Жасцёр слабіцельны

Жасцёр слабіцельны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Крушынавыя Трыба:  Rhamneae Род:  Жасцёр Від:  Жасцёр слабіцельны
Міжнародная навуковая назва
Rhamnus cathartica L. (1753)
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   28573 NCBI   3610 EOL   582356 GRIN   t:31018 IPNI   718256-1 TPL   kew-2523018

Жасцё́р слабіцельны, Жасцер паслабляльны, Крушына звычайная (Rhámnus cathártica) — від кустоў роду Крушына (Frangula) сямейства Крушынавыя (Rhamnaceae).

Назва

Жасцёр слабіцельны, жыстор, жысцёр, жысцёрына, крушына, жыстар, жысцяр, жысцярына, засцір, крушына слабячая.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Жасцёр слабіцельны — моцна разгалінаваны куст ці дрэва прыкладна да 8 м вышыні, з адтапыранымі галінамі. Кара маладых парасткаў серабрыста-шэрага колеру, пазней становіцца бура-чорнай. Расліну лёгка адрозніць па прамых калючках, у якія ператвараюцца вярхушкі галін.

Супраціўнае лісце з хвосцікамі, яйкападобнае або эліптычнае, злёгку завостранае, глянцавітае, з трыма парамі дугападобных бакавых жылак, па краі гародчата-пільчатае.

У пазухах лісця размяшчаюцца сабраныя пучкамі па 10-15 у парасоны чатырохчленныя непрыкметныя зелянява-жоўтыя кветкі. Цвіце з мая па чэрвень.

Формула кветкі: $\ast K_{(4)}\;C_{4}\;A_{4}\;G_{0}$ і $\ast K_{(4)}\;C_{4}\;A_{0}\;G_{({\underline {4}})}$.

Плады

З кветак развіваюцца круглявыя плады — ценакарпныя касцянкі — памерам з гарошыну, спачатку зялёныя, потым чорныя. Костачкі выпуклыя са спіннога боку і са слабай гранню з брушной. У адрозненне ад іх костачкі атрутных пладоў блізкароднаснага віду крушыны ломкай (Frangula alnus) плоскавыпуклыя, з храшчавым падвойным «клювікам». Мякаць плода руда-зялёная, саладкавата-горкая.

Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання

Жасцёр слабіцельны — расліна не вельмі распаўсюджаная, яна расце як на сонечных сухіх месцах, так і на вільготных глебах ў забалочаных лясах. Сустракаецца па канавах і ля агароджаў, у зарасніках кустоў, на могілках, па лясных узлесках і на балотах.

Хімічны склад

Ва ўсіх частках расліны (у кары, лісці, пупышках і пладах) крушыны ўтрымліваюцца антрагліказіды, якія абумоўліваюць асноўнае фармакалагічнае дзеянне прэпаратаў з расліны. Асноўнымі антрагліказідамі з’яўляюцца біязіды: глюкафрангулін А (6α-L-рамноза-8β-D-глюказід франгула-эмадзіну), глюкафрангулін У (6α-D-апіяфураназіл-8β-D-глюказід франгула-эмадзіну); маназіды франгулін А і франгулін В.

Прымяненне

Лекавая, меданосная, таніданосная, фарбавальная расліна.

У кары і лісці ўтрымліваюцца таніды (да 6 %), прыдатныя для дублення шкур.

Недаспелыя плады жасцёру даюць жоўтую фарбу, саспелыя — смарагдава-зялёную, пераспелыя — пурпурна-чырвоную, свежая кара — ярка-жоўтую, сухая кара — карычневую, чырвоную і чорную.

Меданос. Дае пчолам падтрымліваючы ўзятак пасля галоўных вясновых меданосаў. На вільготных месцах пад полагам лесу нектараноснасць павялічваецца. Мёд жоўты, вадкі, не зацукрываецца. Медадайнасць — да 25 кг/га.

Насенне жасцёру ўтрымлівае 8-12 % тлустага алею, які прыдатны для вытворчасці лакаў і фарбаў.

Выкарыстоўваецца таксама для атрымання драўніны. Драўніна жасцёру цвёрдая, жаўтлявая з чырванаватымі прожылкамі, добра паліруецца, яе можна выкарыстоўваць для дробных вырабаў, дэкаратыўнай фанеры, асабліва цэняцца наплывы.

Жасцёр слабіцельны — дэкаратыўная расліна, цягавітая, хутка размнажаецца, але не рэкамендуецца разводзіць яе зблізку сельскагаспадарчых палёў, паколькі яна з’яўляецца прамежкавым гаспадаром іржаўнага грыбу.

Медыцынскае прымяненне

У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць сабраныя позняй восенню спелыя і высушаныя плады жасцёра слабіцельнага (лац.: Fructus Rhamni catharticae).

Склад рэчываў, якія вызначаюць слабільнае дзеянне, блізкі да рэчываў з кары крушыны ломкай (Frangula alnus). Антрагліказід (антронавы гліказід) — франгуляразід і яго вытворныя глюкафрангулін, эмадзін і франгулін вызначаюць фізіялагічнае дзеянне крушыны. Першасны антрагліказід франгуляразід валодае ванітавым дзеяннем, а акісленыя формы — слабільным.

У народнай медыцыне плады жасцёра выкарыстоўваюць як слабільны і ірвотны сродак, супраць вадзянкі, падагры, пры хранічных хваробах скуры; настоем пладоў на спірце шаруюцца пры рэўматызме. Галіны выкарыстоўваюць пры язве і катарах страўніка, а кару — пры паніжанай кіслотнасці.

У гамеапатыі выкарыстоўваюць эсэнцыю са свежых пладоў. У ветэрынарыі плады і кару выкарыстоўваюць таксама ў якасці слабільнага сродку.

Лісце крушыны ўтрымлівае вялікую колькасць вітаміна С (да 800 мг%) і можа стаць сыравінай для атрымання канцэнтрату.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Плады жасцёру збіраюць у перыяд паспявання, зрываючы іх рукамі. Складаюць у вёдры або кошыкі. Сушаць у печах або сушылках пры тэмпературы 50-60, рассцілаючы тонкім пластом на рэшатах або лістах. Сухія плады пакуюць ў мяшкі па 25-50 кг. Захоўваюць у сухіх, добра ветраных памяшканнях. Тэрмін захоўвання чатыры гады.

Літаратура

• Чахоўскі А. А. Жасцёр // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз. — С. 278—279.
• Д. А. Муравьёва. Фармакогнозия. — М., 1978
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 891. Rhamnus cathartica L. — Жёстер слабительный, или Крушина слабительная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 546. — ISBN 9-87317-128-9.
• В. И. Чопик, Л. Г. Дудченко, А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины» Справочник; Киев, Навукова думка, 1983. (руск.)

Спасылкі

• Жёстер слабительный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 6 студзеня 2013)