэгулярна збіваць, пераважна паленам, прыслугу. Падставы для пакарання былі самымі рознымі: ад звычайнай ўсмешкі да нядобрасумленнасці ў мыцці падлог і вопраткі. Катаванні пачыналіся з таго, што яна наносіла сялянцы ўдары прадметам, які трапіў пад руку (часцей за ўсё гэта было палена). Вінаватых затым лупцавалі конюхі і гайдукі, часам — да смерці. Паступова цяжар атрыманых такім спосабам ран станавіўся большым, а самі пабоі — больш працяглымі і вытанчанымі. Дар’я магла абліць ахвяру кіпнем або асмаліць ёй валасы на галаве. Таксама яна выкарыстоўвала для катаванняў гарачыя шчыпцы для завіўкі валасоў, якімі хапала ахвяру за вушы. Часта цягала людзей за валасы і пры гэтым біла іх галавой аб сцяну працяглы час. Шмат забітых ёю, па словах сведак, не мелі валасоў на галаве; Дар’я рвала валасы пальцамі, што сведчыць пра яе немалую фізічную сілу. Ахвяр марылі голадам і прывязвалі голымі на марозе. Салтычыха любіла забіваць нявест, якія ў бліжэйшы час збіраліся выйсці замуж.

Знаёмыя і суседзі Салтыковай не раз заўважалі, што практычна ва ўсіх прыгонных адсутнічалі валасы на галаве. У полі на сонцапёку працавалі моцна высечаныя халопы ў скрываўленых кашулях, дзяўчаты гадзінамі стаялі босымі на марозе. Не загінулых пасля збіцця, але цяжка пацярпелых і засечаных амаль вусмерць і зусім было не пералічыць. Хадзіла нямала чутак пра людаедства з боку памешчыцы, пра тое, што нібыта яна забівае або жыўцом варыць немаўлят, а ў дзяўчат выразае грудныя залозы, смажыць і есць, аднак пацверджання гэтаму знайсці так і не атрымалася, у сувязі з чым гэтая гісторыя лічыцца байкай.

У адным эпізодзе дасталася ад Салтычыхі і двараніну. Каморнік Мікалай Цютчаў — дзед паэта Фёдара Іванавіча Цютчава — які доўгі час быў з ёй у любоўных стасунках, на пачатку 1762 года ажаніўся на дзяўчыне Панюцінай. З рэўнасці Салтычыха задумала адпомсціць свайму каханку. Спачатку яна двойчы пасылала сваіх прыгонных падпаліць дом, у якім жыў Цютчаў са сваёй маладой жонкай; аднак, сяляне, спалохаўшыся, не сталі гэта рабіць, за што былі падвергнуты цялесным пакаранням[5]. Затым, даведаўшыся, што Панюціна адпраўляецца ў Бранскі павет, а Цютчаў будзе яе праводзіць, яна адправіла сваіх прыгонных з мэтай зладзіць засаду і забіць абодвух. Пра гэтыя планы стала вядома Цютчаву, што і сарвала планаванае злачынства[5].

Скаргі і следства

[правіць | правіць зыходнік]

Скаргаў на жорсткую памешчыцу заўсёды шло шмат і пры Лізавеце Пятроўне, і пры Пятры III, але Салтычыха належала да вядомага дваранскага роду, прадстаўніком якога да таго ж быў генерал-губернатар Масквы (Сямён Андрэевіч Салтыкоў у 1732—1740 гадах), а таксама праз Праскоўю Фёдараўну Салтыкову (1664—1723) — рускую царыцу, жонку цара Івана V (з 1684 года), маці імператрыцы Ганны Іаанаўны, была ў сваяцтве з царскай сям’ёй, таму ўсе справы пра жорсткасць вырашаліся на яе карысць. Акрамя таго, яна не скупілася на падарункі ўладам. Даносчыкаў каралі пугай і высылкамі ў Сібір[4].

Першапачатковыя скаргі сялян прывялі толькі да пакаранняў скаржнікаў, паколькі ў Салтычыхі было шмат уплывовых сваякоў, і ёй атрымоўвалася падкупляць службовых асоб. Але двум сялянам, Савелію Мартынаву і Ярмалаю Ільіну, жонак якіх яна забіла, у 1762 годзе ўсё ж атрымалася перадаць скаргу Кацярыне II, якая толькі што ўступіла на пасад[4].

Хоць Салтычыха належала да шляхетнага роду, Кацярына II выкарыстоўвала яе справу ў якасці паказальнага працэсу, які азнаменаваў новую эпоху законнасці, а таксама для дэманстрацыі Маскоўскаму дваранству ўлады і гатоўнасці змагацца са злоўжываннямі на месцах.

Маскоўскай юстыц-калегіяй было праведзена следства, якое доўжылася 6 гадоў. Па выніках следства прыйшло да высновы, што Дар’я Салтыкова «несумненна вінаватая» у смерці 38 чалавек і «пакінута ў падазрэнні» адносна вінаватасці ў смерці яшчэ 26 чалавек[3].

Суд і прысуд

[правіць | правіць зыходнік]

Ахвярамі мучыцелькі Салтычыхі маглі стаць 139 чалавек. Судовае разбіральніцтва доўжылася 6 гадоў. Урэшце суддзі прызналі абвінавачаную «вінаватай без ласкі» у 38 даказаных забойствах і катаваннях дваровых людзей[3].

Салтыкова Дар’я Мікалаеўна была прысуджаная[3][4]:

  1. да пазбаўлення дваранскага звання;
  2. да пажыццёвай забароны называцца родам бацькі або мужа, таксама забаранялася пазначаць сваё дваранскае паходжанне і роднасныя сувязі з іншымі дваранскімі прозвішчамі;
  3. да адбывання на працягу гадзіны адмысловага «панасільнага відовішча», падчас якога асуджанай належала прастаяць на эшафоце прыкаванай да слупа з надпісам над галавой «пакутніца і душагубіца»;
  4. да пажыццёвага зняволення ў падземнай турме без святла і чалавечых зносін (святло дазвалялася толькі падчас прыёму ежы, а размова — толькі з начальнікам варты і жанчынай-манашкай).

Акрамя гэтага, імператрыца сваім указам ад 2 кастрычніка 1768 года пастанавіла вярнуць двум сынам усю маёмасць маці, якая да той пары знаходзілася ў апякунскім кіраванні. Таксама было пазначана пакараць высылкай на катаржныя работы саўдзельнікаў Дар’і Салтыковай (святара вёскі Траецкага Сцяпана Пятрова, аднаго з «Гайдукоў» і конюха памешчыцы).

Прысуд асуджанай «Дар’і Нікалаевай дачцы» ў частцы «панасільнага відовішча» быў прыведзены ў выкананне 17 кастрычніка 1768 года на Краснай плошчы ў Маскве. Затым у маскоўскім Іаана-Прадцечанскім жаночым манастыры, куды прыбыла асуджаная пасля публічнага прысуду, для яе была прыгатавана адмысловая камера, названая «пакаяннай». Вышыня адкапанага ў грунце памяшкання не перавышала трох аршын (гэта значыць 2,1 метра), яно цалкам знаходзілася ніжэй паверхні зямлі, што выключала ўсялякую магчымасць траплення ўнутр дзённага святла. Вязніца ўтрымлівалася ў поўнай цемры, толькі на час прыёму ежы ёй перадаваўся свячны агарак. Салтычыхе не дазваляліся прагулкі, ёй было забаронена атрымліваць і перадаваць карэспандэнцыю. Па буйных царкоўных святах яе выводзілі з турмы і адводзілі да невялікага акенца ў сцяне храма, праз якое яна магла праслухаць літургію. Жорсткі рэжым утрымання доўжыўся 11 гадоў, пасля чаго быў аслаблены: асуджаная была пераведзена ў каменную прыбудову да храма з акном. Наведвальнікам храма было дазволена глядзець у акно і нават размаўляць з вязніцай. Па словах гісторыка, «Салтыкова, калі бывала збяруцца цікаўныя ля акенца за жалезнымі кратамі яе засценка, лаялася, плявала і савала палку скрозь адкрытае ў летнюю пару акенца»[6]. У той жа час ёсць звесткі, што, знаходзячыся ў зняволенні, яна нарадзіла дзіця ад каравульнага салдата, але пол дзіцяці і яго лёс засталіся невядомымі[4]. Пасля смерці зняволенай яе камера была прыстасаваная пад рызніцу, якая была разабрана ў 1860 годзе разам з будынкам царквы[6]. Правяла яна ў турэмным зняволенні 33 гады і памерла 27 лістапада 1801 года. Пахавана на могілках Данскога манастыра, дзе была пахавана ўся яе радня. Сын пахаваны побач.

Ацэнкі

[правіць | правіць зыходнік]

Гісторык А. Б. Каменскі адзначае[7]:

Менавіта ў валадаранне Кацярыны II прыгонніцтва дасягнула вышэйшай кропкі свайго развіцця: памешчыкі атрымалі права спасылаць сваіх сялян на катаргу (1765), прыгонным забаранялася падаваць скаргі на памешчыкаў ва «ўласныя рукі», гэта значыць непасрэдна імператрыцы (1767), і інш. І хоць урад задавальняла паказальныя працэсы над памешчыкамі (напрыклад, «справа Салтычыхі» — памешчыцы Маскоўскай губерні Д. М. Салтыковай, якая вельмі жорстка абыходзілася з прыгоннымі сялянамі), улада дваран над прыгоннымі была бязмежная.

Гісторык М. А. Рахматулін адзначыў[8]:

У памешчацкіх маёнтках пакараць прыгоннага розгамі, батогамі, бізунамі, пасадзіць у ланцугах і калодках на хлеб і ваду было справай штодзённай. Да такіх пакаранняў звярталіся навуковец аграном А. Ц. Болатаў, і паэт Г. Р. Дзяржавін, і пісьменнік і гісторык М. М. Шчарбатаў, і многія іншыя адукаваныя людзі эпохі, становячыся, па сутнасці, у адзін шэраг з Салтычыхай. І гэта з’яўлялася нормай.

У мастацтве

[правіць | правіць зыходнік]

Ніводнага партрэта, пэўна які паказвае Дар’ю Мікалаеўну, не захавалася. За партрэт Салтычыхі памылкова выдаюць партрэт іншай жанчыны, яе цёзкі, Дар’і Пятроўны Салтыковай, якая славілася прыгажосцю і ніякіх забойстваў не здзяйсняла.

У мастацкіх творах

[правіць | правіць зыходнік]

Выяўленчае мастацтва

[правіць | правіць зыходнік]

Вобраз у кіно

[правіць | правіць зыходнік]
  • «Гасударыня і разбойнік» (2009, фільм, рэж. Кацярына Талдонава) — Ірына Памеранцава;
  • «Кацярына. Узлёт»(2016, тэлесерыял, рэж. Дзмітрый Іосіфаў) — Аляксандра Урсуляк;
  • «Крывавая пані» (2018, тэлесерыял, рэж. Ягор Анашкін) — Юлія Снігір;
  • «Прыгонная» (2019, тэлесерыял, рэж. Фелікс Герчыкаў і Максім Літвінаў) — памешчыца Лідзія Шэфер, рэальным прататыпам паслужыла Дар’я Салтыкова, ролю выканала Ксенія Мішына

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б http://serial-killers.findthedata.com/l/126/Darya-Nikolayevna-Saltykova
  2. ↑ а б http://murderpedia.org/female.S/s/saltykova-darya.htm
  3. ↑ а б в г д е ё БРЭ 2015. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFБРЭ2015 (даведка)
  4. ↑ а б в г д е ё ж Рудаков, В. Е. Салтыкова, Дарья Николаевна // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  5. ↑ а б Студенкин 1874. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFСтуденкин1874 (даведка)
  6. ↑ а б Кичеев 1865. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFКичеев1865 (даведка)
  7. ↑ Каменский 2007. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFКаменский2007 (даведка)
  8. ↑ Рахматуллин 2005. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFРахматуллин2005 (даведка)

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дар’я_Мікалаеўна_Салтыкова&oldid=4959626"