Перайсці да зместу

Дэзінфармацыя, звязаная з пандэміяй COVID-19 у 2019—2020 гадах

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Пасля пачатку пандэміі каранавіруса 2019 года (COVID-19) сталі распаўсюджвацца канспіралагічныя версіі адносна паходжання, маштабу і розных іншых аспектаў гэтага захворвання[1][2]. У ліку найбольш распаўсюджаных версій такога роду — сцвярджэнні, што вірус з’яўляецца біялагічнай зброяй з запатэнтаванай вакцынай, інструментам рэгулявання колькасці насельніцтва ці вынікам шпіёнскай аперацыі[3][4][5].

Меры па барацьбе з дэзінфармацыяй

[правіць | правіць зыходнік]

2 лютага 2020 года Сусветная арганізацыя аховы здароўя (СААЗ) заявіла пра «масавую інфадэмію» (гэта значыць «эпідэмія дэзінфармацыі»), паказаўшы на багацце распаўсюджваемай недакладнай інфармацыі пра вірус, якая «перашкаджае людзям знаходзіць надзейныя крыніцы і надзейныя рэкамендацыі». СААЗ заявіла, што створана прамая кругласутачная «гарачая лінія», дзе спецыялісты па камунікацыях і сацыяльных сетак адсочваюць дэзінфармацыю пра вірус і рэагуюць на яе праз вэб-сайт арганізацыі і старонках у сацыяльных сетках[6][7].

Прадстаўнікі Facebook, Твітэр і Google заявілі, што іх кампаніі супрацоўнічаюць з СААЗ у барацьбе з «дэзінфармацыяй». У сваім блогу Facebook заявіў, што яны будуць выдаляць кантэнт, які парушае палітыку арганізацый аховы здароўя і мясцовых уладаў у дачыненні да дэзінфармацыі[8]. Facebook таксама прадастаўляў бясплатную рэкламу СААЗ[9].

У канцы лютага 2020 года інтэрнэт-крама Amazon выдаліла са свайго каталога больш за мільён прадуктаў, якія характарызаваліся як здольныя вылечыць або абараніць ад каранавіруса, а таксама дзесяткі тысяч прадуктаў медыцынскага прызначэння з завышанай цаной[10].

Канспіралагічныя тэорыі пандэміі

[правіць | правіць зыходнік]

Кітайская біялагічная зброя

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўныя артыкулы: Ваенна-кібернетычныя аперацыі ЗША і Прапаганда ў ЗША

У студзені 2020 года Бі-бі-сі апублікавала паведамленне са спасылкай на два артыкулы ад 24 студзеня з The Washington Times, у якіх сцвярджалася, што вірус COVID-19 з’яўляецца часткай кітайскай праграмы па распрацоўцы біялагічнай зброі, заснаванай ва Уханьскім інстытуце вірусалогіі (WIV)[1][11]. Пазней газета Washington Post апублікавала артыкул-абвяржэнне тэорыі змовы са спасылкай на амерыканскіх экспертаў, якія патлумачылі, што гэты інстытут не падыходзіць для даследаванняў у галіне біялагічнай зброі і што большасць краін адмовіліся ад біялагічнай зброі як бескарыснай; акрамя таго, няма ніякіх доказаў, што вірус быў генетычна мадыфікаваны[12].

Тым не менш размовы аб распрацоўках Кітаем біязброі не скончыліся. Амерыканскі сенатар Том Котан, прафесар Фрэнсіс Бойл[13], кансерватыўны палітычны аглядальнік Раш Лімбах[14][15], старшыня камітэта па абароне Палаты абшчын Вялікабрытаніі Тобіас Элвуд[16] і ультраправы амерыканскі каментатар з Нью-Джэрсі Джош Бернштэйн[17] заяўлялі, што COVID-2019 ёсць нішто іншае як вынік дзейнасці кітайскіх лабараторый.

29 студзеня англамоўны эканамічны Інтэрнэт-блог Zero Hedge без якіх-небудзь доказаў выказаў здагадку, што штамп COVID-19, адказны за выбліск каранавіруса, стварылі навукоўцы Уханьскага інстытута. Zero Hedge, выкарыстоўваючы доксінг, апублікаваў поўныя кантактныя даныя навукоўца, як мяркуецца, адказнага за гэта, у тым ліку яго імя, фота і нумар тэлефона, прапаноўваючы чытачам «нанесці [кітайскаму навукоўцу] візіт, калі яны хочуць ведаць, што сапраўды выклікала пандэмію каранавіруса»[18]. Пазней Twitter назаўжды заблакаваў рахунак блога за палітыку маніпулявання платформай[19].

У студзені амерыканскі навінавы сайт Buzzfeed News апублікаваў канспіралагічныя тэорыю пра сувязь паміж лагатыпам Уханьскага інстытута WIV і «Umbrella Corporation» — агенцтвам, якое стварыла вірус, што запускае Зомбі-апакаліпсіс у серыі камп’ютэрных гульняў Resident Evil. Гэтая тэорыя таксама бачыла сувязь паміж «Racoon» (галоўны горад у Resident Evil) і анаграмы «Corona» (назва віруса)[20]. Папулярнасць гэтай тэорыі прыцягнула ўвагу вэб-сайта Snopes, які спецыялізуецца на крытычным вывучэнні гарадскіх легенд, чутак і сумніўных гісторый, які даказаў, што лагатып быў не Уханьскага інстытута, а шанхайскай кампаніі Shanghai Ruilan Bao Hu San Biotech Limited, размешчанай прыкладна ў 500 мілях (800 км) ад Шанхая, і дадаткова ўказаў, што правільная назва горада ў Resident Evil — Raccoon City[20]. Вэб-сайт Inverse паведаміў, што «Крыстафер Бузі, заснавальнік Bot Sentinel, правёў у Твітэры аналіз для Inverse і выявіў, што [анлайн]-боты і тролі вылучаюць мноства ілжывых сцвярджэнняў. Гэтыя боты сцвярджаюць, што Кітай наўмысна стварыў вірус, які з’яўляецца біялагічнай зброяй, а дэмакраты перабольшваюць пагрозу нанясення шкоды Дональду Трампу і г. д. Хоць мы не можам пацвердзіць паходжанне гэтых ботаў, яны рашуча выступаюць за Трампа»[21].

Газета South China Morning Post паведаміла, што адна з вядучых даследчыкаў Уханьскага інстытута, Шы Чжэнлі, была мішэнню нападаў у кітайскіх сацыяльных сетках, якія сцвярджалі, што яе праца над вірусамі кажаноў з’яўляецца крыніцай віруса COVID-19, на што Шы адрэагавала так: «Я клянуся маім жыццём, [вірус] не мае нічога агульнага з лабараторыяй», і калі газета папрасіла даследчыка пракаментаваць атакі, Шы адказала: «Мой час павінен быць выдаткаваны на больш важныя пытанні»[22]. Кітайская медыягрупа Caixin паведаміла, што Шы выступіла з публічнымі заявамі супраць «меркаваных тэорый» капялюшыкаў з фальгі «як крыніцы новага віруса»[23].

Біялагічная зброя ЗША

[правіць | правіць зыходнік]

22 лютага 2020 года шэраг афіцыйных прадстаўнікоў ЗША заявіў, што Расія стаіць за кампаніяй дэзінфармацыі, выкарыстоўваючы тысячы рахункаў у сацыяльных сетках у Twitter, Facebook і Instagram для наўмыснага прасоўвання «тэорый змовы», якія сцвярджаюць, што вірус з’яўляецца біялагічным зброяй, распрацаванай ЦРУ, а ЗША вядзе эканамічную вайну з Кітаем, выкарыстоўваючы вірус[24][25][26]. Выконваючы абавязкі памочніка дзяржсакратара па Еўропе і Еўразіі Філіп Рыкер заявіў, што «намер Расіі складаецца ў тым, каб сеяць разлад і падрываць інстытуты і альянсы ЗША знутры» і «распаўсюджваючы дэзінфармацыю аб каранавірусе, расійскія зламыснікі зноў вырашылі пагражаць грамадскай бяспецы, адцягваючы ад глабальных дзеянняў у адказ у галіне аховы здароўя»[24]. Афіцыйныя прадстаўнікі Расіі адмаўлялі гэтыя абвінавачванні, адзначаючы, што «гэта загадзя ілжывая гісторыя»[27].

Паводле публікацыі ў амерыканскім кансерватыўнай часопісе The National Interest, хоць афіцыйныя расійскія каналы не вылучаюць тэорыю змовы аб біялагічнай зброі ў ЗША, іншыя расійскія СМІ не падзяляюць стрыманасць Крамля ў гэтым пытанні. Газета «Красная звезда», створаная міністэрствам абароны Расіі, апублікавала артыкул пад назвай «Каранавірус: амерыканская біялагічная вайна супраць Расіі і Кітая», у якой сцвярджаецца, што вірус закліканы нанесці шкоду эканоміцы Кітая, прыслабіўшы яе на наступным раўндзе гандлёвых перамоваў. Лідар ЛДПР Уладзімір Жырыноўскі заявіў у радыёінтэрв’ю, што вірус быў эксперыментам Пентагона і фармацэўтычных кампаній. Дыпламат Ігар Нікулін, былы саветнік генеральнага сакратара ААН, заявіў на расійскім тэлебачанне і ў іншых СМІ, што Ухань быў абраны для нападу, таму што наяўнасць там вірусалагічнай лабараторыі прадаставіла Пентагону і ЦРУ магчымасць прыкрыцця інфармацыі аб уцечцы вынікаў кітайскай біялагічнай эксперыменту[28].

Па паведамленні радыёстанцыі Farda, іранскі святар Саед Махамад Саід абвінаваціў прэзідэнта ЗША Дональда Трампа ў тым, што ён нацэліўся на горад Кум з дапамогай каранавіруса, «каб нанесці шкоду яго культуры і гонару». Саід заявіў, што Трамп выконвае сваё абяцанне ўразіць іранскія культурныя аб’екты, калі іранцы адпомсцяць за авіяўдар ЗША па аэрапорце Багдада, ахвярай якога стаў камандуючы сіламі «Кодс» Касем Сулеймані[29].

Прадстаўнік іранскага тэлебачання Алі Акбар Рафіпур заявіў, што каранавірус з’яўляецца часткай праграмы «гібрыднай вайны», якую ЗША вядуць супраць Ірана і Кітая[30].

Брыгадны генерал Галям Рэза Джалал, кіраўнік Іранскай арганізацыі грамадзянскай абароны, заявіў, што каранавірус, верагодна, з’яўляецца біялагічнай атакай на Кітай і Іран з эканамічнымі мэтамі[31][32].

Хасейн Саламі, кіраўнік Корпуса Вартавых Ісламскай рэвалюцыі, заявіў, што ўспышка хваробы ў Іране можа быць выкліканая «біялагічнай атакай» ЗША[33]. Некалькі іранскіх палітыкаў таксама зрабілі падобныя заявы[34]. Аднак намеснік міністра аховы здароўя Ірана Рэза Малехзадэ адхіліў тэорыю біялагічнай вайны[35].

Былы прэзідэнт Ірана Махмуд Ахмадзінежад 9 сакавіка 2020 году накіраваў ліст у ААН, дзе сцвярджаў, што «міру ясна, што каранавірус быў выраблены ў лабараторыі» і што COVID-19 з’яўляецца «новай зброяй для стварэння і/або падтрымання палітычнага і эканамічнага вяршэнства на сусветнай арэне»[36].

Па паведамленнях лонданскага часопіса The Economist, у кітайскіх інтэрнэт-рэсурсах шырока абмяркоўвалася канспіралагічныя тэорыі пра тое, што вірус COVID-19 створаны ЦРУ для падаўлення Кітая[37]. Хоць у ЗША факт вядзення бактэрыялагічнай вайны супраць кітайскіх войскаў падчас Карэйскай вайны адмаўляецца, у Кітаі гэта лічыцца дакладным, што спрыяе распаўсюджванню гэтых канспіралагічных тэорый.

Некалькі кітайскіх канспіралагічных артыкулаў, якія адносяцца да эпохі атыповай пнеўманіі, усплылі ў час пандэміі са змененымі дэталямі (атыповая пнеўманія таксама аб’яўлена актам біялагічнай вайны ЗША супраць Кітая). У некаторых з гэтых артыкулаў сцвярджаецца, што кітайская кампанія BGI Group, якая спецыялізуецца на даследаваннях геному, прадала ЗША базу дадзеных аб генетычнай інфармацыі кітайцаў у ЗША, што дапамагло ЗША распрацаваць вірус, арыентаваны на геном этнічных кітайцаў[38].

26 студзеня 2020 года кітайскі навінавы сайт абароннай тэматыкі Xilu апублікаваў артыкул, у якім падрабязна распавядалася пра тое, як ЗША штучна стварылі вірус для «дакладнага нацэльвання на кітайцаў»[39]. Гэты артыкул была выдалены з сайта ў пачатку лютага.

Некаторыя артыкулы на папулярных кітайскіх сайтах намякалі, што вірус COVID-19 у Кітай занеслі амерыканскія вайскоўцы — удзельнікі Сусветных ваенных гульняў ва Ухане ў 2019 годзе, якія працягваліся да канца кастрычніка 2019 года. На думку аўтараў гэтых артыкулаў, няўважлівае стаўленне і непрапарцыйна нізкія вынікі амерыканскіх спартсменаў у гульнях паказваюць на тое, што яны маглі знаходзіцца там для іншых мэтаў, і маглі на самай справе быць «баевікамі» біялагічнай вайны. Таксама паказвалася, што месца жыхарства амерыканскіх вайскоўцаў у горадзе было размешчана блізка да аптоваму рынку морапрадуктаў, дзе адзначаны першыя выпадкі заражэння[40][41].

Многія аўтары арабскіх СМІ падтрымлівалі канспіралагічную тэорыю пра тое, што COVID-19, а таксама SARS і вірус свінога грыпу былі адмыслова створаны і распаўсюджаны ЗША, і гэта «частка эканамічнай і псіхалагічнай вайны, якую ЗША вядуць супраць Кітая з мэтай аслабіць яго і прадставіць як адсталую краіну і крыніца хвароб». Гэтую пазіцыю выказалі іракскі палітолаг Сабах аль-Акілі на тэлеканале Al-Etejah, аглядальнік саудаўскай газеты «Аль-Ватан» Сауд аль-Шэры, аглядальнік сірыйскай газеты «Аль-Тауро» Хусейн Сакер і егіпецкі журналіст Ахмад Рыфат на егіпецкім навінавым сайце Vetogate[42].

Філіпінскі сенатар Ціта Сота прадэманстраваў на слуханнях у Сенаце Філіпін ў лютым 2020 года відэаролік, у якім выказваў версію, што каранавірус — гэта біялагічная вайна супраць Кітая[43][44].

Член Канстытуцыйнай асамблеі Венесуэлы Элвіс Мэндэс заявіў, што каронавірус з’яўляецца «бактэрыялагічных зброяй, створанай у 89-м, 90-м і далей», і гэта была хвароба, «прышчэпленая грынга». Мэндэс выказаў здагадку, што вірус быў зброяй супраць Лацінскай Амерыкі і Кітая і яго мэта складалася ў тым, каб дэмаралізаваць людзей, каб «стварыць сваю сістэму». Мэндэс таксама запэўніў, што Венесуэла гатовая супрацьстаяць вірусу і што ў краіне ёсць такія ж медыцынскія прэпараты, як і на Кубе[45].

Сіянісцкая біялагічная зброя

[правіць | правіць зыходнік]

Англамоўны міжнародны навінавы тэлеканал Press TV, які фінансуецца ўрадам Ірана, распаўсюджваў заявы, што «сіянісцкія элементы распрацавалі смяротны штам каранавіруса супраць Ірана»[46]. Аналагічным чынам розныя арабскія СМІ абвінавачвалі Ізраіль і ЗША ў стварэнні і распаўсюдзе вірусаў птушынага грыпу і атыповай пнеўманіі[47]. У сацыяльных сетках распаўсюджвалася мноства канспіралагічных тэорый, у тым ліку здагадка, што яўрэі вырабілі вірус COVID-19, каб справакаваць абвал сусветнага фондавага рынку і тым самым атрымаць прыбытак ад інсайдэрскага гандлю; у адным ток-шоу на турэцкім тэлебачанні абмяркоўваўся нават сцэнар, у якім яўрэі і сіяністы стварылі COVID-19, птушыны грып і гемарагічную ліхаманку Крым-Конга, каб «перафарматаваць свет, захапіць краіны [і] нейтралізаваць насельніцтва свету»[48].

Шпіёнская аперацыя

[правіць | правіць зыходнік]

У некаторых Інтэрнэт-публікацыях са спасылкай на паведамленне Канадскую радыёвяшчальную карпарацыі (CBC) ад ліпеня 2019 года сцвярджаецца, што каранавірус нібыта быў скрадзены з канадскай вірусалагічнай лабараторыі кітайскімі навукоўцамі[49]. CBC у сувязі з гэтым заявіла, што іх паведамленне было перароблена дэзінфармацыяй, а Эрык Марысет, начальнік аддзела па сувязях са СМІ Міністэрства аховы здароўя Канады і Агенцтва грамадскага аховы здароўя Канады, заявіў, што шпіёнская версія «не мае фактычнай асновы». Вядома, што ні адзін з узораў, адпраўленых кітайскімі спецыялістамі 31 сакавіка 2019 года з Вініпегу ў Пекін, не быў каранавірусам COVID-19. Бягучае месцазнаходжанне зніклых кітайскіх даследчыкаў невядома, вялося расследавання Каралеўскай канадскай коннай паліцыі. Няма доказаў таго, што зніклыя кітайскія навукоўцы былі адказныя за адпраўку патагенаў у Кітай[50][51][52]. У разгар эпідэміі каранавіруса эксперт па біялагічнай вайне з ізраільскага Цэнтра стратэгічных даследаванняў «Бегін-Садат», спасылаючыся на прэс-канферэнцыю НАТА, дапусціў шпіянаж як прычыну ўцечкі віруса, але няма ніякіх пацверджанняў таго, што каранавірус быў выкрадзены з канадскай лабараторыі або з’яўляецца вынікам кітайскіх даследаванняў у галіне абароны ад біялагічнай зброі[53].

Інструмент кантролю колькасці насельніцтва

[правіць | правіць зыходнік]

Па паведамленні Бі-бі-сі, Джордан Сатэра, вядомая YouTuber, прыхільніца ультраправай тэорыі змовы QAnon, заяўляла, што ўспышка каранавіруса з’яўляецца інструментам кантролю колькасці насельніцтва, створаным брытанскім інстытутам Пірбрайта і былым кіраўніком Microsoft Білам Гейтсам[1][54].

Маштабы

[правіць | правіць зыходнік]

20 сакавіка радыё «Эхо Москвы» па патрабаванні Раскамнагляда выдаліла са свайго сайта відэа і расшыфроўку перадачы «Асаблівае меркаванне» ад 16 сакавіка 2020 года, у якой палітолаг Валерый Салавей, у прыватнасці, заявіў, што, па яго даных, улады хаваюць сапраўдныя лічбы аб смяротнасці. Салавей сцвярджаў, што ў Расіі ад захворвання памерлі за 1600 чалавек, а колькасць інфіцыраваных ацэньваецца ў 130—180 тысяч. Па словах галоўнага рэдактара сайта радыёстанцыі Віталя Рувінскага, Раскамнагляд не паведаміў, якія менавіта словы ў перадачы выклікалі прэтэнзію. У той жа дзень Генпракуратура заявіла, што бачыць у словах Салаўя адміністрацыйнае правапарушэнне, якое прадугледжвае штраф да 100 тыс. рублёў[55][56][57][58][59].

Разам з тым, спецыялісты па інфекцыйных захворваннях Універсітэта Таронта, якія вывучалі неадпаведнасць паміж афіцыйнымі і верагоднымі паказчыкамі заражэння ў Егіпце, ацанілі, што па стане на 15 сакавіка гэтага года памер успышкі ў Егіпце склаў ад 6270 да 45070 выпадкаў заражэння. Урад Егіпта абверг гэтыя лічбы і пачаў арыштоўваць людзей, што распаўсюджвалі дэзінфармацыю аб большым распаўсюдзе пандэміі, чым асвятлялася ў афіцыйных крыніцах[60].

Дэзінфармацыя з боку крымінальных структур

[правіць | правіць зыходнік]

СААЗ папярэдзіла аб з’яўленні новага выгляду махлярства, калі злачынцы, пад выглядам прадстаўніка СААЗ, запытваюць у ахвяр персанальныя даныя па электроннай пошце ці тэлефоне[61].

Прадстаўнікі кампаніі Check Point, якая працуе ў сферы кібербяспекі, паведамлілі пра рост колькасці фішынгавых нападаў шляхам рассылкі лістоў на тэму каранавіруса, якія змяшчаюць укладанні з шкоднасным праграмным забеспячэннем. Зламыснікі часцяком выкарыстоўвалі падробленыя дамены, такія як «cdc-gov.org» замест правільнага «cdc.gov», або нават падраблялі дамен, каб ён выглядаў рэальным. Было зарэгістравана больш за 4000 даменаў, звязаных з каранавірусам[62].

Паліцыя штата Нью-Джэрсі (ЗША) паведаміла пра выпадкі, калі злачынцы абыходзілі дамы і, сцвярджаючы, што яны з CDC, спрабавалі прадаваць тавары па завышаных цэнах ці іншым чынам падманваць ахвяр пад выглядам асветы і абароны насельніцтва ад хваробы[63].

У сацыяльных сетках зламыснікамі распаўсюджвалі спасылкі, прызначаныя нібыта для пераходу на карту распаўсюджвання каранавіруса Універсітэта Джона Хопкінса, але замест гэтага вядучыя на падроблены сайт, які змяшчаў шкоднаснае праграмнае забеспячэнне[64].

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в "China coronavirus: Misinformation spreads online about origin and scale". BBC News. 2020-01-30. Архівавана з арыгінала 2020-02-04. Праверана 2020-02-08.
  2. ↑ Josh Taylor. Bat soup, dodgy cures and 'diseasology': the spread of coronavirus misinformation (англ.). The Guardian (3 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  3. ↑ Jessica McDonald. Social Media Posts Spread Bogus Coronavirus Conspiracy Theory. factcheck.org (24 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  4. ↑ Here's A Running List Of Disinformation Spreading About The Coronavirus. Buzzfeed News. Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  5. ↑ Ghaffary, Shirin. How tech companies are scrambling to deal with coronavirus hoaxes. Vox (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  6. ↑ Coronavirus: UN health agency moves fast to tackle 'infodemic'; Guterres warns against stigmatization. UN News (4 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2020. Праверана 5 лютага 2020.
  7. ↑ WHO Says There's No Effective Coronavirus Treatment Yet. Yahoo! Finance. Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 6 лютага 2020.
  8. ↑ Richtel, Matt (2020-02-06). "W.H.O. Fights a Pandemic Besides Coronavirus: an 'Infodemic'". The New York Times. ISSN 0362-4331. Архівавана з арыгінала 2020-02-06. Праверана 2020-02-07.
  9. ↑ "As coronavirus misinformation spreads on social media, Facebook removes posts". Reuters. 2020-02-01. Архівавана з арыгінала 2020-02-06. Праверана 2020-02-07.
  10. ↑ "Amazon culls one million fake coronavirus products". BBC News. 2020-02-28. Архівавана з арыгінала 2020-03-01. Праверана 2020-03-01.
  11. ↑ "China coronavirus: Misinformation spreads online". BBC News. 2020-01-30. Архівавана з арыгінала 2020-02-04. Праверана 2020-02-03.
  12. ↑ Experts debunk fringe theory linking China's coronavirus to weapons research. The Washington Post (29 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 31 студзеня 2020. Праверана 2 лютага 2020.
  13. ↑ Zack Budryk. Chinese ambassador on Cotton coronavirus comments: 'It's very harmful to stir up' unsubstantiated rumors (англ.). The Hill (9 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  14. ↑ Staff, Media Matters. Rush Limbaugh: "The coronavirus is an effort to get Trump". Media Matters for America.
  15. ↑ Rush Limbaugh claims Chinese are 'trying to weaponize' coronavirus to 'bring down' Trump (25 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 29 лютага 2020. Праверана 25 лютага 2020.
  16. ↑ Ellwood, Tobias (2020-02-29). "Transparency will convince the world China is a friend". The Telegraph. ISSN 0307-1235. Архівавана з арыгінала 2020-03-02. Праверана 2020-03-03.
  17. ↑ Josh Bernstein: The Coronavirus Outbreak Is a Democratic and Chinese Conspiracy Against Trump. Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2020. Праверана 12 сакавіка 2020.
  18. ↑ Peters, Jay. Markets blogger Zero Hedge suspended from Twitter after doxxing a Chinese scientist. The Verge (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 лютага 2020. Праверана 23 лютага 2020.
  19. ↑ Datoo, Siraj. Zero Hedge Permanently Suspended From Twitter for 'Harassment'. Bloomberg (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2020. Праверана 7 лютага 2020.
  20. ↑ а б Dan Evon. Is the 'Umbrella Corporation' Logo Oddly Similar to a Wuhan Biotech Lab's? (англ.). Snopes (29 студзеня 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  21. ↑ "Bots are waging a coronavirus disinformation campaign on social media". Inverse. 2020-02-27.
  22. ↑ Stephen Chen. Coronavirus: bat scientist's cave exploits offer hope to beat virus 'sneakier than Sars' (англ.). South China Morning Post (6 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  23. ↑ Yang Rui, Feng Yuding, Zhao Jinchao, Matthew Walsh. Wuhan Virology Lab Deputy Director Again Slams Coronavirus Conspiracies (англ.). Caixin (7 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  24. ↑ а б Glenza, Jessica (2020-02-22). "Coronavirus: US says Russia behind disinformation campaign". The Guardian. Архівавана з арыгінала 2020-02-25. Праверана 2020-02-25.
  25. ↑ Coronavirus: Russia pushing fake news about US using outbreak to 'wage economic war' on China, officials say (23 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2020. Праверана 27 лютага 2020.
  26. ↑ Kate Ng. US accuses Russia of huge coronavirus disinformation campaign. The Independent (23 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2020. Праверана 27 лютага 2020.
  27. ↑ "Coronavirus: Russia denies spreading US conspiracy on social media". BBC. 2020-02-23. Архівавана з арыгінала 2020-02-25. Праверана 2020-02-25.
  28. ↑ Episkopos, Mark (2020-02-07). "Some in Russia Think the Coronavirus Is a U.S. Biological Weapon". The National Interest. Архівавана з арыгінала 2020-02-23. Праверана 2020-02-27.
  29. ↑ "Iran Cleric Blames Trump For Coronavirus Outbreak in Religious City". Radio Farda. 2020-02-22. Архівавана з арыгінала 2020-02-23. Праверана 2020-02-26.
  30. ↑ "Coronavirus: Misinformation and false medical advice spreads in Iran". BBC News. 2020-02-29. Архівавана з арыгінала 2020-03-01. Праверана 2020-03-01.
  31. ↑ "Civil Defense Chief: Coronavirus Likely Biological Attack against China, Iran". Fars News Agency. 2020-03-03. Архівавана з арыгінала 2020-03-04. Праверана 2020-03-04.
  32. ↑ "Virus is biological attack on China and Iran, Iranian civil defense chief claims". The Times of Israel. 2020-03-04. Архівавана з арыгінала 2020-03-05. Праверана 2020-03-04.
  33. ↑ "Coronavirus may be US 'biological attack': IRGC head Hossein Salami". Al Arabiya English. 2020-03-05. Архівавана з арыгінала 2020-03-06. Праверана 2020-03-06.
  34. ↑ "The Lie that Triggered Khamenei's "Biological Attack" Conspiracy Theory". IranWire. 2020-03-16.{{cite news}}: Папярэджанні CS1: url-status (спасылка)
  35. ↑ "Coronavirus: Iran's deputy health minister rejects biological warfare theory". Al Arabiya English. 2020-03-14. Праверана 2020-03-14.{{cite news}}: Папярэджанні CS1: url-status (спасылка)
  36. ↑ "'Biologic war': Former Iranian president says coronavirus was 'produced in laboratories'". Washington Examiner. 2020-03-09. Архівавана з арыгінала 2020-03-11. Праверана 2020-03-11.
  37. ↑ "China's rulers see the coronavirus as a chance to tighten their grip". The Economist. 2020-02-08. Архівавана з арыгінала 2020-02-29. Праверана 2020-02-29.
  38. ↑ zh:中國家長指稱「武漢肺炎是美國投放病毒 (кіт.) (19 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  39. ↑ zh:武汉病毒4个关键蛋白被替换，可精准攻击华人_西陆网 (кіт.). xilu.com (7 лютага 2020). Праверана 18 сакавіка 2020.
  40. ↑ zh:为什么武汉这场瘟疫，必须得靠解放军？ (кіт.)(недаступная спасылка) (21 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2020. Праверана 18 сакавіка 2020.
  41. ↑ zh:朋友圈智商鉴定，冠状病毒是美国投的毒？ (кіт.)(недаступная спасылка). 中华网 (21 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 21 лютага 2020. Праверана 18 сакавіка 2020.
  42. ↑ "Arab Writers: The Coronavirus Is Part Of Biological Warfare Waged By The U.S. Against China". Middle East Media Research Institute. 2020-02-06. Архівавана з арыгінала 2020-02-09. Праверана 2020-02-29.
  43. ↑ Rubio, Marco (2020-03-03). "Marco Rubio: Russia, China and Iran are waging disinformation war over coronavirus". New York Post. Архівавана з арыгінала 2020-03-04. Праверана 2020-03-04.
  44. ↑ San Juan, Ratziel (2020-02-04). "Bioweapon conspiracy video creeps into Senate coronavirus hearing". The Philippine Star. Архівавана з арыгінала 2020-03-10. Праверана 2020-03-04.
  45. ↑ Web, Master. Constituyente Elvis Méndez: "El coronavirus lo inocularon los gringos" (ісп.)(недаступная спасылка). Somos Tu Voz (7 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 18 сакавіка 2020. Праверана 22 сакавіка 2020.
  46. ↑ [1]
  47. ↑ https://www.jpost.com/Middle-East/Arab-media-accuse-US-Israel-of-coronavirus-conspiracy-against-China-617021
  48. ↑ https://www.timesofisrael.com/conspiracy-theory-that-jews-created-virus-spreads-on-social-media-adl-says/%7C
  49. ↑ Broderick, Ryan. A Pro-Trump Blog Doxed A Chinese Scientist It Falsely Accused Of Creating The Coronavirus As A Bioweapon. BuzzFeed News (31 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 10 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  50. ↑ Yates, Karen. Online claims that Chinese scientists stole coronavirus from Winnipeg lab have 'no factual basis'. Canadian Broadcasting Corporation (27 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  51. ↑ [2]
  52. ↑ Saranac Hale Spencer. Coronavirus Wasn't Sent by 'Spy' From Canada. Factcheck.org (28 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  53. ↑ Shoham, Dany. China and Viruses: The Case of Dr. Xiangguo Qiu. Begin-Sadat Center for Strategic Studies (29 студзеня 2020).
  54. ↑ Broderick, Ryan. QAnon Supporters And Anti-Vaxxers Are Spreading A Hoax That Bill Gates Created The Coronavirus. BuzzFeed News (23 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 30 студзеня 2020. Праверана 8 лютага 2020.
  55. ↑ Политолог Соловей прокомментировал штраф за фейк о коронавирусе (руск.). РИА Новости (20 сакавіка 2020). Праверана 22 сакавіка 2020.
  56. ↑ Генпрокуратура пригрозила штрафом политологу за слова о жертвах вируса (руск.). РБК. Праверана 22 сакавіка 2020.
  57. ↑ «Эхо Москвы» по требованию Роскомнадзора удалило запись эфира с рассуждениями политолога Соловья о коронавирусе (англ.). Медиазона. Праверана 22 сакавіка 2020.
  58. ↑ Генеральная прокуратура Российской Федерации принимает меры по ограничению доступа к недостоверной общественно значимой информации о ситуации с коронавирусной инфекцией(недаступная спасылка). genproc.gov.ru. Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2020. Праверана 22 сакавіка 2020.
  59. ↑ Соловей Валерий. Валерий Соловей — Особое мнение — Эхо Москвы, 16.03.2020 (руск.). Эхо Москвы. Праверана 22 сакавіка 2020.
  60. ↑ Egypt: rate of coronavirus cases 'likely to be higher than figures suggest' theguardian.com 16.03.20
  61. ↑ UN health agency warns against coronavirus COVID-19 criminal scams. un.org (29 лютага 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
  62. ↑ Sara Morrison. Coronavirus email scams are trying to cash in on your fear. vox.com (5 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
  63. ↑ Andrew Griffin. Coronavirus: Sinister people are knocking on doors claiming to be part of official disease response, police warn. The Independent (10 сакавіка 2020). Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2020. Праверана 11 сакавіка 2020.
  64. ↑ Hackers made their own coronavirus map to spread malware, feds warn. Miami Herald (13 сакавіка 2020). Праверана 14 сакавіка 2020.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дэзінфармацыя,_звязаная_з_пандэміяй_COVID-19_у_2019—2020_гадах&oldid=4862658"